Monsun
Monsun je postojani prenos vazdušnih masa u nižim slojevima troposfere, nad određenim oblastima na Zemlji. Imaju suprotan pravac leti i zimi i karakteristični su za Indijski potkontinent i jugoistočnu Aziju. Monsun je tradicionalno sezonski reverzni vetar praćen odgovarajućim promenama padavina,[1] ali se sada koristi za opisivanje sezonskih promena u atmosferskoj cirkulaciji i padavinama povezanih sa godišnjom geografskom oscilacijom Intertropske zone konvergencije između njenih granica na severu i jugu od ekvatora. Obično se termin monsun koristi za označavanje kišne faze sezonski promenljivog obrasca, iako tehnički postoji i suva faza. Termin se takođe ponekad koristi za opisivanje lokalne jake, ali kratkotrajne kiše.[2][3]
Glavni monsunski sistemi sveta sastoje se od zapadnoafričkih i azijsko-australijskih monsuna. Raspravljalo se o svrstavanju severnoameričkog monsuna i južnoameričkog monsuna sa nepotpunim preokretom vetra.[4]
Termin monsun je prvi put upotrebljen na engleskom u Britanskoj Indiji i susednim zemljama za označavanje velikih sezonskih vetrova koji duvaju iz Bengalskog zaliva i Arabijskog mora na jugozapadu i donose obilne padavine u ovo područje.[5][6]
Etimologija
uredi
Etimologija reči monsun nije sasvim razjašnjena.[7] Engleska reč monsun potiče od portugalske reči monção, i ultimatno od arapske reči موسم (mawsim, „sezona“), „možda delimično preko rane moderne holandske reči monson“.[8]
Istorija
urediJačanje azijskog monsuna je povezano sa izdizanjem Tibetanske visoravni nakon sudara Indijskog potkontinenta i Azije pre oko 50 miliona godina.[9] Zbog proučavanja zapisa iz Arabijskog mora i prašine koju vetar nosi na kineskoj visoravni Los, mnogi geolozi veruju da je monsun prvi put postao jak pre oko 8 miliona godina. Nedavno, proučavanja biljnih fosila u Kini i novi dugotrajni sedimenti iz Južnog kineskog mora doveli su do vremena kada je monsun počeo pre 15–20 miliona godina, i time je povezan sa ranim tibetanskim izdizanjem.[10] Testiranje ove hipoteze čeka uzorkovanje dubokog okeana u okviru Integrisanog programa okeanskog bušenja.[11] Monsun je značajno varirao u snazi od ovog vremena, što je u velikoj meri povezano sa globalnim klimatskim promenama, posebno ciklusom pleistocenskog ledenog doba.[12] Studija morskog planktona sugeriše da je indijski monsun ojačao pre oko 5 miliona godina. Zatim, tokom ledenih perioda, nivo mora je pao i Indonežanski morski put se zatvorio. Kada se to dogodilo, hladnim vodama u Pacifiku je bilo onemogućeno da uđu u Indijski okean. Veruje se da je rezultirajući porast temperature površine mora u Indijskom okeanu povećao intenzitet monsuna.[13]
Identifikovano je pet epizoda tokom kvartara na 2,22 Ma (PL-1), 1,83 Ma (PL-2), 0,68 Ma (PL-3), 0,45 Ma (PL-4) i 0,04 Ma (PL-5) koje su pokazale slabljenje Luvinske struje (LS). Slabljenje LS bi imalo uticaj na polje temperature površine mora (SST) u Indijskom okeanu, pošto Indonežanska struja generalno zagreva Indijski okean. Dakle, ovih pet intervala bi verovatno mogli biti oni značajnog sniženja SST u Indijskom okeanu i uticali bi na intenzitet indijskog monsuna. Za vreme slabog LC postoji mogućnost smanjenja intenziteta indijskog zimskog monsuna i jakog letnjeg monsuna, zbog promene dipola Indijskog okeana usled smanjenja neto toplote u Indijskom okeanu kroz Indonežanski protok. Stoga se bolje razumevanje mogućih veza između El Ninja, toplog bazena zapadnog Pacifika, indonežanskog protoka, obrasca vetra sa zapadne Australije i širenja i kontrakcije zapremine leda može dobiti proučavanjem ponašanja LC tokom kvartara u bliskim stratigrafskim intervalima.[14]
Zimski monsun
urediMonsuni zahvataju veliko prostranstvo kopna i okeana, tj. oni nastaju gde se velike vodene površine graniče sa velikim kopnenim površinama. Monsuni duvaju zimi sa kopna prema okeanu, jer je zimi kopno znatno hladnije od okeana i iznad kopna je viši vazdušni pritisak, tako da je horizontalni gradijent vazdušnog pritiska upravljen od kopna prema moru, odnosno okeanu.
