Klasični period (Mezoamerika)
Klasični period u Mezoamerici (šp. Período Clásico mesoamericano), period mezoameričke istorije od 200. godine nove ere do 900. godine nove ere.[1]
Definicija uredi
Glavne kulture ovog perioda bile su Teotiuakan (100-650. godine n.e) u centralnom Meksiku, Monte Alban u dolini Oahaka i klasična civilizacija Maja (250-900. godine n.e) u južnom Meksiku, Gvatemali i Hondurasu. Klasični period mezoameričke istorije nije lako precizno vremenski ograničiti. Tako konačni procvat i pad kulture Teotiuankan obuhvata period između 100. i 650. godine nove ere, dok period između procvata i pada klasične civilizacije Maja traje od 250. do 900. godine nove ere.[1] Uopšte uzev, klasični period obuhvata istoriju potpuno razvijenih poljoprivrednih država tokom prvog milenijuma nove ere, iako su regionalne razlike bile velike. Primera radi, dok je u centru Meksika (Teotiuakanu i Monte Albanu u dolini Oahake) poljoprivreda sa navodnjavanjem bila uobičajena još od kasnog preklasičnog perioda (300. pre n.e-200. godine n.e), na majanskom području ovakva poljoprivreda nije postojala i dominirala je poljoprivreda tzv. uzdignutih polja na plavnim ravnicama tamošnjih reka. Što se arhitekture tiče, monumentalne građevine i hramovi u obliku stepenastih piramida građeni su u svim važnijim centrima, iako se arhitektura Teotihuakana odlikovala jednostavnim linijama ravnih osnova i kosina, i neukrašenim fasadama, dok su majansku arhitekturu istog perioda odlikovali tzv. majanski svodovi i kupole oblika košnice i složene fasade rađene u rezbarenom kamenu i gipsanom malteru. Prema tome, možemo reći da je klasični period trajao različito dugo i imao značajne lokalne razlike u različitim krajevima Mezoamerike.[2]
Karakteristike uredi
Kulturni procvat uredi
Iako se klasični period u istoriji Mezoamerike odlikuje vrhuncem u razvoju gradskih kulturnih centara, monumentalnih građevina i pismenosti, mora se primetiti da ovaj kulturni uspon nije bio praćen porastom proizvodnih snaga niti izumima nove tehnologije, koja je ostala na nivou preklasičnog perioda ( i u velikoj meri, neolita). Razvoj metalurgije u ovom periodu nije imao privredni značaj, pošto se metalurgija nije primenjivala u poljoprivredi. U ovom periodu usavršen je i majanski kalendar, čiji su datumi uklesani na spomenicima dragocena dopuna arheološkim nalazima i omogućavaju njihovo precizno datiranje.[3]
Koncentrisanje stanovništva i kolonizacija severnih teritorija uredi
Vrhunac porasta broja stanovnika u većini kultura Mezoamerike dostignut je još u preklasično doba, dok je u klasično doba rast stanovništva većinom usporio, ali sa povećanjem koncentracije stanovništva u gradovima. Tako je Monte Alban u prvoj polovini klasičnog doba (200-450. godine) dostigao 22.000 stanovnika, dok je pri kraju tog perioda (450-600/700. godine) imao do 30 hiljada. U meksičkoj kotlini broj stanovnika je sa 145.000 (100. godine pre n.e) spao na 110.000 (150. godine n.e), da bi do 650. godine ponovo porastao na 250.000 stanovnika, od čega je oko 148.000 živelo u samom Teotihuakanu, čak 60̤̬% ukupnog stanovništva meksičke kotline, prema 30̥% (44.000) 100. godine pre n.e. U isto vreme, počev od 6. pa do 10. veka naše ere, počela je migracija i širenje stalnih naselja na sever iz meksičke kotline, na severni deo Meksičke visoravni sve do severne granice države Durango. Ovaj proces je završen kompletnim kolapsom i povlačenjem zemljoradnika na jug između 12. i 14. veka, sa klimatskim promenama koje su donele suvlju klimu, dok su severne oblasti ponovo zauzeli nomadi i povremeni poljoprivrednici, u 16. veku poznati pod zajedničkim imenom Ćićimeci.̟ U kotlini Puebla-Tlaskala, tokom celog klasičnog perioda (100-650. godine) zabeležen je pad broja stanovnika i smanjenje broja velikih naselja, sa izuzetkom Ćolule, koja je dostigla vrhunac oko 500. godine sa 30-60. hiljada stanovnika, uspevši da izbegne hegemoniju Teotihuakana, iako su postojale snažne trgovinske veze. Nakon vrhunca, stanovništvo Ćolule počelo je naglo da opada, spavši do 600. godine na 5-10.000, što je proces koji se može zapaziti u samom Teotihuakanu i svim satelitskim naseljima, koja su naglo opala u 7. veku.[4]
