Lužnička kotlina

Lužnička kotlina je prostrano ulegnuće u zemljinoj kori i specifičan geoprostor u tektonskom rovu kompozitne doline–potoline Lužničke reke (dugačke 39 km), najveće desne pritoke Vlasine, koja se kao deo Vlasine i Južnopomoravskog kraja nalazi u jugoistočnoj Srbiji. Administrativno obuhvata delove opštine Babušnica i dva sela opštine Bela Palanka u Pirotskom okrugu. Središnji deo kotline nalazi se, na 26 km jugozapadno od Pirota, 23 km jugoistočno od Bele Palanke, 48 km severoistočno od Leskovca i 30 km od srpsko-bugarske granice.

Lužnička kotlina
Panorama Lužničke kotline, sa planinom Stol (1.239 m)
Dužina	39 km
Površina	53,2, km2
Dubina	470 - 520 m
Oblasti	jugoistočna Srbija
Vodotok	Lužnica

Kao individualna celina i odvojen geografski predeo u dolini reke Lužnice, površine 53.213 ha, kotlina je ograničena Suvom planinom (1.810 m), Ruj planinom (1.706 m) i Stolom (1.239 m), na koji se nadovezuju Mali (960 m) i Veliki korbes (976 m). Ova po veličini mala kotlina karakteriše se brojnim hidrološkim problemima: jer iako je sa najgušćom hidrografskom mrežom među kotlinama istočne Srbije, ona je vodom najsiromašnija od svih kotlina u istočnoj Srbiji. To je posledica njenog geološkog sastava i reljefa, ali ne i padavina. Glavne hidrološke karakteristike Lužničke kotline su: epigenetske klisure, ponornice i kraška vrela.

Na osnovu fizičko-geografskih, društveno-geografskih i demografskih karakteristika, ona je složeni razvojni sistem, u kome centralno mesto zauzima gravitacioni centar Babušnica, locirana u središnjem delu kotline, i 52 okolna naselja sa svojom infrastrukturom i najvećim resursima u plodnom zemljištu. U okviru reintegracije graničnih oblasti Srbije, Bugarske i Makedonije, u planu je formiranje evroregije Niš–Sofija–Skoplje, u čijem severnom delu bi se nalazila Lužnička kotlina.

Deo Gornje Lužnice, pogled sa Jeremijinog brda

Iako je pretežno uokvirena visokim brdsko-planiniskim obodom, Lužnička kotlina je u povoljnoj komunikativnoj vezi sa susednim kotlinama belopalanačkom, pirotskom i leskovačkom kotlinom, sa kojima je povezana magistralnim putem Leskovac–Vlasotince–Babušnica–Pirot i regionalni putevima od Babušnice ka Beloj Palanci, Gadžinom Hanu i srpsko-bugarskoj granici (preko Zvonca).

Položaj i prostranstvo

Lužnička kotlina je deo Vlasine i Južnopomoravskog kraja u Jugoistočnoj Srbiji, ograničena; sa zapada Suvom planinom (1.810 m) juga Ruj planinom (1.706 m) i Stolom (1.239 m), na koji se nadovezuju na istoku Vlaške planine, Mali (960 m) i Veliki korbes (976 m), dok se na severu nadovezuje na belopalanlku kotkinu. Na severu Nalazi se u dolini Lužničke reke (39 km), najveće (desne) pritoke Vlasine. Najniže naselje je locirano na 365 m (Veliko Bonjince), a najviše na 1.000–1.200 m (Vuči Del). Najveći deo Lužničke kotline prostire se u visinskoj zoni od 350 m do 800 m, na čijem prostoru je razvijeno 44 naselja (23 naselja na 350—600 m i 21 naselje na 600—800 m).

Kroz Lužničku kotlinu prolazi magistralni put Leskovac–Vlasotince–Babušnica–Pirot i regionalni putevi od Babušnice ka Beloj Palanci, Gadžinom Hanu i srpsko-bugarskoj granici (preko Zvonca). Gravitacioni centar Lužnice – Babušnica, lociran u središnjem delu kotline nalazi se 26 km jugozapadno od Pirota, 23 km jugoistočno od Bele Palanke, 48 km severoistočno od Leskovca i 30 km od srpsko-bugarske granice.

Jugozapadna granica Lužničke kotline (ka Zaplanju) nije jasno definisana, tako da pojedini autori (Ž. Martinović i dr.) smatraju da naselja babušničke opštine u donjem toku Lužničke reke (Bonjinački basen) – Bogdanovac, Štrbovac, Ostatovica, Zavidince, Mezgraja, Modra Stena, Veliko Bonjince i Malo Bonjince pripadaju Zaplanju.