Letnji monsun
urediU toku letnje polovine godine okean je hladniji od kopna i gradijent vazdušnog pritiska je upravljen od okeana prema kopnu, te zato vetrovi duvaju od okeana prema kopnu. Pošto vazdušne mase pri ovim strujama prelaze znatna prostranstva, kako u dubinu kopna, tako i iznad okeana, to na pravac monsuna ima uticaja i devijacijska sila. Monsuni na severnoj polulopti skreću od svog prvobitnog pravca udesno, a na južnoj skreću ulevo.
Rasprostranjenje monsuna
urediMonsuni se obrazuju na obalama pojedinih okeana kako južne, tako i severne polulopte. Najizrazitiji monsuni obrazuju se iznad Indijskog okeana i južnog dela Azije. Onu u letnje vreme dolaze do Himalaja, a u toku zime polaze od Himalaja. Visina njihovog uticaja je 3 - 4 km. Letnji monsun, koji dolazi sa okeana je vlažan, i prouzrokuje u Indiji velike količine padavina. U periodu letnjeg monsuna u Indiji se izluči 75 - 88% od godišnje sume padavina, a u Bombaju čak 96%.
Monsunski vetrovi su slabo razvijeni u oblasti ekvatora, gde je veliko dnevno kolebanje temperature, ali je malo godišnje kolebanje, kako temperature tako i vazdušnog pritiska. Za postanak monsunskih vetrova pogodnije su više geografske širine, naročito tame gde nema jačih stalnih vetrova, kao što su pojasevi suptropskih tišina, tj. granica između pasatskih i zapadnih vetrova.
Vidi još
urediReference
uredi- ^ Ramage, C. (1971). Monsoon Meteorology. International Geophysics Series. 15. San Diego, CA: Academic Press.
- ^ „Welcome to Monsoon Season – Why You Probably Are Using This Term Wrong”. 29. 6. 2016. Arhivirano iz originala 30. 6. 2016. g.
- ^ „Definition of Monsoon”. 28. 7. 2016. Arhivirano iz originala 19. 7. 2016. g.
- ^ Rohli, Robert V.; Vega, Anthony J. (2011). Climatology. Jones & Bartlett Learning. str. 187. ISBN 978-0763791018. Arhivirano iz originala 2013-06-19. g. Pristupljeno 2011-07-23.
- ^ „Monsoon”. Glossary of Meteorology. American Meteorological Society. jun 2000. Arhivirano iz originala 2008-03-22. g. Pristupljeno 2008-03-14.
- ^ International Committee of the Third Workshop on Monsoons. The Global Monsoon System: Research and Forecast. Arhivirano 2008-04-08 na sajtu Wayback Machine Retrieved on 2008-03-16.
- ^ Wang, Pinxian; Clemens, Steven; Tada, Ryuji; Murray, Richard (2019). „Blowing in the Monsoon Wind”. Oceanography. 32 (1): 48. ISSN 1042-8275. doi:10.5670/oceanog.2019.119
.
- ^ „monsoon, n.”. OED Online. June 2018. Oxford University Press. Pristupljeno 1. 8. 2018.
- ^ Zhisheng, An; Kutzbach, John E.; Prell, Warren L.; Porter, Stephen C. (2001). „Evolution of Asian monsoons and phased uplift of the Himalaya–Tibetan plateau since Late Miocene times”. Nature. 411 (6833): 62—66. Bibcode:2001Natur.411...62Z. PMID 11333976. doi:10.1038/35075035 .
- ^ P. D. Clift, M. K. Clark, and L. H. Royden. An Erosional Record of the Tibetan Plateau Uplift and Monsoon Strengthening in the Asian Marginal Seas. Arhivirano 2008-05-27 na sajtu Wayback Machine Retrieved on 2008-05-11.
- ^ Integrated Ocean Drilling Program. Earth, Oceans, and Life. Arhivirano 2007-10-26 na sajtu Wayback Machine Retrieved on 2008-05-11.
- ^ Gupta, A. K.; Thomas, E. (2003). „Initiation of Northern Hemisphere glaciation and strengthening of the northeast Indian monsoon: Ocean Drilling Program Site 758, eastern equatorial Indian Ocean” (PDF). Geology. 31 (1): 47—50. Bibcode:2003Geo....31...47G. doi:10.1130/0091-7613(2003)031<0047:IONHGA>2.0.CO;2.
