Википедија

Krez

Za druge upotrebe, pogledajte Krez (višeznačna odrednica).

Krez (lidijski: 𐤨𐤭𐤬𐤥𐤦𐤮𐤠𐤮 Krowiśaś;[1] frigijski: Akriaewais;[2] antički grčki: Κροῖσος, Kroisos; lat. Croesus) je bio poslednji kralj antičke Lidije. Rođen je oko 595. p. n. e. a vladao je od 560. do 546. p. n. e.[3] Godina smrti mu nije precizno poznata, ali se tradicionalno uzima da se radi o 546. p. n. e. Zbog njegovog izuzetno velikog bogatstva i dan danas u velikom broju jezika postoji izreka „bogat kao Krez“.

Krez
Krez
Lični podaci
Datum rođenja596. p. n. e.
Datum smrti546. p. n. e.
Porodica
PotomstvoAtis
RoditeljiAlijat II

Za njega je vezan veliki broj legendi. Po jednoj od najpoznatijih, kada ga je zarobio persijski kralj Kir, Krez je bio osuđen na smrt na lomači.[4][3] Egzekuciji je prisustvovao lično Kir, želeći da vidi da li će iskrsnuti neka od navodnih Krezovih moći i spasiti ga smrti. Vatra je zapaljena i Kir je primetio kako Krez izgovara reč: "Solon". Pitao je Kreza zašto izgovara tu reč i ovaj mu je objasnio kako je Solon dolazio ka njemu i govorio mu da se ni za koga, pre nego što umre, ne može reći da je bio srećan, upozoravajući ga time na promenljivost sreće. Kir ga je posle toga poštedeo i Krez mu je navodno bio savetnik do kraja života.

Krez je bio poznat po svom bogatstvu; Herodot i Pausanija su zabeležili da su njegovi darovi sačuvani u Delfima.[5] Krezov pad je imao dubok uticaj na Grke, obezbeđujući fiksnu tačku u njihovom kalendaru. „Barem do petog veka“, primetio je J. A. S. Evans, „Krez je postao lik mita, koji je stajao izvan konvencionalnih ograničenja hronologije.“[6]

Ime uredi

Ime Kreza nije posvedočeno u savremenim natpisima na lidijskom jeziku. D. Sasevil i K. Ojler su 2019. objavili istraživanje lidijskih novčića koji su očigledno kovani tokom njegove vladavine, gde je ime vladara napisano kao Qλdãns.[7]

Život i vladavina uredi

Krez je rođen 620. p. n. e. kao sin kralja Alijata od Lidije i jedne od njegovih kraljica, karijske plemkinje čije ime još uvek nije poznato. Krez je imao najmanje jednu punu sestru, Arijenu, kao i polubrata po imenu Pantaleon, rođenog od Alijatove žene jonsko grčkog porekla.[8][9]

 
Lidijine granice pod kraljem Krezom

Za vreme vladavine svog oca, Krez je bio guverner Adramitijuma, koji je Alijat ponovo izgradio kao centar operacija za vojne akcije protiv Kimerijaca, nomadskog naroda iz Pontske stepe koji je napao zapadnu Aziju kao i Lidiju tokom nekoliko invazija, pri čemu su ubili Alijatovog pradedu Giga, a verovatno i njegovog dedu Ardisa i njegovog oca Sadijata. Kao guverner Adramitijuma, Krez je morao svom ocu da obezbedi jonske grčke plaćenike za vojni pohod na Kariju.[10][11][8]

Osvajanja uredi

Kada je Krezov položaj kralja bio siguran, on je odmah pokrenuo vojnu kampanju protiv jonskog grada Efesa. Vladajuća dinastija Efesa bila je u prijateljskim odnosima sa Lidijom konsolidovanim diplomatskim brakovima od vladavine Giga do vladavine Alijata: efeski tiranin Pindar, koji je ranije podržavao Pantaleona u borbi za nasledstvo Lidije, bio je sin Alijatove ćerke, i tako je bio Krezov nećak. Nakon što je Pindar odbio Krezovog poslanika koji je zahtevao da se Efes potčini Lidiji, lidijski kralj je počeo da vrši pritisak na grad i zahtevao je da ga Pindar napusti i ode u izgnanstvo. Nakon što je Pindar prihvatio ove uslove, Krez je pripojio Efes Lidijskom carstvu. Nakon što je Efes bio pod vlašću Lidije, Krez je obezbedio pokroviteljstvo za rekonstrukciju Artemidinog hrama, kome je ponudio veliki broj mermernih stubova kao posvetu boginji.[8]

U međuvremenu, jonski grad Milet je dobrovoljno slao danak Lidiji u zamenu za poštedu od lidijskih napada, jer je svrgavanje poslednjih gradskih tiranina, Toasa i Damasenora, i zamena tiranije sistemom magistrata, poništili prijateljske odnose koje su ostvarili Alijat i bivši miletski tiranin Trasibul.[8]

