Monsun je postojani prenos vazdušnih masa u nižim slojevima troposfere, nad određenim oblastima na Zemlji. Imaju suprotan pravac leti i zimi i karakteristični su za Indijski potkontinent i jugoistočnu Aziju. Monsun je tradicionalno sezonski reverzni vetar praćen odgovarajućim promenama padavina,[1] ali se sada koristi za opisivanje sezonskih promena u atmosferskoj cirkulaciji i padavinama povezanih sa godišnjom geografskom oscilacijom Intertropske zone konvergencije između njenih granica na severu i jugu od ekvatora. Obično se termin monsun koristi za označavanje kišne faze sezonski promenljivog obrasca, iako tehnički postoji i suva faza. Termin se takođe ponekad koristi za opisivanje lokalne jake, ali kratkotrajne kiše.[2][3]

Monsun u avgustu iznad Indije
Monsun u brdima središnje Indije
Stvaranje monsuna iznad Indije

Glavni monsunski sistemi sveta sastoje se od zapadnoafričkih i azijsko-australijskih monsuna. Raspravljalo se o svrstavanju severnoameričkog monsuna i južnoameričkog monsuna sa nepotpunim preokretom vetra.[4]

Termin monsun je prvi put upotrebljen na engleskom u Britanskoj Indiji i susednim zemljama za označavanje velikih sezonskih vetrova koji duvaju iz Bengalskog zaliva i Arabijskog mora na jugozapadu i donose obilne padavine u ovo područje.[5][6]

Etimologija

uredi
 
Monsunski oblaci nad Laknauom, Utar Pradeš, Indija

Etimologija reči monsun nije sasvim razjašnjena.[7] Engleska reč monsun potiče od portugalske reči monção, i ultimatno od arapske reči موسم (mawsim, „sezona“), „možda delimično preko rane moderne holandske reči monson“.[8]

Istorija

uredi

Jačanje azijskog monsuna je povezano sa izdizanjem Tibetanske visoravni nakon sudara Indijskog potkontinenta i Azije pre oko 50 miliona godina.[9] Zbog proučavanja zapisa iz Arabijskog mora i prašine koju vetar nosi na kineskoj visoravni Los, mnogi geolozi veruju da je monsun prvi put postao jak pre oko 8 miliona godina. Nedavno, proučavanja biljnih fosila u Kini i novi dugotrajni sedimenti iz Južnog kineskog mora doveli su do vremena kada je monsun počeo pre 15–20 miliona godina, i time je povezan sa ranim tibetanskim izdizanjem.[10] Testiranje ove hipoteze čeka uzorkovanje dubokog okeana u okviru Integrisanog programa okeanskog bušenja.[11] Monsun je značajno varirao u snazi od ovog vremena, što je u velikoj meri povezano sa globalnim klimatskim promenama, posebno ciklusom pleistocenskog ledenog doba.[12] Studija morskog planktona sugeriše da je indijski monsun ojačao pre oko 5 miliona godina. Zatim, tokom ledenih perioda, nivo mora je pao i Indonežanski morski put se zatvorio. Kada se to dogodilo, hladnim vodama u Pacifiku je bilo onemogućeno da uđu u Indijski okean. Veruje se da je rezultirajući porast temperature površine mora u Indijskom okeanu povećao intenzitet monsuna.[13]

Identifikovano je pet epizoda tokom kvartara na 2,22 Ma (PL-1), 1,83 Ma (PL-2), 0,68 Ma (PL-3), 0,45 Ma (PL-4) i 0,04 Ma (PL-5) koje su pokazale slabljenje Luvinske struje (LS). Slabljenje LS bi imalo uticaj na polje temperature površine mora (SST) u Indijskom okeanu, pošto Indonežanska struja generalno zagreva Indijski okean. Dakle, ovih pet intervala bi verovatno mogli biti oni značajnog sniženja SST u Indijskom okeanu i uticali bi na intenzitet indijskog monsuna. Za vreme slabog LC postoji mogućnost smanjenja intenziteta indijskog zimskog monsuna i jakog letnjeg monsuna, zbog promene dipola Indijskog okeana usled smanjenja neto toplote u Indijskom okeanu kroz Indonežanski protok. Stoga se bolje razumevanje mogućih veza između El Ninja, toplog bazena zapadnog Pacifika, indonežanskog protoka, obrasca vetra sa zapadne Australije i širenja i kontrakcije zapremine leda može dobiti proučavanjem ponašanja LC tokom kvartara u bliskim stratigrafskim intervalima.[14]

Zimski monsun

uredi

Monsuni zahvataju veliko prostranstvo kopna i okeana, tj. oni nastaju gde se velike vodene površine graniče sa velikim kopnenim površinama. Monsuni duvaju zimi sa kopna prema okeanu, jer je zimi kopno znatno hladnije od okeana i iznad kopna je viši vazdušni pritisak, tako da je horizontalni gradijent vazdušnog pritiska upravljen od kopna prema moru, odnosno okeanu.