- ^ Srinivasan, M. S.; Sinha, D. K. (2000). „Ocean circulation in the tropical Indo-Pacific during early Pliocene (5.6–4.2 Ma): Paleobiogeographic and isotopic evidence”. Proceedings of the Indian Academy of Sciences - Earth and Planetary Sciences. 109 (3): 315—328. ISSN 0253-4126.
- ^ D. K. Sinha; A. K. Singh; M. Tiwari (2006-05-25). „Palaeoceanographic and palaeoclimatic history of ODP site 763A (Exmouth Plateau), South-east Indian Ocean: 2.2 Ma record of planktic foraminifera”. Current Science. 90 (10): 1363—1369. JSTOR 24091985.
Literatura
uredi- Mastilo, Natalija (2005): Rečnik savremene srpske geografske terminologije, Geografski fakultet, Beograd
- Frater, Alexander (1. 5. 2005). Chasing the Monsoon
. Picador. ISBN 978-0-330-43313-6. Pristupljeno 2. 3. 2011. - Colin S. Ramage (1971). Monsoon meteorology. Academic Press. ISBN 978-0-12-576650-0. Pristupljeno 3. 3. 2011.
- Helaine Selin, ur. (1997). Encyclopaedia of the history of science, technology, and medicine in non-western cultures. Springer. str. 766—. ISBN 978-0-7923-4066-9. Pristupljeno 3. 3. 2011.
- Zhang, Zuqiang; Chan, Johnny C. L.; Ding, Yihui (2004-10-01). „Characteristics, evolution and mechanisms of the summer monsoon onset over Southeast Asia”. International Journal of Climatology (na jeziku: engleski). 24 (12): 1461—1482. Bibcode:2004IJCli..24.1461Z. ISSN 1097-0088. doi:10.1002/joc.1082.
- Allaby, Michael (2002). Encyclopedia of weather and climate. Infobase Publishing. str. 373—. ISBN 978-0-8160-4801-4. Pristupljeno 3. 3. 2011.
- M. Hanif (1. 1. 2005). Encyclopaedia of Agricultural Geography. Anmol Publications PVT. LTD. str. 163—. ISBN 978-81-261-2482-4. Pristupljeno 3. 3. 2011.
- Darpan, Pratiyogita (oktobar 2007). Pratiyogita Darpan. Pratiyogita Darpan. str. 93—. Pristupljeno 5. 3. 2011.
- Krishnamacharyulu (1. 9. 2003). Cases in Rural Marketing: An Integrated Approach. Pearson Education India. str. 106—. ISBN 978-81-317-0188-1. Pristupljeno 5. 3. 2011.
- Vinoj, V.; Rasch, Philip J.; Wang, Hailong; Yoon, Jin-Ho; Ma, Po-Lun; Landu, Kiranmayi; Singh, Balwinder (2014). „Short-term modulation of Indian summer monsoon rainfall by West Asian dust”. Nature Geoscience. 7 (4): 308—313. Bibcode:2014NatGe...7..308V. doi:10.1038/ngeo2107.
- Wang, Bin (2006). The Asian monsoon. Springer. str. 188—. ISBN 978-3-540-40610-5. Pristupljeno 3. 3. 2011.
- Kumar, K. K.; Rajagopalan, Balaji; Mark A. Cane (25. 6. 1999). „On the Weakening Relationship Between the Indian Monsoon and ENSO”. Science. 284 (5423): 2156—2159. PMID 10381876. doi:10.1126/science.284.5423.2156.
- Gadgil, Sulochana; P. N. Vinayachandran; P. A. Francis (1. 1. 2004). „Extremes of the Indian summer monsoon rainfall, ENSO and equatorial Indian Ocean oscillation”. Geophysical Research Letters. 31 (12): L12213. Bibcode:2004GeoRL..3112213G. doi:10.1029/2004GL019733 . Arhivirano iz originala 03. 03. 2016. g. Pristupljeno 5. 3. 2011.
- Singh, Deepti; Ghosh, Subimal; Roxy, Mathew K.; McDermid, Sonali (mart 2019). „Indian summer monsoon: Extreme events, historical changes, and role of anthropogenic forcings”. Wiley Interdisciplinary Reviews: Climate Change (na jeziku: engleski). 10 (2): e571. S2CID 133873220. doi:10.1002/wcc.571.
