Википедија

Rumunizacija

Rumunizacija Srba označava ovde procese pre svega odrođavanja pravoslavnih Srba, tokom prošlih vekova u istočnom Banatu i Podunavlju, tadašnje Austrije (današnje Rumunije). Rumunizacijom, vlašenjem[1] ili povlašivanjem [2] od Srba su postajali pravoslavni „Vlasi” (Rumuni). Dva bliska pravoslavna naroda su stupala neminovno u prisni kontakt,[3] koji će dovesti do potpune prevlasti jednog; u ovom slučaju Rumuna.

Predistorija uredi

Veliko doseljavanje Srba u planinski deo Banata usledilo je 1481. i 1521-1526. godine. Prvo naseljavanje pod vođstvom Pavla Kanjižija, Vuka Grgurevića i Dimitra Jakšića dogodilo se pre 1481. godine. Srpski velikaši poveli su tada iz okoline Kruševca u Srbiji čak 60.000 Srba, naselivši ih u Temišvarskom grofovstvu. A Jovan Jakšić je 1481. godine iz 150 srpskih sela u Srbiji doveo još oko 50.000 Srba, koji su se skućili na širokom prostoru između reka Dunava i Moriša, oko gradova Karansebeša, Lugoša i Temišvara. Druga seoba iz 16. veka se vezuje za austrijske vojne poraze od Turaka, nakon pada Beograda i Mohačke bitke. Srbi doseljenici su popunili banatsku ravnicu i opet ali u manjem broju popeli na brda istočno od Karansebeša i Lugoša. Tada je Banat nazivan sa punim pravom "Mala Raška", jer je bio gusto naseljen Srbima.[4]

Kada su krajem 17. veka erdeljski vladika Atanasije i rumunski viši klir ušli tajno u uniju sa rimokatolicima, narod nije znao šta se događa. Srbi su prihvatili sve one koji nisu bili za uniju, koja se vremenom obznanila, a nalazili su se na austrijskoj teritoriji. I ta borba srpskog klira da spasu pravoslavne Rumune išla je manje-više tajno, jer su austrijske državne vlasti bile protiv. Zato taj "bratski pravoslavni zagrljaj" dva naroda, nije išao zvanično i odjednom, već postepeno do polovine 18. veka. Već 1730. godine na Srpskom narodno-crkvenom saboru učestvovalo je nekoliko poslanika pravoslavnih Rumuna iz mesta Brašova. A 1735. godine iz pisma mitroplita karlovačkog Vićentija Jovanovića Vidaka se vidi, da su erdeljski pravoslavni Rumuni spremili izabranu delegaciju koju su činili pop Evstatije Gridovič i dva boljara - Radul Gočman i Georgije Hersej. Ovi narodni izaslanici su imali zadatak da upoznaju srpskog mitropolita sa svojom situacijom, kao i da zbog strepnje da će ih novi rumunski episkop (kada bude izabran) takođe izneveriti, zatraže da ih primi direktno pod svoju jurisdikciju. Mitropolit Vićentije Jovanović im je obećao, da ako budu iznevereni da će ih prihvati. Sledećih godina srpska jerarhija je u tom cilju radila, da se srpske carske privilegije dobijene od cara Leopolda, prošire po celoj austrijskoj teritoriji - Erdelju, sa obrazloženjem da tu inače žive izmešani pravoslavni Srbi i Rumuni.[5]