Naseobinsko-geografski kompleks Lužničke kotline obuhvata površinu od 53.213 ha. Obradivo zemljište zauzima površinu od 25.583 ha (48,1%), poljoprivredno 33.685 ha (63,3%), a produktivno zemljište 50.642 ha (95,2%). U strukturi korišćenja zemljišnog fonda preovlađuju šume, sa površinom od 20.010 ha (37,6%), zatim oranice i bašte – 16.799 ha (31,6%), pašnjaci – 7.310 ha (13,7%) i drugo.

Fizičko-geografske karakteristike

Lužnička kotlina koja je u sklopu Istočne zone mlađih venačnih planina poslednja je potolina, koja je sa tri strane okružena vencima krečnjačkih planina, dok je sa četvrte prema jugoistoku zatvaraju kristalasti škriljci visije Krajišta i Ruj planine. Na ovom prostoru susreću se sutoke Istočne zone mladih venačnih planina i stare Rodopske (Srpsko-makedonske) mase.

Kao posebna tektonska celina Lužnička kotlina je stvorena u staroj Kortničko- Lužničko-Znepljskoj udolini. Ona je u postoligocenu raščlanjena na više samostalnih jedinica. Pored Lužničke u njoj su obrazovane još dve kotline, Kortnička na severozpadu i Znepoljska na jugoistoku.

Lužnička kotlina koja je ispunjena debelim tercijarnim naslagama zajedno sa Kortničkom na severozapadu, najstarija je potolina u istočnoj Srbiji. Znepoljska kotlina na jugoistoku, samo svojim zapadnim delom, pripada staroj ologocenskoj potolini.

Snažni radijalni pokreti koji su direktno uslovili stvaranje duboke regionalne potoline, bili su istovremeno praćeni i tangencijalnim pokretima tako da su zahvatili i planine na jugozapadu i planinski venac Šljivovičkog vrha i Vlaške planine na severoistoku.

U obrazovanju tektonskog reljefa na ovim prostorima druga faza započela je postoligocenskim tektonskim pokretima, praćenim moćnom serijom oligocenskih jezerskih naslaga. Radijalni pokreti uslovili su obrazovanje dve zasebne potoline na dnu oligocenog jezera. Pa su tako stvorene Lužnička potolina u centralnom i Koritnička u severozapadnom delu. Dok je Znepoljska kotlina obrazovana znatno kasnije fluviodenudacionim procesima.

Geografske odlike

Klima

Uticaj orografskih crta reljefa na klimu u Lužničkoj kotlini je veliki, a posebno kod temperature, padavina i vetrova. Niski delovi kotline sa brežuljasto-brdovitim terenima, Zaplanje, Lužnica i niži delovi dolina, imaju umereno kontinentalnu klimu sa jasno izraženim svim godišnjim dobima. Viši delovi Suve planine i Vlaških planina imaju obeležje subplaninske klime sa dugim i hladnim zimama, kraćim i svežim letima i vrlo kratkim prelaznim dobima.

Temperatura vazduha

Postoje i znatne razlike u srednjim mesečnim i srednjim godišnjim temperaturama vazduha najnižih i najviših delova kotline. Prosečne vrednostima za period od 1950. do 1965. godinu bile su

• Najhladniji mesec je januar (0,8oS-3,9oS),
• Najtopliji je jul i avgust ( 22,2oS-15,7oS).
• Srednja godišnja tempetatura je 11,9os, a u planinskom delu 6,2oS.

Visoke letnje temperature u nižem delu kotline uslovljavaju intenzivno isparavanje pa se nivo izdanske vode spušta dublje u zemlju, mnogi izvori oslabe, a neki i presuše, vodostaj reka opada pa se i proticaj osetno smanji, a mnogi vodeni tokovi i presuše.

Oblačnost

Oblačnost utiče ma osunčavanje, intenzitet insolacije i radijaciju čime ublažava dnevno kolebanje temperature. Najmanja oblačnost je u julu, avgustu i septembru što je povoljno za razvoj turizma.

