Oranje
Oranje (od afrikanskog/holandskog: Oranjerivier) najveća je reka u Južnoafričkoj Republici. Izvire u planinama Drakensberg blizu granice sa Lesotom. U Lesotu reku zovu Senku. U donjem toku predstavlja granicu između Južnoafričke Republike i Namibije. Dugačka je 2.200 km. Uliva se u Atlantski okean. Najveća pritoka joj je reka Val. Evropljani su otkrili reku 1760. godine.
| Oranje | |
|---|---|
 Zalazak sunca nad rekom Oranje u blizini Upingtona u Severnom Kejpu | |
 Tok i sliv reka Oranje, Kaledon i Val. Ova karta pokazuje konzervativnu granicu sliva. Konkretno, sliv Kalahari je isključen, jer neki izvori navode da je endoreičan.[1] Neki drugi izvori koji koriste računarske metode pokazuju sliv koji uključuje delove Bocvane (a time i Kalaharija).[2] | |
| Opšte informacije | |
| Dužina | 2.200 km |
| Basen | 973.000 km2 (376.000 sq mi) km2 |
| Vodotok | |
| Izvor | Taba Pucoa [3] |
| V. izvora | 3.350 m (10.990 ft) m |
| Ušće | Atlantski okean |
| Geografske karakteristike | |
| Država/e | Južnoafrička Republika Namibija |
| Pritoke | Senkvanjana, Makaleng, Kaledon, Val, Fiš, Molopo, Kraj |
| Reka na Vikimedijinoj ostavi | |
Nakon izvora na visoravni Lesoto, svega 200 km do Indijskog okeana, reka teče u pravcu zapada prema Atlantskom okeanu oko 2092 km, kroz južnoafričke savane sve do ušća u Atlantski okean u zalivu Aleksandar. Njen tok u gornjem delu označava istočnu granicu južnoafričke provincije Fri Stejt, a u donjem delu južnu granicu pustinje Kalahari i granicu između Namibije i Južne Afrike.[4]
Reka Oranje zajedno sa glavnom pritokom rekom Val, ima sliv koji obuhvata površinu od najmanje 855 000 km2. Zapadni deo njenog sliva je većim delom suva ravnica, u kojoj se ništa ne može uzgajati bez navodnjavanja. Reka Oranje ima vitalno ekonomsko značenje za regije kroz koje protiče. Dva velika irigaciona projekta; Projekt reka Oranje i Projekt visoravan Lesoto, koji su u različitim fazama realizacije, osmišljeni su kako bi se zadovoljile potrebe za vodom za navodnjavanje, opskrbu stanovništva i ekonomski razvoj u središnjim industrijskim područjima Južne Afrike.[4]
Reka je imenovana Oranje u past holandske vladajuće familije, the Dinastije Oranje-Nasau, po predlogu holandskog istraživača Roberta Jakoba Gordona. Druga imena uključuju jednostavno reč za reku, u koekoegovabskoj ortografiji napisana kao !Garib, što se na afrikansu prikazuje kao Gariep reka sa primenom velarnog frikativa umesto alveolarnog klika,[5] reka Grut (izvedeno iz Kai !Garib) ili reka Senku (koristi se u Lesotu), izvedena iz ǂNū sa značenjem „crna”.[6]
Geografske karakteristike uredi
Reka Oranje izvire na nadmorskoj visini od oko 3.300 m, kao reka Senqu na istočnim obroncima planine Drakensberg pored granice Lesoto - Južnoafrička Republika. Na svom toku kroz vulkansko tlo Lesota, reka nakuplja velike količine mulja, koji ostaju u vodi sve do njenog ušća.[4]
Nakon ulaska u Južnoafričku republiku jugozapadno od Lesota, reka teče u pravcu jugozapada kroz otvoreniji prostor, u brdovitom kraju preko krečnjačkih i sedimentnih stena. Pored grada Alival Nort reka je izdubila kotlinu, široku oko 48 km i duboku oko 305 m. Korito reke jako varira i po širini i dubini zbog doleritnih stena koje ga ponekad sužuju na 914 - 1219 metara. Tu reka kod brane Gariep prima pritoku Kaledon.[4]