Rumunizacija Srba u Transilvaniji (Erdelju) je posebna priča. Mnogobrojni Srbi izbegli iz Banata nakon propasti ustanka protiv Turaka 1594. godine naselili su se u Sibinju, Beogradu (Alba Julija), Pongradu, Čergodu, Orestiji, Pianu, Rajsderfeldu, Rašinarima i brojnim drugim okolnim naseljima. U Sibinju je do 1796. godine stolovao srpski episkop na tronu Transilvanijske eparhije. U državnom šematizmu državnog klira Ugarske iz 1846. godine[6] može se sagledati - naslutiti sudbina tamošnjih Srba. Po istoričaru Radoslavu Grujiću: Moglo bi se reći da su Srbi erdeljski pretopili se u Rumune. No to nije moglo biti dok su u znatnoj masi među njima stanovali; to se moglo dogoditi, tek onda, pošto je veći deo iselio se sa raštrkanim ostacima.[7] Brojni srpski toponimi i lična imena i prezimena su pokazatelji pogubnog učinka "povlašivanja" na srpski narod. Preko 150 naselja je u to vreme još uvek imalo sveštenike sa tipičnim srpskim imenom i prezimenom. A u mestu Rašinari (Sibinj) potomak stare svešteničke srpske porodice pop Sava Popović, postaće veliki rumunski ideolog, zajedno sa mitropolitom Andrejem Šagunom. U svojoj knjizi na rumunskom "Epistoli",[8] u predgovoru pomenuće Sava da je "bio" (bivši) srpskog roda - și plecat serb.

U krug poznatijih porumunjenih Srba spada i Jovan Slavić (Joan Slaviči)[9] iz Širije. On je ponikao u srpskoj porodici, ali sve zatim što se događalo odvojilo ga je od srpskih korena. Njegov otac Sava usvojen je kao dečak - siroče (bez oca Ilije) od strane Rumuna, zatim se oženio sa Rumunkom, da bi njegov sin mladi Jovan koji je odrastao među Rumunima, vaspitavan u rumunskom duhu, pohađao osnovnu školu i crkvu na rumunskom jeziku. Slavić je postao veliki nacionalni borac za slobodu Transilvanije, jedan od ideologa "rumunskog identiteta", bavio se književnim radom i novinarstvom. Ali pored svih zasluga, ostao je poznat i po nadimku (dobijenom od Rumuna) koji ga je podsećao na poreklo - Ioan Sârbu tj. Jovan Srbin.[10]

Uspostavljanjem srpske verske jurisdikcije nad erdeljskim Rumunima, koji su se oduprli unijaćenju, uzrok je budućih tihih međunacionalnih trvljenja. Pravoslavni Vlasi u masama prelaze u istočni planinski deo Banata, na austrijsku teritoriju. To će dovesti do "povlašivanja" Srba, koji ne uspevaju da se održe, očuvaju nacionalni identitet pred silnim doseljenicima iste vere. Izgubiće najpre svoj jezik pred Vlasima koji ne pokazuju respekt, i krenuti stazom otuđenja od ostatka srpskog korpusa.[11]

Veliki broj Srba otišao je još istočnije naselivši se između Kovasne i Brašova. Svi oni su se pretopili u Rumune, ili kako je napisao jedan rumunski autor nestali su. O njihovom srpskom poreklu do sredine 19. veka svedočila su tipično srpska imena i prezimena sveštenika. O toponimima - srpski rečima i samoj odrednici Srbi - da i ne govorimo. Ta karakteristika (vezana za prezimena) se dugo održala je se sveštenoslužiteljstvo prenosilo sa oca na sina, pa tu nije bilo promene zbog kontinuiteta. U državnom šematizmu pravoslavnog klira Ugarske 1846. godine nailazimo u Erdelju ne sveštenike "Rumune": Stefana, Joakima i Jovana Popovića, Georgija Tomovića, Jovana Radovića, Georgija i Petra Popovića, a na primer samo u mestu Sadu (Sibinj) sa 347 pravoslavnih porodica ili domova, su parosi: Stefan Stefanović, Dimitrije Popović i Nikola Savović. Takvih primera je preko stotinu.