Padavine

Padavine zauzimaju važno mesto među klimatskim elementima koji predstavljaju bitan faktor vodoprivrede. Važna je količina padavina ali i njihov godišnji raspored tzv.pluviometrijski režim. Na taj režim preovlanujući uticaj imaju prodiranje vlažnih, hladnih vazdušnih masa sa Atlantskog okeana sa zapada i severozapada, toplih sa juga i jugozapada iz oblasti Sredozemnog mora i zimskih prodora hladnih vazdušnih masa sa severa i severoistoka uz uticaj orografskih crta reljefa. Sliv Vlasine dobija manju količinu padavina od proseka za našu zemlju. Najmanje padavina dobijaju Lužnica, Zaplanje i Vlasotinačka ravnica (650-690 mm), a najviše viši planinski predeli (oko 850 mm).

Vetar

Vetar je važan klimatski element. Lužnička kotlina je dosta vetrovit što se posebno odnosi na najviše njene delove gde najveću čestinu ima severozapadni vetar (235 ‰) koji donosi padavine, a najmanju zapadni (154 ‰) i istočni vetar (149 ‰). Na tišine dolazi 213 ‰.

U najnižem delu kotline najveću češtine imaju vetrovi iz istočnog (186 ‰) i zapadnog pravca (109 ‰). istočni duva pravcem Lužnica-Zaplanje-Vlasotince; suv je povećava isparavanje i smanjuje oblačnost. Zapadni je deo opšteg strujanja vazduha sa zapada na istok i donosi padavine. Na tišine dolazi 435 ‰. Jakih vetrova najviše ima u martu, februaru i januaru kada se u višem delu sliva stvaraju veliki smetovi, a najmanje u septembru i avgustu. U Lužničkoj kotlini košava duva po nekoliko dana, a u više delove prodire iz pravca Zaplanja i duva 1-2 dana što biva vrlo retko.

Vode i vodno zemljište

Reka Lužnica (dužine 38 km) najveća je pritoka u slivu Vlasine, ujedno je i najveća reka na prostoru Lužničke kotline. Nastaje od više potoka koji dolaze sa krečnjačkih terena severno od Babušnice; teče Lužničkom kotlinom do sela Gorčinci gde ulazi u klisuru. Uzvodno od Ljuberađe dobija najviše vode od vrela zvanog Komarički vir, a u samom selu od leve pritoke Murgovice. U daljem toku reka meandrira i kod Svođa uliva se u Vlasinu sa manjom količinom vode od nje. Ta razlika u količini vode uvećana je zahvatanjem vode iznad sela Ljuberane za potrebe vodosnabdevanja Babušnice i Niša.

Reka Lužnica, kod sela Grnčar

Erozije i bujice

Erozija tla u slivu Lužničke reke i njenih pritoka predstavlja veliki vodoprivredni problem, jer je veći deo sliva zahvaćen erozivnim procesima raznog intenziteta. Javlja se na nestabilnoj geološkoj podlozi i na terenima većeg nagiba za vreme obilnih kiša i naglog otapanja snega. Razvoju erozivnih procesa najviše je doprineo čovek naročito u drugoj polovini 19. veka i prvoj polovini 20. veka, krčenjem vegetacije radi dobijanja poljoprivrednih površina. Pogrešan način korišćenja zemljišta, tj. oranje velikih nagibnih površina (preko 25%), ubrzalo je oticanje atmosferske vode, a time i intenziviranje erozivnih procese. Zemljište je spiranjem gubilo hranljive materije (humus), postajalo manje produktivno za poljoprivrednu proizvodnju, pa se mnoge takve površine već više godina i decenija ne obrađuju.

Poplave

U nižem delu sliva Lužničke reke poplave predstavljaju veliki vodoprivredni problem. Nanose velike štete stanovništvu, naseljima i privredi, posebno poljoprivredi. Najveće štete su načinjene pri katastrofalnim poplavama Lužnice 1948. i 1988. a i kasnijih godina. Najveći uticaj na nastanak poplava imaju; pljuskovi ili dugotrajne i obilne kiše (koje obično zahvataju ceo sliv Vlasine) i naglo topljenje snežnog pokrivača, koji u planinskom delu sliva mogu da budu visoki i do 1 metra.

Suša

Nedovoljno vlage u zemljištu je vodoprivredni problem koji se u Lužničkoj kotlini ispoljava u toplom delu godine. Najkritičnije stanje je u julu i avgustu kada je vlaga usevima najpotrebnija, jer su tada temperature najviše, pa je i isparavanje, kako sa tla tako i preko biljaka (transpiracija), najveće. Zbog suše u zemljištu ostaje malo vlage za egzistiranje i rast biljaka, što umanjuje prinose i osetno smanjuje biljnu proizvodnju. U pojedinim delovima sliva Lušnice za vreme suše mnogi vodotoci se smanjuju, a neki i presušuju. U Lušničkoj kotlini nema meloracionih sistema nema, pa nema ni organizovanog navodnjavanja polja i livada, i poljoprivredna proizvodnja osetno podbacuje. A za vreme poplava vodotoci nadođu, ali kako nema hidroakumulacija koja bi ih zadržale oni otekne u nepovrat.

