Površinski kop Polje "D"

Površinski kop Polje "D" je najveći i najproduktivniji kop u sklopu Rudarskog basena „Kolubara“ na kome se vrši eksploatacija lignita.

Površinski kop Polje "D"

Rudarski basen Kolubara najveće je od 11 Privrednih društava u sastavu Elektroprivrede Srbije. Ujedno je i najveći ugljenokop u zemlji, koji zapošljava nešto preko deset hiljada ljudi. Nalazi se u zapadnom delu Srbije, u srednjem i donjem toku reke Kolubare i njenih pritoka Peštana, Turije, Uba, Tamnave i Kladnice. Po osi istok-zapad dug je oko 55 kilometara, dok je osa sever-jug dužine 15 kilometara.

   U okviru ukupne površine Basena od oko 600 kvadratnih kilometara, površini pod ugljem pripada samo oko 167 kvadratnih kilometara, dok ostali delovi predstavljaju jalove-sterilne zone sa aspekta uglja.

  Istočni deo Rudarskog basena „Kolubara“ smešten je između reke Turije, Peštana i Kolubare i prema stepenu istraženosti i pripremljenosti za površinsku eksploataciju uglja podeljen je na deset geološko-ekonomskih celina (ležišta) i to: „A“, „B“, „C“, „D“, „E“, „F“, „G“, „Veliki Crljeni“, i „Šopić-Lazarevac“.

  Morfološki, Basen je predstavljen pretežno ravničarskim i blago zatalasanim terenom sa prosečnom nadmorskom visinom od oko 150 metara, dok se u delovima aluvijalnih ravni reke Kolubare i pritoka, kote terena ispod 90 m.n.v.

  Rudarski basen „Kolubara“ najveći je proizvođač  uglja u Srbiji, sa godišnjom proizvodnjom između 25 i 30 miliona tona (oko 70% ukupne proizvodnje uglja u zemlji). Najveći deo proizvodnje uglja (oko 90%) sagoreva u Termoelektranama „Nikola Tesla“ u Obrenovcu i „Kolubara“ u Velikim Crljenima, ukupne snage oko 3.100 megavata. Iz kolubarskog uglja godišnje se proizvede oko 17 milijardi kilovatasati električne energije. Istovremeno se za potrebe industrije i široke potrošnje preradi oko 600 hiljada tona sušenog i oko milion tona sirovog komadnog uglja. Lignit je jedan od glavnih goriva za proizvodnju električne energije u okviru dugoročnih planova razvoja EPS-a. Prema zvaničnim procenama Rudarski basen „Kolubara“ ima još 2.100.000.000 tona lignita na raspolaganju u svojim podzemnim slojevima. U zavisnosti od dinamike istraživanja, Kolubara će kako se očekuje proizvoditi ugalj za još 50 godina.

Uloga i značaj Polja „D“ u Rudarskom basenu „Kolubara“

Ono što je po značaju i veličini Rudarski basen „Kolubara“ za „Elektroprivredu Srbije“, to je Polje „D“ za „Kolubaru“, najveći i najproduktivniji kop.

Od 1966. godine do danas na njemu je iskopano tona lignita i kubnih metara otkrivke, koja se otkopava od 1961. godine. Praktično svaka druga tona lignita iz koje se u termoelektranama proizvede električna energija, potiče sa ovog kopa. Godina 1990. bila je rekordna u proizvodnji uglja, sa ostvarenih 15.958.401 tona lignita, a 1991. godine ostvarena je rekordna proizvodnja otkrivke od 46.432.593 kubika.

  Danas se proizvodnja odvija na dva ugljena sistema.Jedan BTU (bager-traka-utovar) radi na staroj ugljenoj etaži prema Vreocima, a drugi BTS izmešten je i radi u južnom delu Polja „D“, otkopavajući ugljeni sloj u zoni Polja „E“. Do decembra 2010. godine, jalovina je otkopavana na sedam, sada se otkopava na šest jalovinskih sistema, koji su izmešteni na istočnu stranu ugljenokopa.

  Proizvodnje ne bi bilo bez velikih i malih mašina, ali ni bez ljudi koji na njima rade. Polje „D“ su i radionice za održavanje bagera, radionice za tračne transportere i vulkanizerska radionica. Mnoštvo vrsnih inženjera rudarske, mašinske i elektro struke, sposobnih majstora, bagerista, vožača, pomoćnih radnika. Svakodnevno put ovog kopa, na svoja radna mesta odlazi oko 2000 zaposlenih radnika.

