Википедија

Nobelova fondacija

приватна институција која управља финансијама и администрацијом Нобелове награде

Nobelova fondacija (šved. Nobelstiftelsen) je privatna institucija osnovana 29. juna 1900. godine sa zadatkom da upravlja finansijama i administracijom Nobelovih nagrada.[2] Fondacija je zasnovana na poslednjoj volji Alfreda Nobela, pronalazača dinamita.[3]

Nobelova fondacija
Nobelstiftelsen
Grb Nobelove fondacije[1]
Datum osnivanja29. jun 1900.
TipPrivatna institucija
NamenaUpravljanje finansijama i administracijom Nobelovih nagrada
LokacijaUnija Švedske i Norveške
SedišteStokholm, Švedska
ČlanoviŠvedska, Norveška

Nobelova fondacija takođe održava Nobelove simpozijume o važnim otkrićima u nauci i temama od opšteg kulturnog ili društvenog značaja.

Istorija uredi

Alfred Nobel bio je vlasnik fabrike Bofors, velikog proizvođača naoružanja, koju je transformisao od prvobitne fabrike za preradu gvožđa i čelika. Tokom svog života stekao je značajno lično bogatstvo, najviše zahvaljujući ovom izumu.[4][5][6][7][8]

U svom testamentu Nobel je, na iznenađenje mnogih, izrazio zahtev[7] da se njegov novac upotrebi za nagrađivanje postignuća u oblasti fizike, hemije, fiziologije ili medicine, književnosti i doprinosa miru.[8][9] Nobel je tokom svog života napisao nekoliko testamenta, poslednji je napisan nešto više od godinu dana pre njegove smrti, a potpisan je u Švedsko-norveškom klubu u Parizu 27. novembra 1895.[10] Ovim testamentom zaveštao je 94% svoje ukupne imovine, što je iznosilo 31 milion švedskih kruna, za osnivanje fonda iz koga će se dodeljivati ovih pet Nobelovih nagrada.[11] (Godine 2008. godine taj iznos odgovarao bi iznosu od 186 miliona američkih dolara)

 
Testament Alfreda Nobela

Izvršioci njegovog testamenta Ragnar Solman (Ragnar Sohlman) i Rudolf Liljekvist (Rudolf Lilljequist) osnovali su Nobelovu fondaciju čiji je zadatak bio da se brine o Nobelovom bogatstvu i organizuje dodelu nagrada.[13] Iako su nagrade ustanovljene Nobelovom voljom, njegov plan je bio nepotpun i zbog raznih prepreka prošlo je pet godina pre nego što je Nobelova fondacija mogla da se uspostavi i prve nagrade budu dodeljene, što se desilo 10. decembra 1901. godine. Među prvim dobitnicima Nobelove nagrade bio je Vilhelm Konrad Rendgen.[7][14][15] Imovina koju je Nobelova fondacija kontrolisala na dan 31. decembra 2020. iznosila je 5.176 milijardi švedskih kruna. (oko 631,61 milion USD)[6][16]

Nobelova fondacija uredi

 
Portret Alfreda Nobela, Gosta Florman

Nobelova fondacija je osnovana 29. juna 1900. godine kao privatna organizacija sa jedinim zadatkom da upravlj finansijama i administracijom Nobelovih nagrada.[17] Zasnovana je na Nobelovoj poslednjoj volji i testamentu.[3] U to vreme Nobelov testament je izazvao mnogo skepticizma i kritika, pa je Storting, vrhovna zakonodavna institucija u Norveškoj, odobrio njegovu volju tek 26. aprila 1897. godine.[18] Ubrzo posle toga imenovani su članovi Norveškog Nobelovog komiteta koji je trebalo da dodeli nagradu za mir, a zatim i druge organizacije zadužene za dodelu nagrada: Institut Karolinska 7. juna, Švedska akademija 9. juna i Švedska kraljevska akademija nauka 11. juna.[19][20] Kralj Oskar II je 1900. godine proglasio novoproklamovani statut Nobelove fondacije.[7][13]

Godine 1905. raskinuta je Unija Švedske i Norveške, što je značilo da je odgovornost za dodelu Nobelovih nagrada podeljena između dve zemlje. Norveški Nobelov komitet zadužen je za dodelu Nobelove nagrade za mir, dok su za dodelu ostalih nagrada zadužene švedske institucije.[13]

U skladu sa Nobelovom voljom, primarni zadatak Nobelove fondacije je da upravlja bogatstvom koje je Nobel ostavio,[6] ali nije uključena u proces izbora dobitnika.[13][21] Nobelova fondacija ulaže novac za održavanje fonda za nagrade i obavlja administrativne poslove. Od 1946. godine Fondacija je u Švedskoj oslobođena svih poreza, a od 1953. i poreza na investicije u Sjedinjenim Američkim Državama.[22] Početkom 80-ih novčana nagrada iznosila je 1 milion švedskih kruna. Do 2008. porasla je na 10 miliona,[18][23] a 2023. povećana je na 11 miliona.[24]

Nobelovi simpozijumi uredi

Godine 1965. fondacija je pokrenula program Nobelovi simpozijumi, koji održava simpozijume posvećene oblastima nauke u kojima se širom sveta dešavaju otkrića, ili se bave drugim temama od opšteg primarnog kulturnog ili društvenog značaja“. [25]