Zagađenje vode

Zagađenje vode u Lužničkoj kotlini posledica je permanentnog remećenja mnogih fizičkih, hemijskih i bioloških parametara poslededićno izazvano ljudskim aktivnostima. Negativne posledice ispoljavaju se u promenama karakteristika svih komponenta u životnoj sredini kao što su: vazduh, voda, zemljište itd.

Jedan od glavnih uticaja sa negativnim posledicama na ekosisteme jeste zagađenost površinskih i podzemnih voda više koja nastaje kao posledica nemarnih odnosa prema sredini, nego stepen urbanizacije i razvoja privrede u Babušnici. Najveći zaganivače voda su gradska naselja Babušnica, zbog sve većeg broja ljudi koristi vodu iz javnog, komunalnog vodovoda pa se uvećavaju i otpadne vode iz domaćinstava sa raznim organskim i neorganskim materijama koje zaganuju reku Lužnicu. Deo štetnih materija (pesticida) dospevaju u vodu sa polja pod poljoprivrednim kulturama što takođe utiče na njeno zagađenje.

Naselja i stanovništvo

Lužničku kotlinu, sa aspekta antropogeografskih specifičnosti i razlika, možemo da podelimo, u tri manje celine.

Prva, glavna celina

Prvoj, glavnoj antropogeografskoj celini pripada 38 naselja babušničke opštine – Aleksandrovac, Babušnica, Berduj, Bratiševac, Brestov Dol, Vava, Valniš, Vojnici, Vrelo, Gornje i Donje Krnjino, Gornji i Donji Striževac, Gorčinci, Grnčar, Dol, Draginac, Dučevac, Izvor, Kaluđerovo, Kambelevci, Kijevac, Leskovica, Linovo, Ljuberađa, Masurovci, Provaljenik, Radinjinci, Radosinj, Radoševac, Rakov Dol, Raljin, Resnik, Stol, Strelac, Studena, Suračevo i Crvena Jabuka.

Druga antropogeografska celina

Drugoj antropogeografskoj celini pripada saedam naselja – Bogdanovac, Ostatovica, Zavidince, Mezgraja, Modra Stena, Veliko i Malo Bonjince.

Treća antropogeografska celina

Trećoj antropogeografskoj celini, takođe, pripada sedam naselja – Preseka, Našuškovica, Rakita, Berin Izvor, Zvonce, Vuči Del i Jasenov Del.

Demografski razvitak

U demografskom razvitku Lužničke kotline mogu se izdvojiti dva perioda:

Prvi period

Istorijsko razdoblje od oslobođenja od Turaka i pripajanja Srbiji (1878) do 50-ih godina 20. veka, označava se kao prvi period u razvutku Lužničke kotline. Ovaj period karakteriše se relativno ujednačenim porastom broja stanovnika svih naselja Lužničke kotline. Nakon Berlinskog kongresa, kada je i Lužnički kraj pripojen Srbiji, prema popisu stanovništva 1879. godine, najveća naselja s kraja 19 veka su bila; Crvena Jabuka i Strelac sa preko 1.000 stanovnika, dok je jedino naselje sa manje od 100 stanovnika bila Babušnica.

Do početka 20. veka gotovo sva naselja beleže porast broja stanovnika. Sa preko 1000 stanovnika se pored naselja Strelac (1.208), izdvaja i Veliko Bonjince (1.114). Naselja sa manje od 200 stanovnika u tom periodu su bila: Preseka (112), Aleksandrovac (122), Babušnica (123), Masurovci (174), Mezgraja (186) i Kijevac (192). Populaciona veličina ostalih naselja Lužničkog kraja 1900. godine se kretala od 300 do 700 stanovnika.

Izraziti porast broja stanovnika u svim naseljima Lužničku kotlinu karakterističan je za prvu polovinu 20. veka, izazvan prirodnim kretanjem stanovništva. Najveći porast u prvoj polovini 20. veka beleže naselja Donje Krnjino i Draginac, koja su udvostručila broj stanovnika, Ljuberađa, kao centar opštine i najveći uslužni centar utrostručuje broj stanovnika, a u naselju Babušnica je živelo pet puta više stanovnika nego na početku veka.

