Planine Srpsko-makedonske mase
Planine Srpsko-makedonske mase izgrađene mahom od starih paleozojskih stena, najviše škriljaca, uglavnom ubranih tokom bajkalskog ciklusa, deo su kopna Srbije od granice Severne Makedonije do Vršačkih planina (koje čine najseverniji izdanak ove planinske mase). Ona je najstariji deo kopna u Srbiji i čini centralnu zonu brdovitih planina i dolina, koji je ranije nazivana Rodopsko kopno ili Rodopi. Osnovu njihovog reljefa čine: planine, kotline, klisure i rečne doline.
| Planine Srpsko-makedonske mase | |
|---|---|
| Geografija | |
| Države |  Srbija Severna Makedonija |
| Geologija | |
| Starost stena | 520 miliona godina |
Položaj uredi
Planine Srpsko-makedonske mase prostiru se od granice sa Severnom Makedonijom ili od Ruj planine na jugu, dolinom Južne i Velike Morave, sve do Dunava kod Smedereva na severu. Njena zapadna granica ima izrazitu tendenciju zapadne vergencije i najahivanja starih kristalastih masa preko mezozojskih tvorevina Dinarida (Dinarskih planina). Istočna granica takođe je obeležena tendencijom najahivanja pretežno kristalastih terena u pravcu istoka, duž Karpato-balkanida.
Planine koje se nalaze istočno od Južne i velike Morave su: Dukat, Besna kobila, Vardenik, Čemernik, Ruj, Seličevica, Bukovik i Resavski humovi, a zapadno su Kukavica, Vidojevica, Jastrebac, Juhor. Sve planine su gromadne po načinu postanka.
U reljefu Srpsko-makedonske mase ističe se kompozitna dolina Južne i Velike Morave. Od juga se smenjuju: Vranjska kotlina, Grdelička klisura, Leskovačka kotlina, Pečenjevačko suženje, Niško-aleksinačka kotlina, Stalaćka klisura, Gornjepomoravska kotlina, Bagrdanska klisura, Donjepomoravska kotlina.
Geografska prošlost uredi
Planine Srpsko-makedonske mase, koje su nastale pre 520 miliona godina, nalaze se između centralnog i istočnog razloma Balkanskog poluostrva kao Srpsko-makedonska masa (Rodopska masa), pretežno sastavljena od paleozojskih škriljaca i magmatskih stena. Nastale su u periodu od miocena do danas rasedanjem — vertikalnim tektonskim pokretima, Na mestu spuštanjem terena, obrazovana su udoline u koje je potom prodrla voda Panonskog mora, pretvorivši je u veliki zaliv u kome su se vremenom nataložile debele naslage jezerskih sedimenata.
Pojas Srpsko-makedonske mase danas čine, gromadne planine, koje su grupisane u planinsku masu. Nastale su tektonskim izdizanjem duž rasednih pukotina, a Kotline između njih nastale spuštanjem duž raseda. U tom procesu, nakon ovakvo nastale strukture reljefa (koju nazivamo „Šahovska struktura”), posle povlačenja Panonskog jezera, usečene su doline Velike i Južne Morave, sa više kotlina i klisura.
Ovu masu čine dva kompleksa kristalastih škriljaca - donji, i gornji, Vlasinski, koji se danas često izdvaja kao Ranovačko — vlasinski teren, koji su na prostoru Srbije tektonski kompleksi.
- Donji kompleks — se sastoji od stena amfibolitske grupe facija, sa migmatizacijom i paleozojskim plutonitima; mestimice ga pokrivaju plitkovodna kreda i eocenski klastiti Pčinje.
- Vlasinski kompleks sadrži rifejsko-kambrijske zelene stene, zatim slabo metamorfisane deponate ordovicijuma do karbona. U njega su utisnuti granitoidi starosti od paleozojske do tercijarne. Pod ovu masu su sa obe strane podvlačene tvorevine susednih terena.