Urbanizacija uredi
U klasičnom periodu površina Teotihuakana porasla je sa 9 km² (početkom nove ere) na 22 km², a stanovništvo je sa 94.000 (u 2. veku) poraslo na 148.000 (650. godine). U to vreme su podignute monumentalne građevine (Piramida Sunca, Piramida Meseca, Citadela), duž glavne ulice, tzv. Avenije mrtvih, koja je bila duga oko 5 km i pružala se u pravcu sever-jug, presečena u centru još jednom ulicom u pravcu istok-zapad, tako da je grad bio podeljen na 4 dela. Najveći deo stanovništva bio je skoncentrisan u severozapadnoj četvrti, tzv. Starom gradu oko Piramide Meseca, gde se nalazilo oko 2.000 stambenih kompleksa koji su se sastojali od niza prizemnih soba raspoređenih oko dvorišta u kome je obično podizano malo svetilište, a koji su bili razdvojeni uskim ulicama i, ponekad, opasani velikim zidinama. Postojao je složeni sistem kanalizacije, a na nekim mestima i vodovoda. Postojale su različite četvrti u gradu, među kojima se ističu Trgovački kvart (gde je nađena keramika i proizvodi majanskog porekla) i četvrt doseljenika iz Oahake (što se može zaključiti po specifičnoj keramici i pogrebnim običajima). Obzirom na dokazano stanovanje trgovaca i zanatlija u gradu, Teotihuakan je bio pravi grad u ekonomskom i privrednom smislu.[5]
Dok je Teotihuakan bio otvoreno, neutvrđeno mesto sa kratkim zidinama unutar grada, u ostatku Mezoamerike u klasičnom periodu razvijali su se utvrđeni gradovi. Monte Alban nalazio se na vrhu brda, sa monumentalnim građevinama (Palata J, teren za igru loptom, nekoliko piramidalnih platformi i stambenih zgrada) podignutim u središtu i oko glavnog trga širine oko 300 m i na dve platforme na njegovom severnom i južnom kraju, dok je na obodu mesta na padinama brda izgrađen sistem bedema i šančeva sa vodom, koji su ujedno služili kao cisterne i deo sistema za navodnjavanje. Do trga su vodila dva krivudava puta uz brdo, široka 3 do 8 m. U gradu su postojale zanatske radionice, iako ih nije bilo mnogo, pošto je većina stanovništva živela izvan grada, na okolnim brdima.
Majanski gradovi klasičnog perioda znatno su se razlikovali. Grad Bekan, na jugu meksičke države Kampeče, imao je gradsko-religijsko jezgro sastavljeno od hramova na velikim piramidalnim platformama, terena za igru loptom i kuća višeg ranga, koncentrisanih na malom prostoru i okruženih odbrambenim jarkom. Raštrkane na periferiji, nalazile su se kuće i dvorišta porodica nižeg statusa. Kounlić, na jugu države Kintana Ro, imao je dva arhitektonska kompleksa gradsko-religijske funkcije (od kojih je jedan bio utvrđen zidom), udaljena oko 400 m, dok su između i oko njih izgrađene raštrkane prizemne stambene jedinice, okružene baštama, dok se po obodima naselja nalazilo poljoprivredno zemljište.
Tikal, u gvatemalskom Petenu, imao je Veliki trg, mesto ukrštanja tri ulice, široke 40-65 m i dugačke 1-2 km. Na velikom trgu nalazila su se dva najveća hrama, kao i dve gradske tvrđave - Severna, sa nekoliko piramidalnih platformi na kojima su postavljeni hramovi, i Centralna (južna) masivni kompleks stambenih građevina koji se smatra rezidencijom gradskih vladara. Stambeni kompleksi porodica nižeg ranga, sastavljeni od 3-4 prizemne građevine razmeštene oko centralnog dvorišta, bili su raštrkani oko gradskog jezgra. Ceo grad zauzimao je oko 100 km² i imao oko 62.000 stanovnikaː bio je retko naseljen u poređenju sa Teotihuakanom, koji je na 30 km² imao čak 148.000.