Period neposredno po završetku Drugog svetskog rata, do 50-ih godina 20. veka, takođe predstavlja razdoblje značajnijeg porasta broja stanovnika i sa brojčano jakim naseljima. U 26 naselja od 1948. do 1953. godine broj stanovnika se uvećao, dok je u ostalim stagnirao ili opao. Od tog perioda do danas sva naselja Lužnice, osim Babušnice, karakteriše opadanje broja stanovnika.

Drugi period

Druga polovina 20. veka, označava se kao drugi period u razvutku Lužničke kotline. U ovom periodu broj stanovnika u Babušnici intenzivno raste, dok u gotovo svim ostalim naseljima rapidno opada. Tako da na početku novog milenijuma u Lužnčkom kraju živi manje stanovnika nego po oslobođenju od Turaka. To pokazuje podatak da je ukupan broj stanovnika ove teritorije 1961. godine iznosio 33.403 stanovnika, a nakon 40 godina, po popisu 2002, dvostruko manje – 15.684 stanovnika, što je iznos niži nego 1879. godine.

Prema rezultatima popisa stanovništva iz 2002. godine 13 naselja Lužnčke kotline imala su manje od 100 stanovnika, od čega ispod 50 stanovnika su bila naselja Raljin – 50 žitelja (1948—468), Rakov Dol – 18 (1948—591), Masurovci – 28 (1948—218), Leskovica – 31 (1948—332), Brestov Dol – 32 (1948—403). Jedino naselje koje je imalo preko 4.000 stanovnika bilo je Babušnica. Jedno od naselja sa 500–1.000 bilo je Draginac, dok su sva ostala naselja bila ispod 500 stanovnika.

„ Najveće opadanje broja stanovnika u poslednjih 60 godina dogodilo se u Rakovom Dolu, u kome je sa 591 broj stanovnika opao na 18 (indeks 3,0), Ostatovici, sa 867 na 85 (indeks 9,8), Leskovici, sa 332 na 31 stanovnika (indeks9,3) i u Brestovom Dolu sa 403 na 32 stanovnika (indeks 7,9). ”

Karakteristike naselja

Znatna raščlanjenost terena i visinska razlika Lužničke kotline koja se kreće, od 365 m (Veliko Bonjince) do 1.200 m (Jasenov Del), izražen je sledeći hipsometrijskim raspored naselja:

• Visinska zona do 600 m — 23 naselja (44,2%);
• Visinski pojas od 600 do 800 m — 21 naselje (40,3%);
• Visinska zona iznad 800 m — 8 naselja (15,5%).

Od 20-ih godina 20. veka, stanovništvo se intenzivno preseljava u naselja na nižim nadmorskim visinama. Taj proces se naročito intenzivira od 60-ih godina 20 veka pod uticajem industrijalizacije, urbanizacije i deagrarizacije na formiranje areala maksimalne koncentracije stanovništva u pojasu do 600 m (1961—51%, 2002—72%) prvenstveno zbog razvoja Babušnice, kao i povoljnijih uslova za privređivanje i razvijenije mreže saobraćajnica. U naseljima viših nadmorskih visina broj stanovnika opada i to u hipsometrijskoj zoni od 600 do 800 m sa 37% 1961. na 22% 2002. godine, dok je u zoni iznad 800 m 1961. živelo 11% ukupnog stanovništva Lužnice, a 2002. samo 6%.

Istorija

Pošavši, prevashodno od geografsko-istorijskih i demografskih promena, u dosadašnjem istorijskom razvoju Lužničke kotline mogu se izdvojiti četiri glavne faze razvoja:

• inicijalna (antički period i Srednji vek),
• rana (period osmanlijske okupacije, od kraja 14. veka do kraja 19. veka),
• središnja (od oslobođenja od Osmanlija do Drugog svetskog rata) i
• savremena (od Drugog svetskog rata do danas)..

Antički period i Srednji vek

Ovaj istorijski period koji obuhvata antičko i srpsko srednjovekovno doba, nedovoljno je proučen. Na naseljenost Lužničke kotline u ovom periodu ukazuju samo materijalni tragovi, uglavnom naučno neispitani, malobrojni pisani izvori, toponimi, kao i narodna predanja sa realnom istorijskom osnovom.