Letnji monsun

uredi

U toku letnje polovine godine okean je hladniji od kopna i gradijent vazdušnog pritiska je upravljen od okeana prema kopnu, te zato vetrovi duvaju od okeana prema kopnu. Pošto vazdušne mase pri ovim strujama prelaze znatna prostranstva, kako u dubinu kopna, tako i iznad okeana, to na pravac monsuna ima uticaja i devijacijska sila. Monsuni na severnoj polulopti skreću od svog prvobitnog pravca udesno, a na južnoj skreću ulevo.

Rasprostranjenje monsuna

uredi

Monsuni se obrazuju na obalama pojedinih okeana kako južne, tako i severne polulopte. Najizrazitiji monsuni obrazuju se iznad Indijskog okeana i južnog dela Azije. Onu u letnje vreme dolaze do Himalaja, a u toku zime polaze od Himalaja. Visina njihovog uticaja je 3 - 4 km. Letnji monsun, koji dolazi sa okeana je vlažan, i prouzrokuje u Indiji velike količine padavina. U periodu letnjeg monsuna u Indiji se izluči 75 - 88% od godišnje sume padavina, a u Bombaju čak 96%.

Monsunski vetrovi su slabo razvijeni u oblasti ekvatora, gde je veliko dnevno kolebanje temperature, ali je malo godišnje kolebanje, kako temperature tako i vazdušnog pritiska. Za postanak monsunskih vetrova pogodnije su više geografske širine, naročito tame gde nema jačih stalnih vetrova, kao što su pojasevi suptropskih tišina, tj. granica između pasatskih i zapadnih vetrova.

Vidi još

uredi

Reference

uredi
  1. ^ Ramage, C. (1971). Monsoon Meteorology. International Geophysics Series. 15. San Diego, CA: Academic Press. 
  2. ^ „Welcome to Monsoon Season – Why You Probably Are Using This Term Wrong”. 29. 6. 2016. Arhivirano iz originala 30. 6. 2016. g. 
  3. ^ „Definition of Monsoon”. 28. 7. 2016. Arhivirano iz originala 19. 7. 2016. g. 
  4. ^ Rohli, Robert V.; Vega, Anthony J. (2011). Climatology. Jones & Bartlett Learning. str. 187. ISBN 978-0763791018. Arhivirano iz originala 2013-06-19. g. Pristupljeno 2011-07-23. 
  5. ^ „Monsoon”. Glossary of Meteorology. American Meteorological Society. jun 2000. Arhivirano iz originala 2008-03-22. g. Pristupljeno 2008-03-14. 
  6. ^ International Committee of the Third Workshop on Monsoons. The Global Monsoon System: Research and Forecast. Arhivirano 2008-04-08 na sajtu Wayback Machine Retrieved on 2008-03-16.
  7. ^ Wang, Pinxian; Clemens, Steven; Tada, Ryuji; Murray, Richard (2019). „Blowing in the Monsoon Wind”. Oceanography. 32 (1): 48. ISSN 1042-8275. doi:10.5670/oceanog.2019.119 . 
  8. ^ „monsoon, n.”. OED Online. June 2018. Oxford University Press. Pristupljeno 1. 8. 2018. 
  9. ^ Zhisheng, An; Kutzbach, John E.; Prell, Warren L.; Porter, Stephen C. (2001). „Evolution of Asian monsoons and phased uplift of the Himalaya–Tibetan plateau since Late Miocene times”. Nature. 411 (6833): 62—66. Bibcode:2001Natur.411...62Z. PMID 11333976. doi:10.1038/35075035 . 
  10. ^ P. D. Clift, M. K. Clark, and L. H. Royden. An Erosional Record of the Tibetan Plateau Uplift and Monsoon Strengthening in the Asian Marginal Seas. Arhivirano 2008-05-27 na sajtu Wayback Machine Retrieved on 2008-05-11.
  11. ^ Integrated Ocean Drilling Program. Earth, Oceans, and Life. Arhivirano 2007-10-26 na sajtu Wayback Machine Retrieved on 2008-05-11.
  12. ^ Gupta, A. K.; Thomas, E. (2003). „Initiation of Northern Hemisphere glaciation and strengthening of the northeast Indian monsoon: Ocean Drilling Program Site 758, eastern equatorial Indian Ocean” (PDF). Geology. 31 (1): 47—50. Bibcode:2003Geo....31...47G. doi:10.1130/0091-7613(2003)031<0047:IONHGA>2.0.CO;2. 
  13. ^ Srinivasan, M. S.; Sinha, D. K. (2000). „Ocean circulation in the tropical Indo-Pacific during early Pliocene (5.6–4.2 Ma): Paleobiogeographic and isotopic evidence”. Proceedings of the Indian Academy of Sciences - Earth and Planetary Sciences. 109 (3): 315—328. ISSN 0253-4126. 
  14. ^ D. K. Sinha; A. K. Singh; M. Tiwari (2006-05-25). „Palaeoceanographic and palaeoclimatic history of ODP site 763A (Exmouth Plateau), South-east Indian Ocean: 2.2 Ma record of planktic foraminifera”. Current Science. 90 (10): 1363—1369. JSTOR 24091985. 

Literatura

uredi

Spoljašnje veze

uredi