Od brane Gariep, Oranje skreće na severozapad gde prima svoju najveću pritoku, reku Val, koja izvire u istočnom Transvalu. Val zatim teče prema zapadu kroz gusto naseljen kraj koji je industrijsko jezgro Južne Afrike pre okretanja na jug i ulivanja u reku Oranje, pored grada Daglas. Oranje zatim skreće prema jugozapadu i teče preko glacijalnog depozita gline. Kod mesta Prieska čini još jedan oštar zavoj prema severozapadu, taj zavoj označava početak srednjeg toka reke. Sedimentne stene kvarcita i željezita formiraju barijere kroz koje je reka izdubla duboke kanjone. Od mesta Apington reka teče prema zapadu, preko granitnog terena. U ovom delu reka se račva na bezbrojne rukavce, između kojih su rečne ade različite dužine, tu reka dostiže svoju najveću širinu, koja na pojedinim delovima doseže do gotovo 6 km. Oko 64 km nizvodno od Apingtona, korito se naglo sužava na oko 610 metara.[4]
Oko 32 km ispod grada Kakamas reka Oranje, opet teče u nekoliko rukavaca koji se kasnije obrušavaju niz vodopade Augrabies. Nakon strmoglavog pada u nizu brzaka reka uranja u dubok bazen, i teče kroz gotovo okomit klanac dug oko 11 km, da bi nakon toga ušla u ravnicu. Donji tok reke, od slapova Augrabies do mora, ponekad se naziva „Predeo klanaca”. Tamo gde je su površine stena uz korito mekše, korito reke je uglavnom otvoreno, ali tamo gde reka prolazi kroz čvrste magmatske stene, korito je usko između gotovo okomitih stena koje su ponekad više od 1.000 m. Reka najviše krivuda u svom zadnjem delu pored nacionalnog parka Rihtersveld pre nego što skrene na zapad u namibijsku obalsku pustinju.[4]
Reka Oranje se uliva u Atlantski okean, nekoliko kilometara severno od malog zaliva znanog kao zaliv Aleksandar. Ušće reke je uže od 5 km i skoro zatvoreno peščanim nanosima, koje reka poruši za vreme velikih poplava.[4]
Klimatske karakteristike uredi
Padavine u bazenu reke imaju direktan uticaj na vodostaj reke, u Lesotu, iznad ušća reke Kaledon pada prosečno od 700 do 800 mm kiše godišnje, to u kombinaciji s rastopljenim zimskim snegom sa planinskih vrhova, čini oko 60% voda reke Oranje. Od Kaledona do ušća Vala količina padavina se smanjuje na oko 279 do 406 mm, a ispod ušća Vala smanjuje se na prosečnih 228 mm, do manje od 50 mm u Namibiji.[4]
Količina padavinskih voda koje se slivaju u reku, smanjuje se sa oko 16% u Lesotu na svega 0,50% u donjem toku reke. Potpuno je obrnuta situacija sa temperaturom, koja se povećava od istoka prema prema zapadu, dok je broj dana sa temperaturom iznad 30 °C, prosečno oko 5 u Lesotu, na krajnjem zapadu se penje na 150 dana. Zbog toga se količina isparavanja povećava kako se reka približava zapadu.[4]
Ekonomsko značenje reke Oranje uredi
Gornji tok reke Oranje je nenaseljen, iako pašnjake uz reku koriste domoroci iz plemena Basoto za ispašu svoje stoke. U kraju od granice sa Lesotom do grada Alival Nort, uzgaja se kukuruz, a livade se koriste za ispašu stoke (goveda i ovce). Nizvodno je područje suve savane, pogodne jedino za ispašu. Ipak se na navodnjavanim delovima, kojih je najviše između grada Apington i slapova Augrabies, zatim nizvodno od brane Boegoeberg (na pola puta između Prieska i Apingtona), uzgaja pamuk, detelina (lucerna), grožđe i datule. Uz reku nema većih gradova, već samo retkih razbacanih farmi. Nakon irigacionog projekta „Reka Oranje”, dobar deo voda iz rečnih akumulacija preusmerava se prema dolinama reka Fiš i Sandejs, i prema gradovima Gebeha (Port Elizabet), Blumfontejn i Kimberli.[4]
Reka nije plovna zbog svog nepravilnog toka, velikog pada, slapova i brzaka, i velike količine mulja i peska, koji menjaju korito reke. Preko reke su izgrađeni brojni mostovi, a najveći je onaj kod Apingtona.
