Svrljiška kotlina
Svrljiška kotlina (arh. Svrljiško polje ili oblast) je prostrano ulegnuće u zemljinoj kori i specifičan geoprostor na istoku Srbije, koji se nalazi u prvoj polovini toka Svrljiškog Timoka.
| Svrljiška kotlina | |
|---|---|
 Panorama Svrljiške kotline | |
  | |
| Dužina | 25 km |
| Širina | 10 km |
| Površina | 497 km2 |
| Oblasti | Istočna Srbija |
| Vodotok | Svrljiški Timok |
Kao deo prostranog Karpato-balkanskog planinskog masiva istočne Srbije, istog morfološkog tipa, omeđena sa svih strana visokim planinskim vrhovima Svrljiških planina, Kalafata i Tresibabe, Svrljiška kotlina je nastala spuštanjem duž poprečnih dislokacija, kojima je stvoren osnovni oblik ove oblasti, na površini od 497 km², dugačak 26 km, a široka 4-8 km.
Geografski položaj uredi
Svrljiška kotlina predstavlja jednu od najmarkantnijih poprečnih kotlina u karpatsko-balkanskom luku istočne Srbije i ujedno je i jedna od prostranijih kotlina u Srbiji.[1]
Na severozapadu je ograničena predelom Golak, na severu Knjaževačkom kotlinom, na istoku pretežno predelom Zaglavak, na jugoistoku Belopalanačkim budžakom, na jugu Belopalanačkom kotlinom, a zatim, oblašću Sićevačke klisure, Niškom kotlinom, na jugu, odnosno jugozapadu.[2]
Sa južne strane Svrljiške kotline je šumovit rejon sa blagim usponom do visokih kota od kojih je najviša poznata pod imenom Zeleni vrh (1334m), na dominantnom planinski venac Svrljiških planina, koje se u dužini od oko 25 km pružaju obodom cele kotline. Svrljiške planine predstavljaju najvažniji planinski venac svrljiškog kraja,i od Suve planine ih odvaja Sićevačka klisura sa dva važna putna prelaza:
- presedlinom Babina glava na istoku prema Beloj Palanci i
- prevojem Gramada na zapadu,prema Niškoj kotlini
Na jugozapadnoj strani, Svrljiška kotlina se graniči sa planinom Kurilo (sa najviši vrhom Kalafat 837 m) i njenim ograncima koji je odvajaju od Niške i Južnomoravske kotline.
Na severu Svrljiška kotlina se graniči sa planinama Devica (1210 m) i Tresibaba (786 m), međusobno odvojenim klisurom Svrljiškog Timoka.
Svrljiška kotlina je otvorena prema Aleksinačkoj kotlini širokom presedlinom Vetrila i dolinom Toponičke reke.
Severoistočni deo Svrljiške kotline povezan je i sa dolinom Trgoviškog Timoka i dalje sa Knjaževačkom kotlinom. Ovaj prostor sa jugoistoka ograđuje planinski venac Paješki kamen (1074 m).
Fizičko-geografska obeležja uredi
Geološka prošlost uredi
Postanak Svrljiške kotline vezuje se za Kravljansko-svrljiški rased, duž kojeg je obrazovana Toponička udolina u zapadnom, a u njenom istočnom delu je spuštena Svrljiška kotlina. Basen Toponičke reke i Svrljiška kotlina razdvojeni su niskim prevojem Slivje. Za oblikovanje ove kotline značajna su i dva poprečna raseda: Ozrenski i Niševački. Na severnom obodu Svrljiške kotline, sa zaravnjenog temena Tresibabe, stupnjevito se spuštaju kose, pravca sever-jug. Zaravni na kosama označavaju tektonske podove, između paralelnih raseda, pravca zapad-istok. Prvi pod se javlja na visini od 600 do 640 m, a drugi je na 420-460 m. Ispod najnižeg dela, strmi odseci se spuštaju skoro do same aluvijalne ravni Svrljiškog Timoka. Upravo zahvaljujući ovakvom tektonskom sklopu, kotlina ima oblik asimetričnog rova.