Planine istočno od Južne Morave uredi
Rujan ili Rujen je planina u jugoistočnom delu Srbije i severoistočnom delu Severne Makedonije, između Bujanovca i Kumanova, čiji najviši vrh, Rujan, iznosi 969 m. Od planine Kozjak je odvaja dolina reke Pčinje.[1]
Dukat je planina srednje visine u jugoistočnoj Srbiji, između izvorišnih krakova Dragovištice, koja pripada rečnom sistemu Strume u Bugarskoj. Ima oblik pljosnatog bila na oko 1.400 m nadmorske visine. Najviši vrh je Crnook sa 1.881 m. Sastavljena je od kristalastih škriljaca prve grupe i granita. Bilo je golo i na njemu se nalaze kuće sela Dukata koje leži zapadnije.[2]
Vardenik je planina u jugoistočnoj Srbiji, jugozapadno od Vlasinskog jezera. Najviši vrh Veliki Strešer ima 1.876 m, a Mali Strešer 1.757 m. Sastavljena je mahom od kristalasih škriljaca, u obliku plećatog bila, bez ijednog oštrog vrha, široka 50-500 m. Kako je Vardenik u celini zastrt glinovitim pokrivačem, relativno bogat vodom i osunčan, to se listopadne šume penju do 1.600 m uz severne i do 1.700 m uz južne strane.
Čemernik je planina u jugoistočnoj Srbiji, na desnoj strani Južne Morave, prema Grdeličkoj klisuri. Pripada planinama srednje visine. Najviši vrh je Veliki Čemernik 1.638 m. Ima oblik bila koje se pruža meridijanski i na zapadnoj strani je duboko zasečeno oblukom Mutnice, koja se u donjem toku zove Džepska reka. Sastavljen je od kristalastih škriljaca prve grupe. Bilo je ogolićeno, a padine su delom pod šumom. Pored Velikog Čemernika, njegovi vrhovi su: Kula (1.622 m), Mali Čemernik (1.596 m), Ostrozub (1.546 m) i Pavlova gramada (1.469 m) i svi su zaobljenog tipa.
Gramada se nalazi na krajnjem jugozapadu sliva Nišave, u gornjem toku Jerme. Ima lučni oblik i pruža se od reke Vlasine pri Vlasinskom jezeru na jugozapadu, do iste reke nešto severnije. Predstavlja deo gornjeg tj. Vlasinskog kompleksa Srpsko- makedonske mase. Slivu Nišave, odnosno reke Jerme pripada samo manji deo ove planine i to jugoistočne padine njenog najistaknutijeg dela. Najviši vrh Gramade Vrtop (1721 m n.v) predstavlja razvođe ka slivu reke Vlasine i najvišu kotu u slivu reke Jerme. Gramada je izgrađena od albit-hlorit-muskovitskih škriljaca rifej- kambrijumske starosti. Ove stene su na istoku navučene preko starijih paleozojskih sedimenata, a na zapadu se graniče sa donjim kompleksom Srpsko-makedonske mase.
Ruj se nalazi između doline Zvonačke reke na severu i Znepoljske kotline na jugu, i kao Gramada predstavlja pograničnu planinu. Osnovni pravac pružanja je severozapad-jugoistok. Najviši vrh je Ruj (1706 m n.v), a osim njega ističu se još, Vojnova glava (1386 m n.v), Masina čuka (1430 m n.v), Vetren (1457 m n.v), Mali Ruj (1376 m n.v) i dr. Ruj se odlikuje jako kompleksnom geološku građom. Severna strana najvišeg dela planine izgrađena je od prekambrijumskih gabroamfibolita i amfibolskih gnajseva. Javljaju se još paleozojski plagiograniti i plagiognajsevi, kao i paleogeni amfibol-biotitski daciti. Fliš takođe zauzima veliko prostranstvo. Sa bugarske strane granice preovlađuju prekambrijsko-kambrijski dijabazi, paleozojski graniti i granodiriti, uz mlade paleogene izlive dacita i riodacita.
Besna Kobila je planina u jugoistočnoj Srbiji, na razvođu sliva Južne Morave i sliva Strume. Najviši vrh joj je 1.922 m. a ostali visoki vrhovi su Šuplji pad (1.862), Musul (1.777), Mečit (1.587), Bela Voda i Modrika. Grebenom ove planine prostirala se srpsko-bugarska granica u periodu između 1878. i 1919. godine.