Sklapanje rotornog bagera na montažnom placu Polja D RB Kolubara

Istorijat istraživanja

   Geološka ispitivanja područja na kome se prostire Polje „D“ započela su 1936. godine, kada je izvedeno oko 460 bušotina. Istraživanja su posebno intezivirana u periodu od 1956. do 1960. godine. U to vreme urađeno je novih 277 bušotina i počele su pripreme geoloških podloga za izradu prvog investicionog programa Polja „D“. U prvoj fazi, bio je predviđe razvoj do kapaciteta od blizu pet miliona tona uglja godišnje, uz mogućnost proširenja na čitavih osam miliona tona.

   Za pet decenija istraživanja rezervi uglja na Polju „D“, urađeno je više od 600 bušotina ukupne dužine od oko 54 kilometara. Detaljne analize zemljišta pokazale su da je ležište lignita na ovom prostoru nastalo pretežno od močvarne vegetacije, a sastav terena čine paleozojske tvorevine, vulkanske stene, kvartarni i neogeni sedimenti.

  Ispitivanjima je utvrđeno da se ugljeni sloj, koji predstavlja jedinstvenu naslagu relativno velike debljine, nalazi uglavnom na dubini između 40 i 125 metara, a na pojedinim ležištima čak i na 175 metara.

  Laboratorijska ispitivanja uzoraka uglja iz mnogobrojnih bušotina, pokazala su da se toplota sagorevanja lignita iz ovog ležišta kreće od 10.907 KJ/kg do 12.455 KJ/kg. Takođe, utvrđeno je da kvalitet uglja od dna ka površini (od podine prema povlati) uglavnom raste. Glavni ugljeni sloj pretežno je drvenastog tipa, što znači da su njegovi povlatni delovi pogodni za gasifikaciju, briketiranje i pravljenje niskotemperaturnog koksa.

  Iznad glavnog sloja uglja nalaze se razne naslage, od kojih je posebno interesantan kvarcni pesak, koji je dobar sakupljač vode. Kao sirovina, kvarcni pesak koristi se u građevinarstvu, u industriji odlivaka. stakla itd. Prema rezervama koje su procenjene na nekoliko desetina miliona tona, može se zaključiti da će eksploatacija kvarcnog peska trajati dok i kopanje uglja na Polju „D“. Vredi spomenuti i podatak da su ukupne rezerve lignita na Polju „D“, pre početka njegove eksploatacije, procenjene na 625 miliona tona.

Odluka o osnivanju

  Radovi na otvaranju Polja „D“ započeti su na osnovu Odluke koju je 17. marta 1961. godine doneo Radnički savet Rudarskog basena „Kolubara“. Njom su odobrena sredstva iz slobodne amortizacije u visini od 960.446.000 ondašnjih dinara i omogućeno angažovanje „viška radne snage“ i raspolozive mehanizacije sa Polja „B“ (bagera, buldozera, lokomotiva, vagona za jalovinu, koloseka...). Tako su stvoreni osnovni osnovni preduslovi za otvaranje ovog ugljenokopa,koji vrlo brzo postaje najveći u tadašnjoj Jugoslaviji.

  Investicioni plan za otvaranje Polja „D“ kojim je bila predviđena proizvodnja od 4,8 miliona tona uglja, uradili su „Kolubarini“ stručnjaci u saradnji sa profesorima Rudarskog fakulteta iz Beograda.

  Zahvaljujući razumevanju meštana Baroševca i Zeoka, koji su za potrebe kopa ustupili svoje posede pre dobijanja rešenja i novčane naknade, urađenja je i ekspropijacija mnogo veće površine nego što je bilo predviđeno.

  Tokom 1961. godine, na Polje „D“ bilo je zaposleno 229 radnika, a otkopano je 109.300 kubika jalovine. Sledeće godine, započeta je otkrivka na kotama 160, 150 i 140, kao i radovi na putu Vreoci-Rudovci. Takođe, postavljena je montaža bakra za magacin i masinsku radionicu.