Kontinuitet naseljenosti, u antičkom periodu teško je pratiti jer postoje indicije da je imao izvesne prekide usled ratnih razaranja, pljačkaških pohodalesti itd. Materijalni tragovi antičke naseljenosti su mnogobrojni, ali većinom arheološki neispitani i danas se nalaze u lošem stanju ili su gotovo u potpunosti uništeni. Uglavnom su predstavljeni ostacima rimskih utvrđenja (kastela) na strateški značajnim mestima. Najznačajniji ovakvi lokaliteti (u narodu poznata kao Gradišta) otkrivena su u atarima Gornjeg Krnjina, Provaljenika i Resnika, na obroncima Crnog vrha kod puta za Rakoš na Suvoj planini, kao i u atarima Ostatovice, čiji je kastel čuvao prolaz između Lužnice i Zaplanja, i susednog Zavidinca. Tragovi rimske naseobine (grada) Mogilke nalaze se u ataru Strelca, gde je početkom 19. veka pronađena komplentna rimska vojna oprema.

Po predanju, kod Kambelevca se nalazio rimski vojni poligon – Campus belle, po kome je današnje selo dobilo naziv. Pored navedenih, ostaci antičkih utvrđenja evidentirani su i u atarima Studene (mesto Kale), Vrela (mesto Crtava), Crvene Jabuke, Izvora, Dučevca i Grnčara.

Na antičku naseljenost ukazuju i latinska groblja u atarima Malog Bonjinca, Modre Stene, Bogdanovca, Grnčara i Draginca, ostaci latinskih kovačnica kod Bogdanovca i Valniša, rudarske i topioničarske delatnosti kod Crvene Jabuke i Zvonca, gde je na mestu antičke naseljenosti (naseobinski kompleks uništen u zemljotresu) formirana Zvonačka banja, itd.

Najznačajniji lokaliteti iz srpskog srednjovekovnog perioda nalaze se u atarima Radoševca i Zvonca. Na karti srednjovekovnih gradova ubeležen je Radoševac, gde se nalazilo veliko utvrđenje na Gradištu iz prve polovine 12. veka. Danas je ono gotovo u potpunosti uništeno. Srednjovekovne starosti su i ostaci utvrđenja – Asanovo kale (prvobitni naziv Jasenov grad), kod Zvonačke banje. Smatra se da ovaj lokalitet potiče iz doba vladavine despota Stevana Lazarevića – po drugoj verziji bugarskog cara Asana.

Period okupacije pod Osmanlijama

Period Osmanlijske okupacije trajao je od kraja 14. veka do kraja 19. veka. Posle ratnih razaranja u prvoj polovini 15. veka Osmanlijski izvori već u drugoj polovini 15. veka pominju Ljuberađu, Veliko Bonjince, Grnčar i Rakitu (1576/77). Bratiševac, Valniš, Gornje i Donje Krnjino, Gorčince, Zlokućane (današnji Draginac), Zavidince, Zvonce, Izvor, Radinjince, Radoševac, Rakitu, Raljin, Resnik i Suračevo, Vuči Del i Izvor pominju se u 17. veku (1606). Ostala naselja se ne navode u pisanim dokumentima do 19. veka, ali je sasvim izvesnoda je većina postojala tokom perioda vladavine Osmanlija. Na to ukazuju materijalni tragovi, usmena predanje meštana većine sela da su osnivački rodovi doseljeni u tom periodu, uglavnom sa Kosova i Metohije, itd.

Osmanska carevina postojeća naselja u Lučničkoj kotlinu uključila je u spahijske posede, da bi tokom 18. veka i početkom 19. veka bio prisutan proces čitlučenja sela. Kao smanlijskio čitluci formirana su današnja naselja Aleksandrovo i Babušnica, čiji su osnivači čiflik-sahibije Vezul i Abdula, po kojima su imali prvobitne nazive – Vezulin Čiflik (do 1890) i Abdulin Čiflik (Abdulino). Smatra se da je i današnji Kambelevac bio čitluk – Kamberov Čiflik (ostaci kule na mestu Bašča), kao i selo Kijevac. Ostaci osmanlijskih kula evidentirani su i u selima Zavidince (kod mahale Tropšine i na mestu Gogula) i Radoševac (lokalitet Ismajilova kula).

Grupi mlađih naselja, formiranim u poznom periodu turske vladavine, pripada Donji Striževac (druga polovina 19. vek), osnovan pored turskog hana na putu za Pirot preseljavanjem domaćinstava iz Gornjeg Striževca. U ovom periodu došlo je i do promene lokacije pojedinih naselja, uglavnom zbog stradanja od Osmanlija (Bogdanovac, Gorčinci, Kijevac, Rakita i dr.), i epidemije kuge 1834/35. (npr. Babušnica, Dučevac) itd.