Seličevica se nalazi južno od Niša. Pripada donjem kompleksu Srpsko- makedonske mase. Odlikuje se blagim lučnim oblikom, sa pravcem pružanja zapad — jugozapad – istok — severoistok. Prostire se od Kurvin grada iznad korita Južne Morave do Kutinske reke kod Lazarevog Sela. Nešto manje od polovine površine planine pripada slivu Nišave, odnosno Gabrovačke i Kutinske reke. Najviši vrhovi su Velika i Mala Tumba (903 i 871 m) i nalaze se u slivu Nišave. Seličevica je izgrađena najvećim delom od albit — hlorit — sericitskih škriljaca uz mestimičnu pojavu kvarcita. S obzirom na to da joj je severni obod obeležen razlomnom zonom, a da se na jugu nalazi Barbeška depresija, Seličevica bi mogla da se tretira kao poprečni poluhorst. Planina je ubrana u oblike koji izrazito tonu ka jugu — jugoistoku
Planine zapadno od Južne Morave uredi
Jastrebac (1492m) se sastoji od Velikog i Malog Jastrepca. Ova rodopska planina pruža se uporednički oko 45 km. Jastrebački horst je izgrađen od škriljaca. Oko njega su spuštene Toplička, Niško Aleksinačka i Kruševačka kotlina. Kroz škriljce Jastrepca probile su se andezitsko dacitske žice.
Pasjača je planina u jugoistočnom delu Srbije u blizini Prokuplja. Najviši vrh je Orlov kamen visok 971 metar. Planina je prekrivena šumom i pašnjacima. Bogata je i rudama feldspata, berila i grafita
Sokolovica je planina u blizini Prokuplja, koja zajedno sa planinama Pasjačom, Vidojevicom i Rgajskom planinom okružuje planinu Radan koja se nalazi na jugu Srbije. Najviši vrh na Sokolovici nalazi se na 1.260 metara.
Vidojevica je planina u jugoistočnom delu Srbije u blizini Prokuplja. Najviši vrh je Bandera 1.155 metara. Od Pasjače je odvaja prevoj Beli kamen. Planina je prekrivena šumom i pašnjacima.
Planina Kukavica se prostire na jugoistoku Srbije na levoj obali Južne Morave, u Pčinjskom i Jablaničkom okrugu. Prema zapadu je ograničena rekom Veternicom.
Radan planina se nalazi na mestu gde se Dinaridi sučeljavaju sa Rodopima. Najviši vrh je Šopot na 1409 m n.v. Na nešto nižem, Petrovom vrhu (Veliki Petrovac) oko 1150 - mnv, nalazi se na zaravni vrha, crkva Svetog Petra.] Smeštena je jugozapadno od Prokuplja odnosno zapadno od Lebana i Medveđe
Babička Gora predstavlja nastavak donjeg kompleksa Srpsko-makedonske mase ka jugu. Planina ima osnovni pravac pružanja severozapad-jugoistok i prostire se od Zmijarnika (358 m n.v) iznad sela Zaplanjska Toponica, do Komarice (748 m n.v) odakle se nadovezuje na takođe kristalasti kompleks Kruševice. Slivu Nišave (levim pritokama Kutinske reke) pripada manji, severoistočni deo planine, a vododelnica se poklapa sa njenim glavnim bilom. Najviši vrhovi Babičke gore Kriva buka (1059 m n.v) i Terzina garina (1020 m n.v) nalaze se na razvođu ka slivu Južne Morave. Najviši vrhovi su izgrađeni od albit-hlorit-muslovitskih škriljaca, ali je veći deo planine u slivu Kutinske reke od muskovit-albit-hlorit-kvarcnih škriljaca. U tektonskom pogledu Babička gora predstavlja deo Kruševičko-babičke antiklinale čije zapadno krilo tone pod tercijarne sedimente Leskovačkog polja, a granicu dve planine čini Jarsenovski rased pravca pružanja istok-severoistok – zapad — jugozapad
Resavski humovi su brda koja se nalazi u istočnoj Srbiji, sa leve strane Resave, između sela Crkvenac, Dublje, Gložane, Grabovac i Bresje, u opštini Svilajnac. Najviši vrh je Vrlanski hum, visok 390 metara.