   I tokom narednih godina, radovi na Polju „D“ odvijali su se prema utvrđenom planu.Već 1965. godine otkopano je nešto manje ot tri miliona kubina jalovine, a broj zaposlenih se povećao na 494. Sledeće godine proizvedene su prve tone uglja. U analima će ostati zabeleženo da su 1966. godine bageri iskopali 174.153 tona uglja i 2.338.000 kubika otkrivke.

  Danas,posle pola veka postojanja Polja „D“ se svrstava među najveće ugljenokope u Evropi. Do 2009. godine, proizvodnja je bila 14 miliona tona uglja godišnje, a zatim se smanjuje zbog nerešive ekspropijacije u zoni naseljenog mesta Vreoci.

Ležište uglja Polja „D“

Prikaz etaža površinskog kopa Polje "D" sa rotornim bagerima i odlagačima.

Položaj, geološka građa i strukturne karakteristike ležišta

Polje „D“ sa svojom površinom od 20 kvadratnih kilometara nekada je zauzimalo najveći deo istočne površine „Kolubarskog“ ugljonosnog basena. Preostala površina ležišta je oko 7 kvadratnih kilometara. Severna granica ležišta je prirodna, predstavljena isklinjavanjem i erozijom glavnog ugljenog sloja u zoni volujačkog horsta. Zapadna granica na prostoru naselja Vreoci predstavlja prirodan nastavak u ležište Polje „G“, a južna u zoni naselja Medoševac i Zeoke u Polje „E“. Istočnu granicu predstavlja otvoreni front radova na postojećem otkopu uglja.

  Reljef ovog prostora je brežuljkast, blago zatalasa i ispresecan dubokim dolinama. Teren sa navišom kotom nalazi se na krajnjem severnom delu ležišta i ima apsolutnu kotu 170 metara.Najniža kota terena je prema južnoj granici i iznosi 120 m.n.v.

  Morfološki, rudno telo se javlja u vidu kontinualnog pločastog sloja (glavni ugljeni sloj). Povlatni ugljeni sloj je erodovan. Ugljeni sloj je subhorizontalan generalnog pravca pružanja zapad-istok i zaleže u obliku plitke asimetrične sinklinale sa blagim tonjenjem ka zapadu pod uglom od 3-5°. Na severu je konstantovano povijanje ugljenog sloja pod uglom od 15-20° gde on i isklinjava. Na krajnjem južnom delu Polje „D“ ugljeni sloj se povija, odnosno povlači u Polje „E“ pod uglom od 20-25°.

  Srednja debljina ugljenog sloja je 32 metra i raste od sevenog oboda gde je sloj zahvaćen isklinjenjem i erozijom, pa je debljina od 1-10 metara, prema centralnom delu gde je ugalj skoro ujednačene debljine i iznosi oko 40 metara. Debljina ugljenog sloja u južnom delu ima veće vrednosti, tu se javljaju veći proslojci sivo-zelene gline i peska (raslojavanje), tako da moćnost uglja dostiže i do 75 metara.

  Podina ugljenog sloja prati prostiranje i bez većih je depresija, dok povlata ima blage talasaste konture sa većim i manjim depresijama izražene u promenjivim vrednostima apsolutnih kota. Ugljeni sloj Polja „D“ prošaran je proslojcima jalovine:gline i peska. Njihova debljina se kreće od nekoliko centimetara do nekoliko metara, a mogu se javiti u obliku većih sočiva. Glina je u proslojcima masna, plastična, maslinasto zelene boje. Pesak je različite granulacije, sive, sivo-žute boje sa fragmentima uglja.

  Podinu glavnog ugljenog sloja Polja „D“ predstavljaju paleozojski škriljci i daciti, odnosno tvorevine osnovnog gorja, preko kojih zaležu neogeni:peskovito-glinoviti sedimenti panona i pontski sedimenti predstavljeni glinom, kvarcnim peskom i glinovitim peskom.    Povlatu ugljenog sloja čine gornjopontski sedimenti i to:peskovite gline, zaglinjeni sivo-žuti peskovi i kvartarne gline sa proslojcima šljunka i peska.

Hidrogeološke i inženjerskogeološke karakteristike ležišta

U okviru ovog ležišta formirana su dva tipa izdana: krovinska (ili međuslojna generalno za ceo „Kolubarski“ basen ) i podinska izdan (podinski zaglinjeni peskovi).

