Logor Nežider
Nežider je naziv za austrougarski logor za internirane civile (suprotno Haškoj i Ženevskoj konvenciji iz 1899, 1906. i 1907. godine) i zarobljene vojnike, među njima u najvećem broju Srbe i Srpkinje, kao i građane i vojnike Crne Gore u vreme Velikog rata. Tokom Prvog svetskog rata u austrougarske logore interinrano je 147.677 vojnika i 50.000 civila. Ovo su zvanični podaci koje je Miroljub Vučković pripremio za Mirovnu konferenciju u Parizu.
| Logor Nežider | |
|---|---|
| Koncentracioni logor | |
 | |
  | |
| Koordinate | 47° 56′ 55″ S; 16° 50′ 35″ I / 47.948611° S; 16.843056° I |
| Mesto | Nežider |
| Pod kontrolom |  Austrougarska |
| Postojao | jesen 1914 — novembar 1918. |
| Broj zatvorenika | 14.500 srpskih i crnogorskih žitelja |
| Broj žrtava | > 9.700 (Srba) |
Nekadašnji logoraš Nežidera, Dušan Krivokapić je zapisao da je u logor ušlo ukupno 14.500 srpskih i crnogorskih žitelja, a izašlo 4.800. Odatle se teško vraćalo u rodni kraj.[1]
Zarobljeni srpski vojnici i internirano stanovništvo je dovoženo u Nežider i odatle raspoređivano u druge logore u carevini. Bili su to zloglasna imena: Hajnrihsgrin, Đenđeš, Nađmeđer, Ašah, Boldogasonj, Braunau[2] i drugi.
U ovom logoru je bila smeštena srpska intelektualna elita, po čemu se on izdvaja od drugih objekata iste namene u Prvom svetskom ratu.
Nastanak i razvoj logora uredi
Logor se nalazio u istočnom delu Austrije, pokrajini Burgenland, u ravnici između nežiderskog jezera i lejtonskih brda, na obodu nekadašnjeg grada Nežidera (danas Nojzidl na Jezeru)15 km od sadašnje mađarske granice i 52 km jugoistočno od Beča. Tu se nalazilo oko logora nezdravo močvarno područje.[3] Bio je smešten u staru kasarnu husarskog puka sa pratećim zgradama - barakama. Prvi logoraši su stigli iz Srbije u septembru 1914. godine.
Logor je bio podeljen na tri bloka. Prvi blok je bio sastavljen iz dve veće zgrade. U jednoj je bila smeštena komanda logora, u drugoj su bile kancelarije, magacini, zatvor, kantina, restoran i bašta za oficire. Sa spoljne strane druge zgrade stepenice su vodile u vojničke sobe. Drugi blok je na oba krila imao po 10 konjušnica u koje je ukupno moglo stati 100 konja. Tavanski prostor je služio za smeštaj i odlaganje različitih predmeta, sprava, mašina neophodnih za funkcionisanje logora.Treći blok je imao manji broj konjušnica, radionice, veterinarsku ambulantu, kupatilo i pukovsku bolnicu. Blokovi su bili spojeni kapijama. Intelligenzwohnungen je bio nemački naziv za prvi blok jer je u njemu bila smeštena srpska inteligencija ( naučnik Milutin Milanković, pesnik Sima Pandurović, gospođa Binički sa dvoje dece, Jelisaveta Načić, prva srpska žena arhitekta...)[4] i jedan broj ratnih zarobljenika. Na samom početku postojanja logora uslovi za živit su bili pristojni ali se to vrlo brzo izmenilo. Zarobljenici su masovno umirali od bolesti gladi, zaraznih bolesti i neodgovarajuće lekarske pomoći.
Osoblje logora uredi
Komandant logora bio je Julijus Vajngraber, pukovnik u rezervi, zapamćen kao strog, prek i onaj koga su se zarobljeni ljudi najviše plašili. Logorski lekar je bio dr Armin Grimfeld.
Život u logoru uredi
Svi internirci su imali radnu obavezu koja se razlikovala od njihovog intelektualnog, materijalnog statusa, stručnosti i uzrasta. Rad je bio strogo isplaniran i organizovan i na njega se išlo bez obzira na vremenske uslove. Zvanično radno vreme, koje se nije uvek poštovalo, je bilo od 7-14 časova. Prvih nekoliko meseci postojanja logora hrana je bila zadovoljavajuća i po kvalitetu i po kvantitetu. Ubrzo je postala lošija u svakom smislu tako da je 1915. u logoru zavladala glad, a za njom i bolest. Vlade Kraljevine Srbije i Crne Gore su od 1917. slale pakete sa hranom u sve logore, pa i u Nežider, tako da su spaseni neki životi. Beogradski trgovac Dimitrije S. Biba[5] bio je 1918. godine član Komiteta za primanje namirnica u logoru internirannih Nežider. Briga o zdravlju logoraša nije bila adekvatna. Logoraši su bolnicu zvali „čekaonica smrti”.
