Satrap

Satrap (staropersijski: khšaçapâvâ) je naziv za guvernera satrapije (provincije) u Medijskoj i Persijskoj imperiji, uključujući i Ahemenidsku imperiju, kao i u imperijama Sasanida, Helena i drugih koje su kasnije nastale.

Heraklejska glava, za koju se smatra da je prikaz ahemenidskog satrapa Male Azije, sa kraja 6. veka pne, verovatno pod Darijem I.

Titula satrapa je starija od Persijske imperije. Reč khšaçapâvâ („zaštitnik kraljevstva“, odnosno provincije, prema nekim izvorima) je medijskog porekla i korišćena je da opiše vazalne kraljeve Medije. Medijski i persijski kraljevi slali su u kontrolu i nadgledanje svojih satrapa nadzornike koji su nosili titulu „kraljevo oko“. Reč je vremenom poprimila značenje koje sugeriše tiraniju ili razmetljivi sjaj, i njena moderna upotreba je pejorativna i odnosi se na svakog podređenog ili lokalnog vladara, obično sa nepovoljnim konotacijama korupcije.

U savremenoj literaturi, reč satrap se koristi da bi okarakterisala lidere ili vlade država pod jakim uticajem većih svetskih velesila. Satrapija je teritorija kojom vlada satrap.

Etimologija

Reč satrap je izvedena preko latinskog satrapes iz starogrčke reči satrápēs (σατράπης), koja je pozajmica iz staroiranskog *xšaθra-pā/ă-. U staropersijskom, koji je bio maternji jezik Ahemenida, ona je zapisana kao xšaçapāvan (𐎧𐏁𐏂𐎱𐎠𐎺𐎠, doslovno „zaštitnik provincije”). Medijska forma je rekonstruisana kao *xšaθrapāwan-. Ona je srodna sa sanskritskom reči kṣatrapa (क्षत्रपम्), kṣatrapati, i кшатрија.

Persijski satrapi

Persijsko carstvo oko 500. p. n. e. sa označenim satrapijama

Široka primena satrapija, ili provincija, datira iz perioda prvog Persijskog kraljevstva pod Kirom Velikim, od oko 530. p. n. e. Međutim, provincijska organizacija potiče iz medijske ere, najverovatnije od 648. p. n. e.

Sve do osvajanja Medije od strane Kira Velikog, medijski vladari su upravljali pokorenim teritorijama kao provincijama preko „kraljeva-štićenika“ i guvernera. Osnovna razlika je u tome što je koncept kralja u persijskoj kulturi bio nedeljiv od božanskog – božanski autoritet davao mu je sva prava i bio uređen „božanskim pravima kralja“. Dvadeset satrapa Kira Velikog nikada nisu bili kraljevi već podkraljevi (vicekraljevi), koji su vladali u njegovo ime. U određenim političkim okolnostima mnogi od njih su koristili i najmanju priliku kako bi sebi obezbedili moć nezavisno od kralja. Darije I je uobličio organizaciju satrapija povećavši njihov broj na 23 i ustanovio stalni godišnji porez.

Satrap je bio glava administracije u svojoj provinciji. Sakupljao je porez, kontrolisao lokalne namesnike, pripojene gradove i narode i bio je vrhovni sudija provincije u svim građanskim i kriminalnim sporovima. Bio je odgovoran za sigurnost puteva i dužan da eliminiše svaku i naznaku pobune i otpora.

U svemu tome pomagao mu je savet Persijanaca, u kome je bilo i lokalnih savetnika, a bio je kontrolisan od strane kraljevskih sekretara i emisara samog kralja, posebno „kraljevog oka“ koji je sprovodio godišnju inspekciju.

Oslonac i protivteža vlasti svakog satrapa bio je, pored pisara, njegov glavni finansijski činovnik (staropersijski: ganzabara), dok je general, zadužen za regularnu vojsku u provinciji i utvrđenja, bio nezavisan i odgovopan lično kralju. Međutim, satrapima nije bilo zabranjeno da imaju trupe i u svojoj službi.