Rumunizacija pravoslavnih Srba uredi

Naintenzivnija rumunizacija Srba krenula je od sredine 18. veka. Bilo je u nekadašnjoj Krašo-severinskoj županiji 366 seoskih opština, od kojih je njih 190 ili 53% mesta nosilo srpski naziv.[12] Tada je ukinuta Potisko-pomoriška granica što je dovelo do velike seobe Srba militaraca iz okoline Arada i Temišvara. Jezgro tamošnjeg srpskog stanovništva je otišlo u carsku Rusiju. Odseljavanje i brojčano opadanje Srba, pratilo je veće pomeranje Rumuna ka zapadu. Dotad kompaktna srpska po karakteru i imenu naselja, postaju mešovita i nesložna. Razređeni srpski narodni korpus imao je pred sobom dve mogućnosti: pomeranje na zapad ka srpskom jezgru ili pristajanje na višedecenijsku asimilaciju. Dešavalo se i jedno i drugo; oboje pogubno. Nekadašnja etnička granica između Srba i Rumuna, koja je išla važnom carskom saobraćajnicom od Temišvara, preko Lugoša i Karansebeša, do banje Herkulane — Mehadije i Oršave, bila je nakon 1750. godine poništena. Rumunizacija Srba izvršena je prvo u planinskim oblastima Banata, o čemu svedoče sačuvani brojni srpski nazivi mesta (i u njima stare crkve i groblja, sa srpskim natpisima) i toponimi.[13]

Srbi su po pravilu prvo zaboravljali svoj jezik, ali su dugo zadržavali srpsko ime i prezime. Razlog za to je poslovična srpska predusetljivost, u svemu a posebno u govoru. Da bi komunicirali Srbi su rado prelazili na tuđi jezik; druga strana bi na tome profitirala. Taj raskorak imeđu identiteta i govora, može se pratiti u popisima pravoslavnog klira iz 1797. godine[14], Erlerovog izveštaja o Banatu[15] iz 1774. godine ili Režeovog Šematizma pravoslavnog klira[16] iz 1846. godine. Pored promene jezika, imena i prezimena i srpski narodni nazivi naselja su bivali promenjeni. Pomoriški srpski Glogovac postao je ne tako davno Vladimiresku. A stari Božur je nazvan Trajan Vuja. A prisećanja radi, selo Božur je 1797. godine imalo paroha pop Petra Živanovića, rukopoloženog 30. juna 1795. godine, od strane episkopa Petra Petrovića. U selu koje nosi srpsko ime, je sveštenik koji nosi tipično srpsko ime i prezime, ali ne govori srpskim jezikom - jer tu sad više ništa nije srpsko!

Sa druge strane Rumuni su odbijali da uče srpski jezik i svojim tvrdokornim držanjem u mešovitoj sredini, doprineli odrođavanju Srba. Vla će sve promeniti, i običaj i nošnju i sve drugo, samo jezik čuva.[17] Krajem 19. veka gotovo svaki srpski sveštenik je govorio oba jezika, srpski i rumunski. A samo neznatan procenat i to obrazovanijih rumunskih sveštenika znao je i srpski jezik. Postojala je u 19. veku uzrečica Vlah ne uči lako tuđega jezika.

Udajom Vlahinja za srske mladoženje, smatrali su mnogi istraživači — nastao bi redovno veliki problem u srpskoj kući, koji se najčešće razrešavao — „povlašivanjem” prvo dece[18] pa cele porodice. Stvorila se čitava fama o lepim Vlahinjama koje su umele i da vračaju; smišljenim postupcima da omađijaju selo. Vlaška magija je i danas na glasu kao moćna manipulacija, naročito za običan narod. Dešavalo se da i celo selo promeni etničku pripadnost, mada je to teško shvatiti. U Banatu je postojala narodna poslovica na temu temu. El Vlaina u selo ušla, propade selo.[19] Srbi su se često ženili sa Rumunkama, jer nije trebalo imati puno novca za ženidbu; takav se običaj (kupovina mlade) u narodu izrodio. Najviše i najpre je rumunizacija išla po selima, među seljaštvom. Da je to bilo opšte poznata stvar, svedoči (opet)"Srpski letopis" iz 1859. godine. U njemu se navodi aktuelna tokom 19. veka poslovica kod Srba u Banatu: Bolj sina u Turke oteraj, nego ga Vlainom oženi.[19]