U ovom istorijskom periodu stanovništvo Lužničke kotline isključivo se bavilo ekstenzivnim stočarenjem. To je bio i jedan od razloga što su po završetku drugog srpsko-turskograta 1877/78. ekonomski najjača i populaciono najveća bila stočarska naseljalocirana na zaklonjenim mestima, daleko od saobraćajnica – Crvena Jabuka, Strelac, Studena, Bogdanovac, Veliko Bonjince i Gorčinci, u kojima je neposredno pooslobođenju (1879) živelo 30% stanovništva Lužnice.

Period od oslobođenja od Osmanlija do Drugog svetskog rata

Pnjeriod od oslobođenja od Osmanlijskog ropstva do Drugogsvetskog rata, bio je praćen teritorijalnim širenjem Srbije i povlačenjem novih granica. Naselja Lužnice prema novom Zakonu ušla je su u sastav Suračevske, Striževačke, Resničke, Radinjinske, Stolske, Velikobonjinske, Kukavičke, Strelačke, Šuškovičke, Studenačke, Krnjinske i Zvonačke opštine (Državopis Srbije, 1882), od kojih su poslednje dve po odlukama Berlinskog kongresa pripojene Bugarskoj.

Utvrđenje iznad Babušnice s kraja 19, veka izgrađeno je po nalogu Aleksandra Obrenovića jer je u tom periodu Lužnička kotlina bila pogranični prostor strateški važana za Srbiju

Lužnička kotlina je u tom periodu bila pogranični prostor strateški važana za Srbiju, pa je, između ostalog, po nalogu Aleksandra Obrenovića 1892/93. izgrađeno veliko vojno utvrđenje Šanac (brdo) iznad Donjeg Striževca i Donjeg Krnjina. Granica sa Bugarskom prolazila je kroz selo Presek do 1918, kada su naselja Zvonačkog kraja pripojena Srbiji. Ovo je ujedno predstavljalo i glavni razlog etničke diferencijacije Lužnice u jedinstvenoj šopskoj sredini.

Ovu razvojnu fazu karakteriše dinamičan porast ukupne populacije u naseljima Lužničke kotline. Tako da je od 1878. do 1921. godine u svim naseljima (sem Crvene Jabuke i Našuškovice) evidentiran pozitivan demografski razvoj, a ruralna populacija je do 1948. uvećana za skoro dva puta. Godine 1878. 88,5% naselja pripadalo je grupi malih naselja (do 500 stanovnika), a 1948. godine 71,2% naselja imalo je srednju populacionu veličinu (500–2.000 stanovnika).

Najdinamičniji razvoj uovom periodu, zahvaljujući jakim izvorima i povoljnom saobraćajno-geografskompoložaju, beleži Ljuberađa, koja 1890 postaje opštinski centar, 1923. dobija status pijačnog mesta (pijačni dan sreda), a 1927. varošice. Razvojem zanatske (više od 20 zanata) i trgovinske funkcije ona prerasta u ekonomski, tržišni i uslužni centar Lužnicčke oblasti. Pored Ljuberađe u zanatske centre izrastaju Babušnica i Veliko Bonjince, a banjska funkcija dobija na značaju u Zvoncu. U ovom periodu razvija se i kulturno-prosvetna funkcija. Škola u Zvoncu je osnovana 1860, od oslobođenja 1878. do 1910. otvoreno je 18 škola, a potom do 1941. još 24 škola. Učiteljsko udruženje Lužnice osnovano je 1922. godine. U ovom periodu je postojalo 12 crkvi i 14 manastira, a najznačajnije kulturne manifestacije bile su seoske slave – litija, sabori i vašari. Prva apoteka otvorena je 1938. u Babušnici, u kojoj je, kao i u Velikom Bonjincu, Ljuberađi, Zvoncu, Rakiti i Studeni, započeta lekarska praksa.

Privreda

Stočarstvo je i po oslobođenju od Osmanlijskog carstva predstavljalo jednu od najznačajnijih privrednih grana Lužničke kotline, a veliki ekonomski značaj imalo je bačijsko stočarenje. Sezonska stočarska naselja – pojate, bila su zastupljena u većini seoski atara, a najpoznatije je bilo bačijsko stočarenje na Rakošu (Suva planina), gde su boravile crnovunačke porodice. Pojedina seoska naselja (Strelac, Radosinj, Rakov Dol ...) u ovom periodu su promenila lokaciju, premeštanjem na mesto svojih pojata.