Postojala je mogućnost poštanske korespondencije. Pisma i pošiljke su putovali po više meseci od jednog do drugog odredišta.Logoraši su svakodnevno, u bilo koje doba dana ili noći, bez osnova, kažnjavani ili tučeni korbačem, kundakom, šamarom... Dozvoljeno im je da, u skladu sa uslovima, organizuju neki vid kulturnog i zabavnog života (pozorište, mešoviti hor, hor sveštenika, orkestar). Za decu od 7-15 godina je u proleće 1916, najverovatnije pod pritiskom nekih humanitarnih organizacija, otvorena škola. Internirani učitelj Uroš Zdravković je posle oslobođenja 1918. godine doneo u zemlju logorsku biblioteku iz Nežidera, "kao uspomenu".
Internirci uredi
Miloš Đosić potpredsednik Narodne skupštine Kraljevine Srbije, preživeo je trogodišnju internaciju u Nežideru. Ali je prerano ostario i osedeo.[5] U logoru je bila internirana i porodica oca srpskog komitskog vođe Koste Vojinovića. Otac Jovan bivši šef Finansijske kontrole sa suprugom i dvoje male dece. Supruga nije dočekala kraj rata.[6] Beogradski operetski glumac i reditelj Aca Binički je bio interniran u Nežider, gde se mnogo namučio.[7] Glumac Vladeta Dragutinović iz Beograda bio je zatvoren u logoru u istoj baraci sa drugim glumcima: Borom Raškovićem iz Zagreba, Acom Biničkim iz Zagreba, Nikolom Hajdukovićem iz Sarajeva, Radivojem Dinulovićem iz Niša, Mihajlom - Mikicom Spasićem (direktorom Narodnog pozorišta) i mnogim drugim. Dragutinović je uspeo da pobegne 22.marta 1915. godine preko logorske žice iz Nežidera. Dokopao se Beča idući pešice, gde su mu pomogli konzuli Španci; sa španskim pasošem je stigao do Trsta. Pošlo mu je za rukom da se preko Italije - Rima, prebaci na Solunski front, i stupi u svoju jedinicu.[8] Međutim supruga Mihajla Spasića, glumica Vukosava preminula je 16. juna 1918. godine. Sahranjena je na logorskom groblju, a pevalo je Pevačko društvo logoraša. Novembra 1918. godine vratio se iz Nežidera poznati književnik i pesnik Sima Pandurović "u povoljnom zdravlju".[5] U logoru je umrlo mnogo sveštenih lica i inteligencije, među kojima prota Mihailo Popović iz Smedereva, arhimandrit Gedeon Marić starešina manastira Mileševa (u Hercegovini), prota Čedomir Majstorović iz okoline Čačka, profesorka Druge beogradske ženske gimnazije Ružica Veljović iz Beograda (ubio je stražar puškom na Veliku Subotu 1918!)[9], novinar Milan Mićić[10] iz Beograda i drugi.
Logor Nežider je raspušten 31. oktobra 1918. godine. Jedna od dveju sestara Matković iz Gornjeg Milanovca - Persida Matković, bila je poslednja žrtva "obesti i varvarstva" koja je stradala u Nežideru. Bilo je to dan pred ukidanje logora 30. oktobra 1918. godine.[11]
Reference uredi
- ^ "Ilustrovani list", Beograd 1920. godine
- ^ "Beogradske oštinske novine", Beograd 1938. godine
- ^ "Vreme", Beograd 1926. godine
- ^ „Logor Nežider: logor za srpsku elitu”. Udruženje Jadovno. Pristupljeno 30. 9. 2017.
- ^ a b v "Večernje novosti", Beograd 1918. godine
- ^ "Vreme", Beograd 1927. godine
- ^ "Vreme", Beograd 1929. godine
- ^ "Pravda", Beograd 10. februar 1936. godine
- ^ "Vreme", Beograd 1928. godine
- ^ "Beogradske novine", Beograd 1918. godine
- ^ "Večernje novosti", Beograd 19. novembra 1918. godine
Literatura uredi
Isidor Đuković, Nenad Lukić: Nežider, austrougarski logor za Srbe 1914- 1918, Istorijski arhiv Beograda 2017.