Krez je nastavio sa napadima na druge grčke gradove zapadne obale Male Azije sve dok nije potčinio celu Joniju, Eolis i Doris, ali je odustao od svojih planova o aneksiji grčkih gradova-država na ostrvima i umesto toga je zaključio ugovore prijateljstva sa njima, što mu je moglo pomoći da učestvuje u unosnoj trgovini koju su egejski Grci vodili sa Egiptom kod Naukratisa.[8]

Drugi domeni Lidijskog carstva pod Krezom uredi

Lidijci su već osvojili Frigiju pod vlašću Alijata, koji je iskoristio slabljenje različitih država širom Anatolije kimerijskim napadima i kao i nedostatak centralizovane frigijske države i tradicionalno prijateljske odnose između lidijske i frigijske elite da proširili lidijsku vlast na istok do Frigije. Lidijsko prisustvo u Frigiji je arheološki potvrđeno postojanjem lidijske citadele u frigijskoj prestonici Gordionu, kao i lidijskim arhitektonskim ostacima u severozapadnoj Frigiji, kao što je Daskilijum, i na Frigijskoj visoravni u gradu Midas. Lidijske trupe su mogle biti stacionirane na gorepomenutim lokacijama, kao i u Hacitugrulu, Afionkarahisaru i Koniji, što bi Lidijskom kraljevstvu omogućilo pristup proizvodima i putevima Frigije. Prisustvo lidijske ploče od slonovače u Kerkenes Dagu sugeriše da se Alijatova kontrola Frigije možda proširila istočno od reke Halis i uključila grad Pteriju, uz mogućnost da je on možda obnovio ovaj grad i tamo postavio frigijskog vladara. Strateška lokacija Pterije bila bi korisna u zaštiti Lidijskog carstva od napada sa istoka, a njena blizina Kraljevskom putu učinila bi grad važnim centrom od kojeg bi se mogli zaštititi karavani.[2][12] Frigijom pod lidijskom vlašću i dalje su upravljale njene lokalne elite, kao što je vladar grada Midasa koji je imao frigijske kraljevske titule kao što su lawagetai (kralj) i wanaktei (zapovednik vojske), ali su bili pod autoritetom lidijskih kraljeva Sarda i imao je lidijsko diplomatsko prisustvo na njihovom dvoru, prateći okvire tradicionalnih vazalskih ugovora koji su korišćeni od perioda Hetitskog i Asirskog carstva, a prema kojima je lidijski kralj nametao vazalnim vladarima „ugovor o vazalizmu“ koji je dozvoljavao lokalnim frigijskim vladarima da ostanu na vlasti, u zamenu za šta su frigijski vazali imali dužnost da pruže vojnu podršku i ponekad nude bogat danak Lidijskom kraljevstvu.[2]

Ova situacija se nastavila i pod Krezovom vlašću, sa jednim natpisom koji potvrđuje prisustvo Krezovog sina Atisa na dvoru jednog lokalnog vladara grada Midasa, koji se zvao Midas. U gradu Midasu, Atis je zauzimao položaj sveštenika svete vatre majke boginje Arijastine, a preko njega je Krez davao pokroviteljstvo nad izgradnjom religioznog spomenika u gradu koji je danas poznat kao Midasov spomenik.[2]

Atisovo prisustvo na ovom dvoru možda je inspirisalo legendu koju je ispričao Herodot, prema kojoj je Krez usneo san u kojem je Atis ubijen gvozdenim kopljem, nakon čega je sprečio svog sina da vodi vojne aktivnosti, ali Atis je ipak pronašao smrt dok je lovio divlju svinju koja je pustošila Lidiju, pri čemu ga je slučajno pogodilo koplje koje je bacio frigijski princ Adrast, koji se prethodno proteran u Lidiju pošto je slučajno ubio rođenog brata.[13]

Krez je takođe doveo Kariju, čiji su različiti gradovi-države još od Giga bili u savezu sa dinastijom Mermnada, i odakle potiče Krezova majka, pod direktnu kontrolu Lidijskog carstva.[8]

Dakle, prema Herodotu, Krez je vladao svim narodima zapadno od reke Halis – Lidijcima, Frigijcima, Mizijcima, Marijandincima, Halibama, Paflagonima, Tinima i Bitinima, Tračanima, Karijcima, Jonjanima, Dorima, Eolcima i Pamfilcima. Međutim, samo podaci o odnosima Lidijaca i Frigijaca posvedočeni su u literarnim i u arheološkim izvorima, a nema podataka o odnosima između ostalih pomenutih naroda i lidijskih kraljeva; štaviše, s obzirom da je to bila situacija koju je Herodot detaljno opisao za vreme Krezeove vladavine, vrlo je verovatno da je jedan broj ovih populacija već bio pokoren pod Alijatom. Jedina populacija za koju je Herodot tvrdio da je nezavisna od Lidijskog carstva bili su Likijci, koji su živeli u planinskoj zemlji koja ne bi bila dostupna lidijskoj vojsci, i Kilikijci, koje je već pokorilo Novo-Vavilonsko carstvo. Savremene procene ipak sugerišu da nije nemoguće da su Lidijci potčinili Likiju, s obzirom da je likijska obala bila važna za Lidijce jer je bila blizu trgovačkog puta koji je povezivao Egejsko područje, Levant i Kipar.[2] Moderne studije takođe smatraju sumnjivim da je tradicionalni prikaz reke Halis od strane grčko-rimskih istoričara postavljen kao granica između Lidijskog i Medijanskog kraljevstva, što se čini da je bila retroaktivna narativna konstrukcija zasnovana na simboličkoj ulozi koju su Grci dodelili Halisu kao razdvajanje između Donje Azije i Gornje Azije, kao i Halisa u smislu kasnije provincijske granice unutar Ahemenidskog carstva. Istočna granica Krezovog kraljevstva bi stoga bila dalje istočno od Halisa, na neodređenoj tački u istočnoj Anadoliji[14][15][2][16][17]