Geomorfološke karakteristike uredi
Svrljiška kotlina je potolina nastala pretežno spuštanjem duž poprečnih dislokacija. Ovim dislokacijama stvoren je osnovni oblik oblasti i njene krupnije morfografske crte. Glavni i najduži rased u kotlini je „svrljiški rased“. On se pruža duž severnog podnožja Svrljiških planina i ograničava ih prema dnu Svrljiške kotline. Taj rased se pruža uglavnom pravcem istok-zapad i može se pratiti od Pandirala na istoku preko sela Prekonoga i prevoja Gramade na zapadu. Na Gramadi se ovaj svrljiški rased ukršta sa poznatim ozrenskim rasedom. Ozrenski rased Svrljiške kotline prelazi preko Gramade i produžuje se dalje u pravcu jugoistoka.
Na severnom obodu Svrljiške kotline reljef je takođe tektonskog karaktera, a tektonske crte u predelu vidno su označene u središnjem delu kotline.
Obod Svrljiške kotline izgrađen je uglavnom od donjekrednih sedimenata (bankoviti, ređe masivni krečnjaci, znatne debljine od 400 do 500 m). Oni čine najveći deo Svrljiških planina. Zbog znatne debljine krečnjačkih masa, kraški proces je razvijen u površinskim i podzemnim speleomorfološkim oblicima. U nižem delu kotline, u dnu i pobrđu, izražen je raznovrstan geološki sastav, pa tako na sektoru Gramade, u jugozapadnom delu kotline, geološku građu čine: crveni peščar, lepo stratifikovani polukristalasti krečnjaci, koji leže preko crvenog peščara, laporoviti krečnjaci, aptski glinci i laporci, tercijarni slatkovodni škriljci (bitumenozni) i pretaloženi crveni peščari sa pojavama uglja.
Svrljiška kotlina je ispunjena slatkovodnim jezerskim sedimentima, sivkastim, žućkastim i crvenkastim pescima, koji se smenjuju sa slojevima sivih peskovitih glina i trošnih peščara, ponekad konglomeratičnih, kao i šljunkom i krupnim valucima od svih starijih stena koje se javljaju po obodu kotline.
Svrljiška kotlina je najkrševitije regije u jugoistočnoj Srbiji u kojoj su zastupljeni svi kraški oblici, kao posebno bogatstvo kraškim izvorima, ali i siromaštvo tekućim vodama. Veliki broj kraških vrela ponire, među kojima i najveći stalni rečni tok, Svrljiški Timok, koji kod sela Periša teče ispod zemlje oko 400 m i predstavlja najdužu ponornicu Srbije.[3]
Svrljiški kraj je siromašan vodama. Ovakvo stanje je posledica relativno malih količina padavina, krečnjačkog sastava planina i njihovog tektonskog sklopa. Zahvaljujući podzemnom hidrološkom razvođu, ove vode su usmerene ka susednim kotlinama, čime je topografski sliv Svrljiškog Timoka umanjen za 60-70 m².[4]
Veliki broj ponornica prati i mnoštvo pećina među kojima su najpoznatije:[5][6]
- Prekonoška pećina, Prekonoga, koja je značajna zbog arheoloških nalaza i lepote podzemnih ukrasa.[a][7]
- Palilulska, Palilula
- Ravna pećina, Prekonoga
- Pešterina, Periš
- Samar pećina, Kopajkošara
- Popšička pećina, Popšiča
- Kulska pećina, Niševac
- Vadivode, Periš
- Vrelska, Periš
- Mala dupka, Prekonoga
- Golema dupka, Prekonoga
- Ponor-Propast, Pandiralo
- Kosa, Prekonoga
- Vrelska, Prekonoga
- Crnoljeljavačka, Crnoljevci
- Golema dupka, Ribare
- Kod Velikog tunela, Gramada.