Krajem 15. i početkom 16. veka naselili su se u istočnom Banatu (južnoj Mađarskoj) u mnoga sela Zećani (Crnogorci). Taj predeo se naziva Banatska Crna Gora, jer je reč o mnogo naselja grupisanih. Tokom 18. veka ti Srbi su se "povlašili"; primili su vlaški jezik i nošnju, ali po svemu drugom ostali su ono što su bili - zadržali srpske osobine. Kada se oko 1865. godine odvajala vlaška - Erdeljska mitropolija od srpske - Karlovačke, probudi se kod tih nesrećnih ljudi njihovo narodno srpsko čuvstvo sa svom silom. Nipošto ne htedoše biti Vlasi; oni htedoše sa svojom srpskom braćom i dalje ostati u crkvenoj zajednici. Ti ljudi koji su govorili samo vlaškim jezikom, ipak su se svim na svetu kleli da nisu Vlasi, nego Srbi. Pred državnom komisijom, su u očajanju čupali "kike" i plačući molili komisiju da im se daju srpski sveštenici i učitelji, pa će oni za godinu-dve dana ponovo naučiti jezik svojih pradedova.[20]

Po mišljenju jednog Srbina Banaćanina iz 1866. godine, Rumuni su vršili asimilaciju Srba zahvaljujući pukoj većini. Srbi su bili primorani da daju decu u rumunske škole (kada su to ove u jednom momentu postale) i učeći na rumunskom jeziku, se "povlašili". Tim načinom su navodno asimilovali čak 200.000 Srba.[21] Srpska nesloga je slabost koju su Vlasi takođe iskoristili. Da bi sačuvali pravoslavnu veru, a izbegli unijaćenje, Srbi su izabrali (činilo im se) manje zlo; pretopili se u Vlahe.

Interesantan je slučaj sa mestom Ohaba Romana (Timiš), koje je tek 1925. godine dobilo to ime. Ono se ranije zvalo prvo Ohaba, pa zatim Ohaba Serbaska (Srpska) od 1808. do 1925. godine.[22] Po navedenim dokumentima se vidi da je to selo naseljeno pretežno Vlasima, a mesni sveštenici i učitelji su takođe Vlasi, koji tim jezikom propovedaju i poučavaju. Pitanje je zašto su „Vlasi” u Ohabi, početkom 19. veka dodali epitet „Srpski” svom naselju (i sačuvali ga više od stoleća)? Jedino objašnjenje bi bilo da su tako hteli da sačuvaju svest o svom etničkom poreklu — srpskim korenima. Sadašnji naziv tog naselja i te kako osmišljen, dodatno pojačava negativan utisak, sugeriše na sprovedenu (još u drugoj polovini 18. veka) „rumunizaciju”.

Srbi i Rumuni su pripadali vek i po jedinstvenoj pravoslavnoj jerarhiji Karlovačke mitropolije. Kanonsko odvajanje Srba i Rumuna dovelo je nakon Mađarske bune 1848—1849. godine do novog talasa rumunizacije, u mešovitim opštinama. Nacionalno prebrojavanje vodilo je do lomova na svim nivoima. Veliki broj naselja je izgubio primarni etnički srpski karakter, tokom dužeg ili kraćeg vremena. Novo ustanovljena etnička linija tokom 19. veka koja se protezala saobraćajnicom od Temišvara, preko Žebelja, Dete, Dente do Vršca, opet je bila narušena. Razbijanje bratske sloge dva pravoslavna naroda dovodilo je do nasilja, otimačine, podela, osiromašenja i propasti mesta. Primer koji se često koristio bio je onaj u selu Knez (Timiš) kod Temišvara. Tu su toliki Srbi „odjednom” — pukim izjašnjavanjem pred raspravnim komisijama, postajali Vlasi.