Planina Juhor se nalazi između Velike Morave na istoku i Levča na zapadu, Temnića na jugu i Belice na severu. Pruža se u pravcu sever — jug. Vrh Juhora (773 m) zove se Veliki Vetren.
- Planine zapadno od Južne Morave
-
Jastrebac -
Pasjača -
Kukavica -
Radan planina -
Babička gora -
Vrh Juhora
Reke uredi
U pritoke Južne Morave spadaju:
- Pritoke Južne Morave
-
Nišava -
Vlasina -
Moravica -
Reka Vrla u Surdulici -
Toplica -
Jablanica
.jpg)
Kotline istočno od Južne Morave uredi
Kotline kroz koje teče Južne Morave uredi
Južne Morave teče kroz sledeće kotline: Vranjsku, Leskovačku, Nišku, Aleksinačku
- Kotline kroz koje teče Južne Morave
-
-
-
-
Banje uredi
Na planinama Srpsko-makedonske mase otkriveni su termomineralni izvori sledećih banja:Vranjske, Sijarinske, Bujanovačke,Prolom, Kuršumlijske i Ribarske
- Banje Srpsko-makedonske mase
-
Nekadašnji izgled kupatila Vranjske Banje s početka 20. veka -
Ribarska Banja -
Sijarinska Banja -
Bujanovačka banja -
Prolom banja
Klisure uredi
Grdelička klisura je prvo suženje u kompozitnoj dolini Južne Morave u jugoistočnoj Srbiji. Ime nosi po varoši Grdelica na ulazu u klisuru. Duga je 34 km, a duboka 550 metara, usečena u gnajsu. Spaja Vranjsku i Leskovačku kotlinu. U klisuri su smeštene varošice Vladičin Han, Predejane i Grdelica.
Pečenjevačko suženje je klisura u kompozitnoj dolini Južne Morave u jugoistočnoj Srbiji koja povezuje Leskovačku kotlinu na jugu i malu Brestovačku kotlinu na severu. Obod joj je usečen u starijim stenama, a dno je prekrivenom neogenim sedimentima. Dugačka je oko 10 kilometara i ime je dobila po mestu Pečenjevce.
Mezgrajsko suženje je mala klisura u sklopu kompozitne doline Južne Morave, u jugoistočnoj Srbiji. Povezuje Nišku kotlinu na jugu sa Aleksinačkom kotlinom na severu. Usečena je u starijim paleozojskim stenama, dok joj je dno prekriveno neogenim sedimentima. Dugačka je samo nekoliko kilometara i ime je dobila po seoskom naselju Mezgraja, koje se nalazi u okviru grada Niša, tačnije opštine Crveni Krst.
Stalaćka klisura je poslednje suženje u kompozitnoj dolini Južne Morave, odakle prema severu počinje Velikomoravska udolina. Povezuje Aleksinačku kotlinu na jugu i Paraćinsko-svetozarevačku kotlinu Velike Morave na severu. Usečena je škriljce Stalaćkih brda na dužini od 24 kilometra i dubini od oko 350 metara. Specifičnost ove klisure je izrazita domna epigenija. Ime je dobila po mestu Stalać. U Stalaćkoj klisuri se sustiču Zapadna i Južna Morava na 144 metra nadmorske visine i formiraju Veliku Moravu.
Izvori uredi
- ^ Enciklopedija Britanika, sažeto izdanje, knjiga 7. (P—R), Politika, Narodna knjiga, Beograd 2005., str. 188
- ^ Marković, Jovan Đ. (1990). Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije. Sarajevo: Svjetlost. ISBN 978-86-01-02651-3.
Spoljašnje veze uredi
- Planine i klisure Srpsko-makedonske mase — animacija