   U srednjezrnim i sitnozrnim peskovima koji izgrađuju podinski kolektor, formirana je podinska izdan zbijenog tipa. Ovaj hidrogeološki kolektor po svom prostranstvu i hidrogeološkim karakteristikama, kao i izdan formirana u njemu, najznačajniji je faktor kada se govori o hidrogeološkim uslovima eksploatacije u ležistu Polja „D“.

  Prihranjivanje izdani se obavlja sa severne strane, gde aluvijon Turije direktno leži preko donjepontskih peskova, što omogućava infiltraciju površinskih voda preko aluvijona u podinu.

  Izdan se prazni preko aluvijona Kolubare, gde su podinski peskovi otkriveni erozijom, i kasnije zaplavljeni kvartarnim sedimentima. Posredno preko šljunkova i peskova u većem delu doline, reka Kolubara drenira podinski hidrogeološki kolektor.

  Krovinski hidrogeološki kolektor na Polju „D“ izgrađuju zaglinjeni peskovi sivo-žute boje. Ovaj litološki član sa svojstvom hidrogeološkog kolektora nalaz se iznad uglja i jako peskovitih, sivo-plavih glina, koje ujedno predstavljaju hidrogeološki izolator i čine podinu krovinskog kolektora.

  Prihranjivanje i pražnjenje krovinske izdani je prema severozapadu, odnosno, prema aluvijonu reke Kolubare. Lokalni pravci kretanja vode su prema dubokim jarugama i otvorenom frontu radova na površinskom kopu Polje „D“.

   Zaštita površinskog kopa od površinskih i podzemnih voda obavlja se standardnim objektima odvodnjavanja: drenažni rovovi, kanali, vodosabirnici, cevovodi i pumpne stanice.

    Sa aspekta deostatičke stabilnosti, površinski kop Polje „D“ ima složene geotehničke uslove u severnom delu ležišta gde se ugljeni sloj kao i prateći sedimenti naglo povijaju, dok su u centralnom kao i  južnom obodnom delu uslovi znatno povoljniji.

   Na osnovu ispitivanja fizičko – mehaničkih karakteristika izdvojenih litoloških članova, izvršena je analiza stabilnosti kosina i dobijene su sledeće vrednosti nagiba kosina:

              -generalni nagib završne južne kosine je do 19°, nagib severne završne kosine je 13°, a zapadne radne kosine 14°.

Rezerve i kvalitet uglja

Prema stepenu izraženosti utvrđene rezerve uglja u ležištu su razvrstane u A i B kategoriju. Gubici u ležištu prilikom eksploatacije iznose 5%, a koeficijent otkrivke-ukupna jalovina (mᵌ)/ugalj (t) je 2,42 mᵌ/t.

   Ukupna proizvodnja otkrivke na površinskom kopu Polje „D“ od 1961. do polovine 2020. godine iznosi 1.471.800.471 mᵌčm.

   Od 01.04.1966. do polovine 2020. godine iskopano je 558.353.746 tona uglja.

Tragovi u vremenu

Osim istraživanja, projekata, mehanizacije, uspešnom radu u razvoju Polja „D“ u velikoj meri doprineli su ljudi.Počev od onih prvih trenutaka, od prve analize, prvvve bušotine, preko prvvve zaorane brazde i zakopane kašike, pa do poslednjeg gruuumena do sada iskopanog uglja, ključnu ulogu imali su pre svega radnici,Njihov entuzijazam, stručnost, požrtvovanje, stalno usavršavanje, doprineli su da Polje „D“ kroz protekle godine postane ono što je danas.Najveći oslonac srpske elektroprivrede, najveći proizvođač lignita u zemlji, uprkos svim proteklim i sadašnjim teškoćama, uprkos svim nepovoljnim vremenskim uslovima, zna samo za rekorde.

   U razvoju svakog kolektiva, pogotovo onog koji se bliži šnjstoj deceniji postojanja, ima ljudi koji su „bili prvi“, koji su svojim radom ostavili neizbrisiv trag, ljudi koje vred pomenuti, čija svedočenja ne treba zaboraviti.

  Spomenućemo one koji su „udarili temelje“ pola veka duge istorije Polja „D“.