Rumunizacija Srba je bila perfidna i nije bila uočljiva. Nastas Petrović je u svom spisu: "Rumuni i Rumunija" objavljenom 1875. ukazao na "vlašenje". Dotakao se pritom asimilacije pre svega Bugara, a manje Jevreja, Jermena i Cigana, dok o rumunizaciji Srba nije napisao ni reč.[23]

Ishodi uredi

Černetehaz selo nadomak Temišvara je tokom 19. veka izgubilo nekadašnji srpski identitet. Iako su stanovnici imali srpska imena i prezimena, običaje, folkor, izgovor - oni su prestali biti Srbi. Početkom 20. veka nisu znali srpski jezik, i to je bilo dovoljno da budu "Rumuni". Sonja Seracin je istražujući stanovništvo tog mesta,[24] na osnovu kojeg je objavila knjigu na rumunskom jeziku, sa pravom ukazala da je srpska većina tu bila asimilovana, uprkos tome što je tada naselje bilo pod jurisdikcijom Karlovačke (srpske) mitropolije. Onih, "pravih" Srba je tek nekoliko bilo, decenijama.

U banatskom mestu Fenlaku u drugoj polovini 20. veka vidi se epilog rumunizacije tamošnjih Srba. Još 1953. godine u mestu sa 250 srpskih domova, malo koji ukućan je znao srpski, izuzev omladinaca koji su se školovali. Kada je 1985. godine publicista i novinar Milo Gligorijević posetio Rumuniju nije bilo napredka. On primećuje u svoj reportaži: U Fenlaku se stanovnici smatraju Srbima, izjašnjavaju se u popisu kao Srbi, imaju srpska imena i prezimena, ali ne znaju i reč srpsku.[25]

Reference uredi

  1. ^ "Matica", Novi Sad 1866.
  2. ^ „Zastava”, Novi Sad 28. april 1889.
  3. ^ "Zbornik Matice srpske za društvene nauke", Novi Sad 1982.
  4. ^ "Glasnik Etnografskog muzeja", Beograd 33/1970.
  5. ^ "Srpski sion", Sremski Karlovci 1905.
  6. ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
  7. ^ "Srpski sion", Sremski Karlovci 30. novembar 1905.
  8. ^ Sava Popović: "Epistola", Hermanštat 1847.
  9. ^ https://www.referatele.com/referate/romana/Ioan-Slavici/index.php
  10. ^ http://businessweb.uv.ro/ioan_slavici.html
  11. ^ "Glas naroda", Novi Sad 28. april 1875.
  12. ^ "Glasnik Istorijskog društva u Novom Sadu", Novi Sad 1940.
  13. ^ "Razvitak", Zaječar 1969.
  14. ^ „Temišvarski zbornik”, Novi Sad 8-10/2015-2018.
  15. ^ J.J. Erler: „Banat”, Pančevo 2003.
  16. ^ Reesch de Lewald, Aloysius: „Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant … pro anno …”, Buda 1846.
  17. ^ "Zastava", Novi Sad 1889.
  18. ^ "Matica", Novi Sad 10. jul 1866.
  19. ^ a b "Serbski letopis", Budim 1859.
  20. ^ "Zastava", Novi Sad 12/24. april 1878.
  21. ^ "Zastava", Novi Sad 1866.
  22. ^ www.arcanum.hu
  23. ^ "Otadžbina", Beograd 1875.
  24. ^ Seracin, Sonia, Cerneteaz. File de istorie bănăţeană, Editura Marineasa, Timişoara 2013.
  25. ^ Milo Gligorijević: "Izlazak Srba", Beograd-Valjevo 1987.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Румунизација&oldid=27381650”