Rudno bogatstvo uredi
U poređenju sa okolnim oblastima bogatim rudama bakra, gvožđa, olova, srebra i zlata. Svrljiška kotlina je relativno siromašna mineralnim sirovinama. Od metala, jedino se javljaju tanke žice bakarne rude, na zapadnom obodu Svrljiške kotline, u masivu Kurila.
Od nemetala poznate su naslage kamenog uglja u okolini sela Bučum, Okolište i Miranovac, kao i različiti tipovi glina i peska pogodni za grnčarsku proizvodnju. Bentonitske gline se javljaju kod Manojlice, na zaseoku Trojica sela Izvora, zatim u ataru Drajinca i kod Kovačevice u Palilulskoj kotlini, koje je u sklopu Svrljiške kliisure. Njihov postanak se vezuje za raspadanje andezita i andezitskih tufova u zoni senonskog tektonskog rova.[2]
Klima uredi
U klimatskom smislu Svrljiška kotlina pripada sokobanjsko–knjaževačkoj klimatskoj oblasti, koju karakterišu topla leta i blage zime i manja količina padavina u odnosu na susedna područja.
- Padavine
Prosečna količina padavina na nivou jedne kalendarske godine iznosi oko 600 mm, a prosečno padne 641 mm. Količina padavina direktno je, zavisna od kretanja vazdušnih masa u susednim kotlinama, jer se Svrljiška kotlina nalazi u zoni sučeljavanja vlažnih i toplih vazdušnih masa iz Pomoravlja i suvih i hladnih iz Pontijskog basena.
Najviše padavina se izlučuje u junu 71 mm, a najmanje u avgustu 43 mm, dok su količine padavina u toku zime od velikog značaja za stanje voda u proleće, naročito kraških vrela.
Snežne padavine se izlučuju poglavito od novembra do aprila. Snežni pokrivač se obrazuje najpre na Svrljiškim planinama, prosečno u drugoj polovini novembra, a u nizijskom delu u prvoj polovini decembra. Snežni pokrivač deblji od 1 cm zadržava se u nizijskom delu oblasti prosečno 40-60 dana, dok se na obodnim planinama održava preko 90 dana.
- Oblačnost
Oblačnost Svrljiške kotline, prema podacima meteroloških stanica u istočnoj Srbiji, odgovara proseku za ovaj kraj Srbije i kreće se od 6-6,5 desetina neba pokrivenog oblacima. Najveća oblačnost je u Decembru (8), a najmanja u Avgustu (3,5-4). Broj tmurnih dana u Svrljiškom kraju povećavaju česte magle. Krajem jeseni i početkom zime maglovita jutra se javljaju u serijama i traju po nekoliko dana.
- Temperatura vazduha
U pogledu temperature vazduha, ova oblast je izdvojena kao posebno klimatsko područje istočne Srbije, nazvano moravsko-svrljiško područje. Na manji godišnji broj izrazito toplih dana i nešto niže temperature zimi, utiče prosečna nadmorska visina, niža od susednih geografskih oblasti (375m).
| J | F | M | A | M | J | J | A | S | O | N | D | God. | Amp. |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| -0,6 | 1,2 | 5,4 | 11,2 | 16,1 | 19,7 | 22,0 | 21,6 | 17,5 | 11,6 | 6,4 | 1,8 | 10,7 | 22,7 |
- Vetar
Najizraženiji vetar je, kao i u ostalom području basena Timoka, košava, hladan i slapovit vetar, koji se javlja tokom jeseni, zime i u rano proleće. Najčešće duva 3-7 danam a povremeno i do 3 nedelje. U ovom delu Srbije preovladavaju vetrovi iz jugozapadnog pravca koji na dodiru hladnih i toplih vazdušnih masa donose frontalne padavine. Zimi najčešće duva severac, poznat kao gornjak, a krajem zime i početkom proleća javljaju se i južni vetrovi, naročito u letnjem periodu kada dolazi do velikog sušenja zemljišta, naročito ukoliko su temperature vazduha visoke.[8]
Flora i fauna uredi
U prošlosti je Timok obilovao biljnim i životinjskim svetom, što je pored pogodne klime i položaja u regiji bio dodatni preduslov za naseljavanje ove mikroregije. O nekadašnjem bogatstvu ribom govore i česti nalazi udica i olovnih tegova za mreže.