- Roxy, Mathew Koll; Ritika, Kapoor; Terray, Pascal; Murtugudde, Raghu; Ashok, Karumuri; Goswami, B. N. (2015-06-16). „Drying of Indian subcontinent by rapid Indian Ocean warming and a weakening land-sea thermal gradient” (PDF). Nature Communications (na jeziku: engleski). 6: 7423. Bibcode:2015NatCo...6.7423R. PMID 26077934. doi:10.1038/ncomms8423 .
- Roxy, Mathew Koll; Ritika, Kapoor; Terray, Pascal; Masson, Sébastien (2014-09-11). „The Curious Case of Indian Ocean Warming” (PDF). Journal of Climate. 27 (22): 8501—8509. Bibcode:2014JCli...27.8501R. ISSN 0894-8755. doi:10.1175/JCLI-D-14-00471.1.
- Roxy, Mathew Koll (2017). „Land warming revives monsoon”. Nature Climate Change. 7 (8): 549—550. Bibcode:2017NatCC...7..549R. doi:10.1038/nclimate3356.
- Roxy, M. K.; Ghosh, Subimal; Pathak, Amey; Athulya, R.; Mujumdar, Milind; Murtugudde, Raghu; Terray, Pascal; Rajeevan, M. (2017-10-03). „A threefold rise in widespread extreme rain events over central India”. Nature Communications. 8 (1): 708. Bibcode:2017NatCo...8..708R. ISSN 2041-1723. PMC 5626780 . PMID 28974680. doi:10.1038/s41467-017-00744-9.
- Simpkins, Graham (2017-11-02). „Hydroclimate: Extreme rain in India”. Nature Climate Change (na jeziku: engleski). 7 (11): 760. Bibcode:2017NatCC...7..760S. ISSN 1758-6798. doi:10.1038/nclimate3429 .
- Gadgil, Sulochana; J. Srinivasan (10. 2. 2011). „Seasonal prediction of the Indian monsoon” (PDF). Current Science. 3. 100: 343—353. Pristupljeno 5. 3. 2011.
- International Committee of the Third Workshop on Monsoons. The Global Monsoon System: Research and Forecast.
- Chang, C.P., Wang, Z., Hendon, H., 2006, The Asian Winter Monsoon. The Asian Monsoon, Wang, B. (ed.), Praxis, Berlin, pp. 89–127.
- Kristen L. Corbosiero; Michael J. Dickinson; Lance F. Bosart (2009). „The Contribution of Eastern North Pacific Tropical Cyclones to the Rainfall Climatology of the Southwest United States”. Monthly Weather Review. American Meteorological Society. 137 (8): 2415—2435. Bibcode:2009MWRv..137.2415C. ISSN 0027-0644. doi:10.1175/2009MWR2768.1 .
- David M. Gaffin; David G. Hotz (2000). „A Precipitation and Flood Climatology with Synoptic Features of Heavy Rainfall across the Southern Appalachian Mountains” (PDF). 24 (3). National Weather Digest: 3—15.
- Michael G. Landin; Lance F. Bosart (jun 1985). „Diurnal Variability of Precipitation in the Northeastern United States”. Monthly Weather Review. American Meteorological Society. 113 (6): 989—1014. Bibcode:1985MWRv..113..989L. doi:10.1175/1520-0493(1985)113<0989:DVOPIT>2.0.CO;2 .
- George J. Maglaras; Jeff S. Waldstreicher; Paul J. Kocin; Anthony F. Gigi; Robert A. Marine (mart 1995). „Winter Weather Forecasting throughout the Eastern United States. Part 1: An Overview”. Weather and Forecasting. American Meteorological Society. 10 (1): 6. Bibcode:1995WtFor..10....5M. doi:10.1175/1520-0434(1995)010<0005:wwftte>2.0.co;2.
- Rosenzweig, Cynthia; Francesco N. Tubiello; Goldberg, Richard; Evan Mills; Bloomfield, Janine (2002). „Increased crop damage in the US from excess precipitation under climate change” (PDF). Global Environmental Change. 12 (3): 197—202. doi:10.1016/S0959-3780(02)00008-0. Arhivirano iz originala (PDF) 2010-01-20. g. Pristupljeno 2009-07-17.
- Adams, David; Comrie, Andrew (1997). „The North American Monsoon”. Bulletin of the American Meteorological Society. 78 (10): 2197—2213. Bibcode:1997BAMS...78.2197A. doi:10.1175/1520-0477(1997)078<2197:TNAM>2.0.CO;2 .
- Crop Production. US Crop Reporting Board, Bureau of Agricultural Economics, Agricultural Marketing Service, and Agricultural Statistics Board. Crop Reporting Board, Statistical Reporting Service, U.S. Department of Agriculture. 2006. str. 30, 36.