U tom nizu nezaobilazan je, najpre, rudarski inženjer Lazar Smiljanić, koji je bio prvi upravnik ovog kopa.Živomir Branković-Truman i Sadik Anuša zakopali su prvu brazdu buldozerom D7/12, ćime su započeli istoriju uspešnog rada Polja „D“.Mnogo je još radnika koji su po nečemu bili prvi na Polju „D“.Među njima su i Momčilo Simonović, diplomirani rudarski inženjer, koji je bio na čelu „Kolubare“ u vreme kada je otvoreno Polje „D“,diplomirani građevinski inženjer Radovan Sokić koji se nalazio na čelu Režijskog odbora Polja „D“, a šef nadzorne grupe kopa bio je Ferdinand Koprić,diplomirani rudarski inženjer rudarstva.Pored ovih ljudi u skoro šest dugih decenija postojanja smenjivali se mnogobrojni radnici, upravnici, direktori, koji su svojim znanjem ispisali istoriju.Ipak Polje „D“ se bliži kraju svoje priče, koja će svakako ostati u istoriji srpskog rudarstva.

Revitalizovan rotorni bager "Glodar 9" na površinskom kopu Polje "D"

Velike havarije

 Prva veća havarija na Polju „D“ dogodila se 24. januara 1972. godine na rotornom bageru, koji se u praksi zove „glodar“ 1. Do nje je došlo usled savijanja nosača radnog točka. Velikim zalaganjem nadzornog-tehničkog osoblja, posade „jedinice“, radnika na transportu i pomoćnoj mehanizaciji, bager je za nepunih mesec dana osposobljen za proizvodnju.

„Glodar“ 7, koji je sinonim Polja „D“ popularno nazvan „plava ptica“, uključen je u proizvodnju avgusta 1977. godine. Sve do 1993. godine, bez zastoja, otkopao je milione tona lignita. Jula 1993. godine „pala ptica“ je pala na remontnom placu, kada su izgorela glavna noseća čelična užad. Oštećeni su vitalni delovi bagera, a vatrogasci su bili nemoćni da ugase požar.Na sreću, povređenih nije bilo.

Posle zamene vitalnih delova konstrukcije i popravke deformisanih, „glodar“ 7 se vraća na BTU sistem potpuno revitalizovan februara 1995. Koliki je značaj ovog bagera u proizvodnji kolubarskog „crnog zlata“, jasno govore cifre- za 30 godina rada, „glodar“ 7 otkopao je blizu 160 miliona tona uglja, a najveća godišnja proizvodnja od oko 7,5 miliona tona zabeležena je 2004. godine.

Iste godine kada je „plava ptica“ vraćena u život, Polje „D“ ostaje bez „glodara“ 2. Požar koji je tokom noci 6, aprila 1995. godine zahvatio tračni transporter i instalacije, brzo se proširio na glavne delove bagera, što je izazvalo pregrevanje sajli i rušenje mašine. I ovde je bila „sreća u nesreći“ da je posada „dvojke“ prošla bez posledica. Revitalizovani „glodar“ 2 uključen je u proizvodnju avgusta 2004. godine. Ipak najveća havarija i za Polje „D“ i za „Kolubaru“ dogodila se 3, decembra 2005. godine na „glodaru“ 9. Tom prilikom trojica radnika zadobili su teške, a dvojica lakše povrede. Na svu sreću niko od članova posade nije izgubio život. “Glodar“ 9 posle revitalizacije pusten je u rad oktobra 2010. godine.

Broj zaposlenih

Polje „D“ započelo je 1961. godine svoju šest decenija dugu istoriju proizvodnje otkrivke sa 229 radnika, od kojih je većina prešla sa tadašnjeg Polja „B“.

Posle pet godina, 1966, kada je na ovom kopu počelo otkopavanje uglja, broj zaposlenih bio je 473.Sa razvojem kopa, povećao se i broj radnika.Sa obeležavanjem prve decenije rada, 1971, godine, na Polju „D“ bilo je 775 zaposlenih. Deset godina kasnije, 1981, taj broj se povećao na 2059.

Godine 1991. na ovom kopu bilo je zaposleno 3149 radnika, zaim taj broj počinje polako da se smanjuje, tako da je 2001. godine na Polju „D“ bilo 2847 radnika. Danas na ovom kopu radi 2142 radnika.