Flora uredi
Šume
Svrljiška kotline u pogledu rasprostranjenja šumske vegetacije pripada potprovinciji submediteransko-balkanskih šuma, u okviru provincije evropskih listopadnih šuma. Kao što su: hrast sladun, hrast medunac, cer, grabić, crni grabić, ruj, glog, jorgovan i mečja leska.
Četinarske šume na Svrljiškim planinama se javljaju samo na veštački podignutim zasadima, kao što su na Kastalovom kamenu u ataru sela Prekonoga na površini od oko 80 ha, gde se nalaze sastojine crnog bora.
Lekovito bilje
Na Svrljiškim planinama se nalaze značajne površine pod samorodnim lekovitim biljem, od kojih su neke vrste endemske, a očuvane su i neke biljne zajednice predglacijalne flore. Biljne zajednice lekovitih trava na ovom prostoru prelaze 100 jedinica. Jedna od najznačajnijih je rudinski pelin, koji se javlja u livadsko-pašnjačkim fitocenozama, na termofilnim livadama i kamenjarima stepskog karaktera.
Fauna uredi
Pećinska fauna
U pećinama Svrljiške kotline zastupljene su različite vrste pećinske faune, pored slepih miševa, od kojih u Popšičkoj pećini živi čak 4 vrsta, nalaze se i brojni insketi od kojih su najbrojniji pauci.
Lovna divljač
Na Svrljiškim planina je razmnožena i lovna divljač. Lovačko udruženje "Dr Milenko Hadžić", sa sedištem u Svrljigu, gazduje lovištem "Svrljiške planine" ukupne površine 49 721 ha, od čega lovne površine obuhvataju 46 000 ha. Lovište je bogato fazanom i jarebicom – kako poljskom tako i kamenjarkom, zatim grlicom, prepelicom i šljukom. U njemu ima zeca, divlje svinje i srneće divljači, dok su od predatora zastupljeni vuk, lisica i divlja mačka.
Napomene uredi
- ^ Jovan Cvijić navodi da je Prekonoška pećinanakitom bogatija od bilo koje u Srbiji, a da se njeni pojedini delovi „mogu poređivati sa lepšim delovima Postojne“
Literatura uredi
- Kostić, M.1970a. Grad Svrljig. Glasnik srpskog geografskog društva L, br. 2, 104-110.1970b.
- Kostić, M. Svljiška (Niševačka) banjica. Zbornik radova Geografskog instituta „Jovan Cvijić“ 23,53-69
Izvori uredi
- ^ Petrović, J. 2001. Priroda Svrljiške kotline. Novi Sad: Prirodno-matematički fakultet, In-stitut za geografiju.
- ^ a b Golubović V. Petar, Svrljiška kotlina – sociogeografska i demografska proučavanja, Izdavačka jedinica univerziteta u Nišu. Niš 1997.
- ^ Cvijić Jovan, Geografija krasa, SANU, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva-Beograd, Beograd 2000.
- ^ Petrović Dragutin, Cvijićev doplrinos istraživanju krasa istočne Srbije, Otisak iz publikacije Naučno delo Jovana Cvijića (Naučni skupovi Srpske akademije nauka i umetnosti), Beograd 1982
- ^ Petković, V.: Geologija istočne Srbije-knjiga I, Srpska Kraljevska Akademija, 1966
- ^ Stanković M. S. i Gavrilović D.: Turistička valorizacija pećina Srbije, Zbornik radova sa naučnog skupa Jamarske sveze Jugoslavije, strana 98-102, Sežana, 1990.
- ^ Jovanović P. Đoka, Fauna Prekonoške pećine, Geološki anali Balkanskog poluostrva – knjiga III. Beograd 1891
- ^ Petrović B. Jovan, Priroda Svrljiške kotline, Institut za geografiju, Novi Sad 2001