Cibanće, na jugu Kitane Ro, ima plan ekvivalentan onom u Tikaluː nekoliko skupova monumentalne arhitekture spojenih dugačkim ulicama širine 10-20 m. Razlika između ova dva mesta je ta što su u Cibanćeu građevinski kompleksi komplementarniː prava centralna tvrđava na severnom kraju (Kinićna), kompleks zdanja sa građansko-ceremonijalnom funkcijom (Glavna grupa) na istočnom kraju, dodatni kompleks administrativnih i ritualnih zgrada na zapadnom kraju (Tutil) i jedna tročlana grupa na pola puta između prethodne dve. Tereni za igre loptom i palate za elitu nalaze se samo u Glavnoj grupi, a centralna dvorišta okružena trima stambenim zgradama postoje samo u Tutilu. Oko ovih glavnih kompleksa nalaze se stambene jedinice i hramovi nižeg ranga.[5]
Intenziviranje trgovine i kulturni uticaji uredi
Tokom celokupne istorije sedelačkih zajednica u Mezoamerici postojala je razvijena trgovina među naseljima, posebno trgovina trajnim dobrima - sirovinama i zanatskim proizvodima, dok je trgovina namirnicama uglavnom postojala između gradskih centara i seoskih zajednica u njihovoj okolini. Najvažnija roba bili su opsidijan i žad, bakar, bronza i zlato, posuđe od keramike, kremen, kameni tronošci, morski plodovi (školjke, korali, zubi ajkule) i pre svega - so. Od opsidijana su se pravili bodeži, sečiva i noževi, a u samom Teotihuakanu bilo je u klasičnom periodu oko 100 radionica za obradu opsidijana - samostalne zanatlije proizvodile su za lokalno tržište, a državne radionice za izvoz. Karakteristična tanana narandžasta keramika, koja se proizvodila na teritoriji Misteka (države Puebla, Gerero i Oahaka) i prodavala u Teotihuakanu, kao i predmeti od zelenog opsidijana, otkriveni su širom Meksika, kao i u udaljenim majanskim centrima Kaminalhuju, Tikal i Kopan.
Zajedno sa trgovinskim vezama, prenosili su se i kulturni uticaki Teotihuakana na ostatak Mezoamerike. Tako su u Tikalu pronađene dve stele sa jasnim teotihuakanskim odlikama. Stela 31 prikazuje vladara Sijah Ćan Kavila (Olujno Nebo, vladao 426-457) i njegovog oca Jaks Nun Aina (Nabrani Nos), navodno teotihuakanskog porekla, sudeći po slikama na njegovom štitu i prema atlatlu koji nosi u rukama. Stela 32, sa urezanim datumom koji je protumačen kao 378. godina nove ere, prikazuje ličnost sa tipično teotihuanskim naočnjakom i kapom, kao i čaša sa urezanom dekoracijom, na kojoj je prikazano šest likova u teotihuanskim odorama koji se kreću ka majanskom hramu, od kojih su prva 4 ratnici sa strelama i bacačima kopalja. Isti datum pojavljuje se i na steli u Uašaktunu koja prikazuje dostojanstvenika obučenog kao Teotihuakanac koji nosi atlatl. Ta podudarnost navela je neke arheologe da protumače taj datum kao dolazak stranaca (možda Teotihuakanaca) u oba ta majanska mesta. Godinu dana kasnije,379. godine ustoličen je Nabrani Nos, Teotihuakanac sa stele 31. Njegov otac, Hacom Kuj (Sova Koja Baca Strelu) stupio je na tron 374. godine na nepoznatom mestu, iako ima u potpunosti majansko ime. On je verovatno odobrio upad stranaca u Tikal i Uašaktun, koji je sproveo Sijah Kak (Vatra Koja Se Rađa). Činjenica da prethodnik vladara Nabrani Nos nije bio njegov otac, već Čak Tok Ihčak (Jaguarova Kandža) koji je umro u vreme dolaska stranaca mogla bi da znači da se radilo o osvajanju Tikala koje je bilo kratkog veka, jer je već naslednik Nabranog Nosa na tronu povratio majansku ikonografiju i stil u svojim prikazima.[6]
U Kopanu je zabeležena slična priča. Na takozvanom Oltaru Ku prikazano je 16 vladara u dinastičkom nizu koji počinje Kinić Jaks Kuk Mo (Zeleno Sunce-Pernata Ara). Oltar je izvajao Jaš Pasak Ćan Jopat (Zora) u drugoj polovini 8. veka. Kralj Zeleno Sunce nosi naočnjak, u teotihuakanskoj tradiciji, i verovatno je došao u Kopan 426. godine nove ere, oko 4 veka pre izrade oltara. U njegovom grobu nađene su 3 posude poreklom iz Teotihuakana, dve iz centralnog Petena i 9 iz Kopana. Analiza stabilnih izotopa stroncijuma pokazuje da ta osoba nije rođena u Kopanu, da je provela veći deo detinjstva i mladosti u Petenu i da je stigla u Kopan svega nekoliko godine pre smrti.[6]