Druge Nobelove nagrade koje su najavili članovi porodice Nobel uredi

Godine 2007. Nobelov dobrotvorni fond, koji su osnovali Majkl Nobel, Gustaf Nobel, Piter Nobel i Filip Nobel, objavio je svoje planove za osnivanje nove Nagrade Majkla Nobela za energiju, koja će se dodeljivati za inovacije u tehnologiji alternativne energije. To će biti prva nova Nobelova nagrada koju je ustanovila porodica Nobel otkako je Alfred Nobel ustanovio svoje nagrade. Međutim, dodeljivaće ga Nobelova dobrotvorna fondacija, a ne Nobelova fondacija, iako je osnivač obe organizacije porodica Nobel.[26][27]

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ „Nobelstiftelsen Verksamhetsberättelse 2013” (PDF). www.nobelprize.org (na jeziku: švedski). Nobel Foundation. 
  2. ^ Lemmel, Birgitta (2000-06-29). „The Nobel Foundation: A Century of Growth and Change”. Nobel Foundation. Pristupljeno 2010-12-19. 
  3. ^ a b „The Nobel Foundation”. Nobel Foundation. Pristupljeno 2010-12-19. „The Nobel Foundation is a private institution established in 1900 based on the will of Alfred Nobel. The Foundation manages the assets made available through the will for the awarding of the Nobel Prize in Physics, Chemistry, Physiology or Medicine, Literature and Peace. It represents the Nobel Institutions externally and administers informational activities and arrangements surrounding the presentation of the Nobel Prize.” 
  4. ^ „Biography of Alfred Nobel – Succeed through Studying Biographies”. School for Champions. 2001-12-08. Arhivirano iz originala 14. 3. 2012. g. Pristupljeno 2010-01-15. 
  5. ^ „Alfred Nobel's final years in Sanremo”. NobelPrize.org (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-06-29. 
  6. ^ a b v „Si-Facts_FS15b_ENG.bak” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 31. 8. 2010. g. Pristupljeno 2010-01-15. 
  7. ^ a b v g d AFP, "Alfred Nobel's last will and testament" Arhivirano 9 oktobar 2009 na sajtu Wayback Machine, The Local(5 October 2009): accessed 14 January 2009.
  8. ^ a b „History – Historic Figures: Alfred Nobel (1833–1896)”. BBC. Pristupljeno 2010-01-15. 
  9. ^ „Guide to Nobel Prize”. Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 2010-01-15. 
  10. ^ „The Nobel Foundation and its Role for Modern Day Science”. Metapress. 1981. Arhivirano iz originala 14. 7. 2011. g. Pristupljeno 2010-07-12. 
  11. ^ "The Will of Alfred Nobel", Nobel Foundation.
  12. ^ Alfred Nobel|"Alfred Nobel's Will", Nobel Foundation. Retrieved 15 February 2007. (Engleska verzija).
  13. ^ a b v g "Nobel Prize" (2007), in Encyclopædia Britannica.
  14. ^ „All Nobel Laureates”. Nobel Foundation. Arhivirano iz originala 6. 10. 2012. g. Pristupljeno 2010-01-15. 
  15. ^ "First Nobel Prizes: December 10, 1901", This Day in History[mrtva veza], The History Channel.
  16. ^ „Financial Management” (PDF). nobelprize.org. Pristupljeno 14. 7. 2021. 
  17. ^ Lemmel, Birgitta (2007-06-29). „The Nobel Foundation: A Century of Growth and Change”. Nobel Foundation. Arhivirano iz originala 2007-10-26. g. Pristupljeno 2007-10-30. 
  18. ^ a b „The Nobel Foundation – History”. Nobel Foundation. Arhivirano iz originala 2008-06-12. g. Pristupljeno 2010-01-15. 
  19. ^ „Nobel Prize History –”. Infoplease.com. 1999-10-13. Pristupljeno 2010-01-15. 
  20. ^ „Nobel Foundation (Scandinavian organization) – Britannica Online Encyclopedia”. Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 2010-01-15. 
  21. ^ Feldman, Burton (2000). The Nobel prize: a history of genius ... – Google Böcker. ISBN 9781559705929. Pristupljeno 2010-01-15. 
  22. ^ „The Nobel Foundation – Financial Management”. Nobel Foundation. 2008-12-31. Arhivirano iz originala 2008-07-16. g. Pristupljeno 2010-01-15. 
  23. ^ [1] Arhivirano 25 jun 2009 na sajtu Wayback Machine
  24. ^ „Povećan novčani iznos Nobelove nagrade”. balkans.aljazeera.net (na jeziku: bošnjački). Pristupljeno 2023-10-08. 
  25. ^ „Nobel Symposia”. Nobel Foundation. Arhivirano iz originala 2007-10-12. g. Pristupljeno 2007-10-28. 
  26. ^ Nobel, Philip (2007-10-09). „Michael Nobel Energy Award”. PRBuzz.com. Arhivirano iz originala 2007-11-09. g. Pristupljeno 2007-10-18. 
  27. ^ Nobel, Philip (2007-10-09). „Statement from the Nobel Charitable Trust Foundation regarding the Michael Nobel Energy Award”. I-Newswire.com. Arhivirano iz originala 2013-01-03. g. Pristupljeno 2007-10-18. 

Spoljašnje veze uredi

 
Nobelova fondacija na Vikimedijinoj ostavi.
59° 20′ 15″ S; 18° 04′ 28″ I / 59.3376° S; 18.0744° I / 59.3376; 18.0744
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Нобелова_фондација&oldid=26952317”