Velike satrapije su najčešće bile podeljene u manje regione, čiji su se guverneri takođe nazivali satrapima ili hiparsima (od grčkog Hyparkhos – niži namesnik). Do preraspodele velikih satrapija dolazilo je često tako da se dešavalo da i dve satrapije budu pod vlašću jednog satrapa.

S obzirom da su provincije velike imperije nastajale kao rezultat kontinuiranih osvajanja (matična teritorija je imala poseban status i bila izuzeta od plaćanja provincijskog poreza), satrapije su najčešće bile u granicama bivših, pokorenih država ili etno-religijskih identiteta. Jedni od ključnih razloga uspeha Ahemenida, kao jedne od svetskih imperija koje su najduže opstale na istorijskoj sceni, bili su njihova otvorenost i tolerancija prema kulturama i religijama pokorenih naroda. U tom smislu, prepoznatljiva persijska kultura bila je najviše na udaru nastojanja Velikog kralja da delove kultura svih svojih podanika stopi u novi imperijalni stil, što se posebno odrazilo na izgled glavnog grada Persepolisa.

Kad god bi centralna vlast u imperiji oslabila, satrap je posezao za praktičnom nezavisnošću time što bi suprotno svim pravilima preuzimao ulogu zapovednika nad vojskom. Pobune satrapa postale su učestalije od sredine 5. veka p. n. e. Veliki uzurpator Darije I, tokom svoje vladavine između 521. i 485. p. n. e., opirao se široko rasprostranjenim pobunama, a pod Artakserksom II (vladar Persije od 404. – 358. p. n. e.) više puta je dolazilo do otvorenih pobuna u većem delu Male Azije i Siriji. Do poslednjih velikih pobuna došlo je za vreme vladavine Artakserksa III (343. – 338. p. n. e.). Bezuspešno pokušavajući da sačuva Persiju od građanskog rata pogubio je sve svoje rođake, povratio vojnom silom egipatsku satrapiju, ali ipak na kraju ubijen od strane svog ministra.

Helenistički satrapi

Satrapsku administraciju i titulu obnovio je Aleksandar Veliki, koji je pokorivši i proširivši granice već nestalog persijskog carstva, upravljao imperijom preko satrapa. Njegovi naslednici, dijadosi (i njihove dinastije), koji su posle Aleksandrove smrti prekrojili granice velikog carstva, a posebno dela bivše imperije Seleukida, vladali su provincijama preko satrapa koji su u to vreme dobili helenističko ime strategos i čije provincije su bile dosta manje od onih u vreme Persijanaca.

Satrapi Parćana i Sasanida

U parćanskoj imperiji kraljeva moć zasnivala se na podršci plemićkih familija koje su upravljale velikim posedima, zbrinutim vojnicima i porezu. Gradovi-države unutar kraljevstva uživali su određeni stepen samouprave i plaćeli su porez kralju. Administracija imperije Sasanida bila je centralizovanija od one u Parti. Delom nezavisna kraljevstva i gradovi-države sa sopstvenom upravom iz vremena Parte zamenjeni su sistemom „kraljevskih gradova“ koji su služili kao sedišta guvernera (nazivanih shahrabs) direktno odgovornih kralju, ali i kao središta vojnim garnizona. Šahrabsi su upravljali kako gradom tako i regionom u kome se grad nalazio.

Ostali satrapi

Po analogiji, reč satrap se anahronistički koristi za različite guvernere, posebno na Orijentu, čija prava titula je etimološki nezavisna, kao na primer shaknu i bel pihati u staroj Asiriji (nasledno tome i u (Novom) Vavilonu?), prvim većim imperijama zapadno od Dalekog istoka, u gde je verovatnije da se radi o modelu provincijskog organizacije.

U novije vreme, najčešće pogrdno, reč satrap se koristi da bi se obeležili podanici i saradnici neke moćne osobe ili subjekta u politici ili biznisu.