Pojava država uredi
Arheolozi smatraju da su se prve države, kao složene političke organizacije koje štite interese vladajuće klase, pojavile u Mezoamerici tek u klasično doba. Arheološki dokazi o veličini i složenosti klasičnih kultura, kao što je bio Teotihuakan, sa razvijenom trgovinom i zanatstvom i očiglednim imovinskim razlikama u društvu, uz prisustvo monumentalnih građevinskih projekata, svakako su prevazilazili mogućnosti ranijih plemena i rodovskih zajednica.[7]
Pri tome, u Teotihuakanu nema sačuvanih vladarskih grobnica, niti predstava vladara kao dominantnih figura u likovnoj umetnosti. Iz toga se može zaključiti da je postojala država republikanskog ili oligarhijskog tipa. Nasuprot tome, među Majama u klasičnom dobu uobičajeno je veličanje vladara, kako na sačuvanim stelama (gde su prikazani sa oznakama statusa na odori kako stoje na zarobljeniku) tako i u sačuvanim grobnicama - u zasvođenim dvoranama unutar velikuh platformi, opremljeni bogatim darovima. To je podstaklo mišljenje da se u najznačajnijim gradovima majanskog klasičnog doba moć koncentrisala u rukama ahava (kralj, gospodar, vođa), koji su imali vladarske i svešteničke funkcije, i relativno malog broja plemića nižeg ranga. Takva apsolutistička struktura nestaće do kraja klasičnog doba da bi ustupila mesto drugom načinu vladavine, u kome je moć podeljena između predstavnika udruženih zajednica, u suštini lokalnih mesnih i plemenskih vođa, slično aristokratskim republikama u Antičkoj Grčkoj.[7]
Dešifrovanje majanskog pisma omogućilo je identifikovanje majanskih vladara i dinastija, kao i njihovo precizno datiranje. Tako je u Tikalu identifikovano 33 vladara koji su bili na vlasti između 90. i 869. godine nove ere. U Palenkeu se zna za njih 17 koji su vladali od 431. do posle 799, a u Dzibanćeu i Kalakmulu za 13 vladara dinastija Kaan (Kanul), koji su vladali između 450. i 736. godine. Na osnovu takozvanih amblemskih glifova, koje su imali samo nezavisni gradovi, pretpostavlja se da je bilo 60 do 70 gradova-država, sa precizno definisanom teritorijom i verskim centrom, kao i manjim naseljima oko njega, koje su povezivale verske, proizvodne i trgovačke aktivnosti koje su se obavljale u gradu.[7]
Ako uvažimo ovu hipotezu, politička slika majanskog područja u klasično doba bila je slična onoj na Jukatanu u vreme dolaska Španaca - 16 provincija približno iste veličine, svaka od njih nesposobna da silom potčini susede. Takođe ima sličnosti sa prehispanskim altepetlom (feudalnim posedom) iz centralnog Meksika. To je termin koji se často poredi sa evropskim terminom feud. Majanska mitologija i religija, koje su zabeležene u kodeksima iz vremena španskog osvajanja (1519-1697) imale su svoje korene još u klasičnom dobu. Tako se herojski blizanci Hunahpu i Ksabalamke, koji se pojavljuju u tekstu Popol Vuh kao pobednici bogova podzemnog sveta, prikazuju na jednom pladnju iz klasičnog doba koji je pronađen u Ćetumalu i na jednoj ranoj steli iz El Miradora, a ime vrhovnog boga Icamna pojavljuje se u zapisima iz klasičnog doba.[7]
Propast klasičnog doba uredi
Pad Teotiuakana uredi
Propast Maja uredi
Vidi još uredi
Pojava novih centara uredi
Izvori uredi
- ^ a b Nalda 2021, str. 69.
- ^ Nalda 2021, str. 69-72.
- ^ Nalda 2021, str. 72-78.
- ^ Nalda 2021, str. 78-83.
- ^ a b Nalda 2021, str. 83-91.
- ^ a b Nalda 2021, str. 91-97.
- ^ a b v g Nalda 2021, str. 98-103.
Literatura uredi
- Nalda, Enrike (2022). „KLASIČNO DOBA U STAROM MEKSIKU”. Nova opšta istorija Meksika. Novi Sad: Akademska knjiga. ISBN 978-86-6263-371-2.