Reference uredi

  1. ^ Kearns, J.M. (1997). „A Lydian Etymology for the Name of Croesus”. Ur.: Disterheft, Dorothy; Huld, Martin E.; Greppin, John A.C.; Polomé, Edgar C. Studies in Honor of Jaan Puhvel-Part One: Ancient Languages and Philology. Washington D.C.: Institute for the Study of Man. str. 23–28. ISBN 978-0-941-69454-4. 
  2. ^ a b v g d đ Leloux, Kevin (2018). La Lydie d'Alyatte et Crésus: Un royaume à la croisée des cités grecques et des monarchies orientales. Recherches sur son organisation interne et sa politique extérieure (PDF) (PhD). 2. University of Liège. Arhivirano iz originala (PDF) 09. 10. 2022. g. Pristupljeno 1. 5. 2022. 
  3. ^ a b Dale, Alexander (2015). „WALWET and KUKALIM: Lydian coin legends, dynastic succession, and the chronology of Mermnad kings”. Kadmos. 54: 151—166. S2CID 165043567. doi:10.1515/kadmos-2015-0008. Pristupljeno 10. 11. 2021. 
  4. ^ Wallace, Robert W. (2016). „Redating Croesus: Herodotean Chronologies, and the Dates of the Earliest Coinages”. The Journal of Hellenic Studies. 136: 168—181. JSTOR 44157500. S2CID 164546627. doi:10.1017/S0075426916000124. Pristupljeno 14. 11. 2021. 
  5. ^ Among them a lion of gold, which had tumbled from its perch upon a stack of ingots when the temple at Delphi burned but was preserved and displayed in the Treasury of the Corinthians, where Pausanias saw it (Pausanias 10.5.13). The temple burned in the archonship of Erxicleides, 548–47 BC.
  6. ^ Evans, J. A. S. (1978). „What Happened to Croesus?”. The Classical Journal. 74 (1): 34—40. JSTOR 3296933. Pristupljeno 11. 5. 2022. 
  7. ^ Sasseville, David; Euler, Katrin (2019). „Die Identität des lydischen Qλdãns und seine kulturgeschichtlichen Folgen” [The identity of the Lydian Qλdan and its cultural-historical consequences]. Kadmos (na jeziku: nemački). 58 (1/2): 125—156. S2CID 220368367. doi:10.1515/kadmos-2019-0007. Pristupljeno 2021-03-14. 
  8. ^ a b v g d đ Leloux, Kevin (2018). La Lydie d'Alyatte et Crésus: Un royaume à la croisée des cités grecques et des monarchies orientales. Recherches sur son organisation interne et sa politique extérieure (PDF) (PhD). 1. University of Liège. Arhivirano iz originala (PDF) 09. 10. 2022. g. Pristupljeno 5. 12. 2021. 
  9. ^ Accepting Dale's dating of Croesus's reign starting in 585 BCE and Leloux's assumption of Croesus being 35 years old at the beginning of his reign provides a birth date of 620 BCE
  10. ^ Diakonoff 1985, str. 94–55.
  11. ^ Spalinger, Anthony J. (1978). „The Date of the Death of Gyges and Its Historical Implications”. Journal of the American Oriental Society. 98 (4): 400—409. JSTOR 599752. doi:10.2307/599752. Pristupljeno 25. 10. 2021. 
  12. ^ Mellink 1991, str. 643–655.
  13. ^ Strassler, Robert B. (2009). The Landmark Herodotus: The Histories. New York: Anchor Books. str. 23–26. ISBN 978-1400031146. 
  14. ^ Diakonoff 1985, str. 125–126.
  15. ^ Leloux, Kevin (decembar 2016). „The Battle of the Eclipse”. Polemos: Journal of Interdisciplinary Research on War and Peace. Polemos. 19 (2). hdl:2268/207259. Pristupljeno 2019-04-30. 
  16. ^ Rollinger, Robert (2003). „The Western Expansion of the Median ‘Empire’: A Re-Examination”. Ur.: Lanfranchi, Giovanni B.; Roaf, Michael; Rollinger, Robert. Continuity of Empire (?) Assyria, Media, Persia. Padua: S.a.r.g.o.n. Editrice e Libreria. str. 1—12. ISBN 978-9-990-93968-2. 
  17. ^ Lendering, Jona (2003). „Alyattes of Lydia”. Livius. Pristupljeno 7. 5. 2022. 

Spoljašnje veze uredi

 
Krez na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Крез&oldid=27363649”