Vidi još

• Ahemenidsko kraljevstvo
• Aleksandar Veliki

Literatura

• Cahn, Herbert A.; Gerin, Dominique (1988). Themistocles at Magnesia. str. 20 & Plate 3. 
• Ashley, James R. (2004) [First published 1998]. „Appendix H: Kings and Satraps”. The Macedonian Empire: The Era of Warfare Under Philip II and Alexander the Great, 359–323 B.C. Jefferson, NC: McFarland. str. 385—391. ISBN 978-0-7864-1918-0. 
• A. T. Olmstead, History of the Persian Empire, 1948.
• Pauly-Wissowa (comprehensive encyclopaedia on Antiquity; in German).
• Robert Dick Wilson. The Book of Daniel: A Discussion of the Historical Questions, 1917. Available on home.earthlink.net.
• Rüdiger Schmitt, "Der Titel 'Satrap'", in Studies Palmer ed. Meid (1976), 373–390.
• Ovaj članak uključuje tekst iz publikacije koja je sada u javnom vlasništvu: Chisholm, Hugh, ur. (1911). „Satrap”. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski) (11 izd.). Cambridge University Press. .
• Cormac McCarthy, All the Pretty Horses, 1992.
• Green, Peter (1990). Alexander to Actium: The Historical Evolution of the Hellenistic Age. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-05611-6. 
• Siculus, Diodorus (1933). Library of History. Prevod: Charles Henry Oldfather and Russel M. Greer. London, United Kingdom: Loeb Classical Library/Heinemann — preko University of Chicago. 
• Pitt, Evan M. (27. 10. 2016). Miles, Graeme, ur. The contest for Macedon: a study on the conflict between Cassander and Polyperchon (319 – 308 B.C.) (PDF). UTAS School of Humanities (PhD). Hobart, Tasmania: University of Tasmania (UTAS). CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Photius (1920). Pearse, Roger, ur. Bibliotheca. Prevod: John Henry Freese. London, United Kingdom: Society for Promoting Christian Knowledge. OCLC 156081816 — preko The Tertullian Project. 
• Thirlwall, Connop (1852). „Chapter LVII. Partition of Triparadisus”. The History of Greece. VII. London, United Kingdom: Longman, Brown, Green, and Longmans. str. 245—246 — preko Google Books. 
• Sylwester, Kevin (1. 11. 2016). „Appendix: Documentation Regarding Empires” (PDF). On the Duration of Empires (PDF). NIU Department of Economics/SIU School of Analytics, Finance and Economics. DeKalb, Illinois, United States: Northern Illinois University (NIU)/Southern Illinois University (SIU). str. 37. Arhivirano iz originala (PDF) 17. 04. 2022. g. Pristupljeno 12. 07. 2023. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Tao, Jonathan C. (1. 8. 2021). „1. Religious Networks of Collaboration: Temple Elite and Scribal Community” (PDF). Ur.: Kearns, Catherine; Pillai, Sarath. Exploitation of Diversity: Seleucid Strategy of Cultural Interaction in Mesopotamia, 311 - 261 BC (PDF). UC Social Sciences Division (MSc). Chicago, Illinois, United States: University of Chicago (UC). str. 8. doi:10.6082/uchicago.3204. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Naskar, Satyendra Nath (1996). Foreign Impact on Indian Life and Culture (c. 326 B.C. to C. 300 A.D.) (na jeziku: engleski). Abhinav Publications. str. 11. ISBN 9788170172987. 
• Schwartzberg, Joseph E. (1978). A Historical atlas of South Asia. Chicago: University of Chicago Press. str. 145, map XIV.1 (e). ISBN 0226742210. 
• The journal of the Asiatic Society of Bengal. Bishop's College Press. 1854. str. 689—691 Plate XXXV. 
• Allan, John (1936). Catalogue of the coins of ancient India. str. cxv. 
• Rosenfield, John M. (1967). The Dynastic Arts of the Kushans (na jeziku: engleski). University of California Press. str. 135. 

Spoljašnje veze

• Livius.org: Satraps and satrapies Архивирано на сајту Wayback Machine (7. април 2016)