Rudnik kamenog uglja „Jerma“ u Rakiti s početka 20 veka.

Ekstenzivno stočarstvo i ratarstvo i svaštarska proizvodnja u 19. veku i početkom 20. veka, najčešće nisu zadovoljavali ni sopstvene potrebe ruralnih domaćinstava, tako da je stanovništvo odlazilo u pečalbu (u kojoj se bavilo uglavnom ciglarstvom, creparstvom i građevinarstvom) Pored tradicionalne, agrarne proizvodnje po značaju su sve više dobijale i druge privredne oblasti – trgovina, zanatstvo, industrija, ali i kultura i prosveta. U Lužničkoj kotlini u tom periodu radilo je 310 vodenica, od kojih su najpoznatije bile u Ljuberađi (16 vodenica), na koje se, zahvaljujući jakim izvorima, oslanjala cela Lužnica.

Od sredine 19. veka razvijalo se zanatstvo, kada su prve zanatske radnje otvarale ćurčije, terzije, mutavdžije, samardžije i dr. Tako da je posle Prvog svetskog rata, krajem 30-ih godina 20. veka registrovano 420 zanatlija. Izuzetan ekonomski značaj imao je ciglarski i creparski zanat. Od početka 20. veka vlasnici mnogobrojnih ciglana i crepana u Srbiji, Makedoniji i Bugarskoj postali su lužničani, koji su zanat ispekli u svom kraju.

Začeci industrijskog razvoja u Lužničkoj kotlini datiraju 1926, kada je počeo sa radom rudnik kamenog uglja „Jerma“ u Rakiti, potom je otvorena mašinska radionica braće Stanković (preteča Metalnog preduzeća "Balkan" a kasnije "MIN-Balkan“ koje je kroz stečaj prodato 2011,-2012. godine) u Velikom Bonjincu. Za potrebe rudnika izgrađena je brana i hidrocentrala (snage 75 KW). Do 1934. godine izgrađene su još dve električne centrale – u Ljuberađi i Modroj Steni, a do 1939. počelo je sa radom i 19 nabavljačko-potrošačkih zadruga.

Turizam

Zvonačka banja, Hotel Mir

Najznačajniji turistički centar u Lužničkoj kotlini je Zvonačka Banja. Nalazi se na 28 km istočno od Babušnice. Otprilike isto toliko ima i od Pirota, odnosno 14 km putem ka Dimitrovgradu (to je put Niš — Sofija), a zatim još 14 km dolinom reke Jerme. Banja se nalazi na 680 m nadmorske visine na izuzetno atraktivnoj planinskoj lokaciji. Poznata je pre svega po svom blagotvornom uticaju na nervni sistem čoveka i pitkom lekovitom mineralnom vodom temperature 28 °C. Hotel Mir poseduje dva otvorena i jedan zatvoreni bazen.

Trenutno se gradi malo veštačko jezero na Raljinskoj rečici koja je pritoka Murgovice. Planira se da jezero bude dugačko oko 200 m i široko oko 40 m. Brana je postavljena neposredno iznad niza vodopada na Raljinskoj rečici koji su poznati pod imenom skokovi. Jezero će biti oko 500 m udaljeno od sela Raljin koje se nalazi na putu od Babušnice ka Zvonačkoj banji.

Za turizam su interesantniː Bazen u Babušnici, Suva Planina i Planina Ruj (tradicionalni uspon na Ruj).

Karakterističan lokalni specijalitet, mlečni proizvod, vezan za Lužnicu je Vurda a svake jeseni se u Babušnici održava turističko-kulturna manifestacija "Vurdijada".

Saobraćaj

Kroz Lužnicu prolaze sledeće putne saobraćajnice koje gravitiraju ka Babušnici kao glavnom centru lociranom u središnjem delu kotline:

• Magistralni put M-9; Leskovac—Vlasotince—Babušnica—Pirot. Ovaj magistralni pravac preko Vlasotinca i Leskovca povezuje Lužnicu sa auto-putem E-75 (ka jugu Evrope), a preko Pirota sa auto-putem E-80 (ka istoku Evrope).
• Regionalni putevi koji od Babušnice idu ka Beloj Palanci, Gadžinom Hanu i srpsko-bugarskoj granici (preko Zvonca).

Vidi još

• Babušnica
• Lužnica (reka)
• Lužnica (oblast)
• Lužničke planine

Spoljašnje veze

• Opština Babušnica - zvanična prezentacija
• Oglas Ministarstva privrede Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. jul 2019)
• Profil Ministarstva privrede Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. jul 2019)