Korištenje voda uredi
Veliki problem za korištenje voda reke Oranje, bile su ogromne količine mulja koja je reka nosila, i tako vrlo brzo zatrpala akumulaciono jezero ispred brane, problem je rešen na brani Boegoeberg koja je izgrađena 1931. ugradnjom gornje pomične ustave, tako je veći deo mulja mogao proći i oteći dalje nizvodno.[4]
Sa ciljem potpune regulacije reke Oranje, osmišljen je projekt izgradnje brana i kanala u gornjem toku reke između reka Kaledon i Val. Projekat je predviđao izgradnju niza brana i kanala, radovi su započeli 1962. Do danas su izgrađene brane Gariep (1972. sa velikim akumulacionim jezerom) i 145 km nizvodno Van der Kluf (1977. sa vlastitim jezerom) i tunel Gariep dug oko 80 km (1975), sa kojim se vode iz jezera Gariep prenose do reke Fiš i kanal za navodnjavanje između reke Fiš i reke Sandejs. Projekt još uvek nije dovršen, od 1990. gradi se kanal Van der Kluf za navodnjavanje terena ispod brane Van der Kluf.[4]
Te dve brane su tako izgrađene i opremljene, da se mogu nositi sa velikim količinama mulja koju donosi reka Oranje, koji se taloži u akumulacionim jezerima. Zbog tog one imaju duboke rezervne prostore, a njihove ustave se mehanički mogu podići ako je potrebno, tokom visokog vodostaja. Brana Gariep je centralni deo ovog projekta. Njena glavna funkcija je akumulacija dovoljnih količina vode u jezeru za daljnju distribuciju preko brane Van der Klof ili preko velikog tunela reka Oranje - Fiš. Brana je visoka 77 m, a duga 948 m, akumulaciono jezero Gariep ima površinu od oko 362 km2. Brana Van der Kluf visoka je 107 metara, a duga 765 m, njeno akumulaciono jezero ima površinu od 140 km2. Obe brane imaju hidroelektrane, a na njihovim jezerima izgrađeni su i objekti za rekreaciju.[4]
Postoje i projekti za povećanje voda reke Val, za to bi trebalo izgraditi nekoliko brana i akumulacija na pritoci Vala u Lesotu na reci Senki i njenim pritokama Malibamako i Senkvunjane.[4]
Istraživanje toka uredi
Prvi belac za kog se zna da je prošao na severnu obalu reke (tada zvane Grut) u blizini ušća, bio je afrikanerski lovac na slonove Jakobus Koetse 1760. Kasnije ekspedicije uz reku i njen tok u 18. veku vodili su afrikanerski istraživač Hendrik Hop, holandski oficir Robert Gordon Jakob, engleski istraživač Vilijam Paterson i francuski istraživač Fransoa le Vajlant. Oni su istraživali reku od srednjeg toka do ušća, Gordon je nazvao u čast holandske kraljevske kuće Oranje.[4] Razni misionari uspostavili su svoje misije severno od reke Oranje pri kraju 18. veka. Džon Kampbel iz londonskog misionarskog društva istraživao je tok reke Hart od njenog ušća u reku Val sve do ušća u Oranje, i dalje uz Oranje do slapova Augrabies 1813. Do izvora reke Oranje prvi su došli francuski protestantski misionari Tomas Arbouset i Fransoa Dumas 1836.[4]
Tokom 19. veka reka Oranje bila je severna granica dokle se protezala britanska vlast u južnoj Africi. Početkom 1830-ih, Buri koji nisu prihvatali britansku vlast, prešli su reku Oranje u potrazi za zemljom i slobodom, svoju prvu republiku nazvali su po reci, Slobodna Država Oranje.[4]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Swanevelder, C.J. (1981). „Utilising South Africa's largest river: The physiographic background to the Orange River scheme”. GeoJournal. 2 (S2). ISSN 0343-2521. doi:10.1007/BF00196322.
- ^ Revenga, C.; Murray, S.; Abramovitz, J. and Hammond, A . (1998) Watersheds of the world: Ecological value and vulnerability Arhivirano 17 mart 2007 na sajtu Wayback Machine, World Resources Institute, ISBN 1-56973-254-X
- ^ Key rivers of South Africa Arhivirano 10 jul 2012 na sajtu Archive.today
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj „Orange River” (na jeziku: engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 3. 3. 2012.
- ^ Travel, Wild Africa. „Wild Africa Travel: Orange River”. www.wildafricatravel.com. Arhivirano iz originala 20. 12. 2016. g. Pristupljeno 2016-12-03.
- ^ „Orange River Basin”. www.dwa.gov.za. Arhivirano iz originala 13. 12. 2016. g. Pristupljeno 2016-12-03.
Literatura uredi
- Kruchem, Thomas (2012). Orange-Senqu Artery of Life: Water and Peace in Southern Africa. Eschborn: Brandes & Apsel. ISBN 978-3-86099-884-7 — preko Deutsche Gesellschaft für internationale Zusammenarbeit (GIZ).
- Tonchi, Victor L.; Lindeke, William A.; Grotpeter, John J. (2012). „Groote Rivier”. Historical Dictionary of Namibia (2nd, Illustrated izd.). Scarecrow Press. str. 154. ISBN 978-0-8108-7990-4.
- Shortridge, Guy Chester (1934). The Mammals of South West Africa: A Biological Account of the Forms Occurring in that Region. W. Heinemann.
Spoljašnje veze uredi
- Orange-Senqu River Commission (ORASECOM) Архивирано на сајту Wayback Machine (27. јул 2013)
- Orange-Senqu River Awareness Kit - knowledge hub for the Orange-Senqu River basin Архивирано на сајту Wayback Machine (16. јул 2010)
- Map of the Orange River basin at Water Resources eAtlas na sajtu Wayback Machine (arhivirano 13 avgust 2012)
- Map of portion of Orange River basin forming part of South Africa
- Information on the Orange River from the South African Department of Water Affairs and Forestry