Sjeničko-peštersko ćilimarstvo
Sjeničko-peštersko ćilimarstvo kao deo zanatskih znanja i veština jugozapadne Srbije, je veština izrade sjeničko-pešterskih tkanina, ćilima sa dva jednaka lica na vertikalnom razboju preplitanjem vertikalne osnove i horizontalnih niti od vune autohtone rase sjeničke ovce. Ćilimarstvo starovlaških i sjeničko-pešterskih predela, ima više ornamentalnih stilizacija srodnih sa pirotskim ćilimima. Ali za razliku od pirotskih ovi ćilimi su nešto grublje pređe. Ćilimi tkani u ovim oblastima jugozapadne Srbije masovno su bili u upotrebi kod gradskog muslimanskog življa.
| Sjeničko-peštersko ćilimarstvo | |
|---|---|
| Nematerijalno kulturno nasleđe | |
| Region | Jugozapad Srbije, u opštinama Sjenica, Tutin, Prijepolje, Nova Varoš, Priboj i Novi Pazar |
| Zajednica | Žene bošnjačke i srpske nacionalnosti u seoskim, prigradskim i gradskim sredinama |
| Datum upisa | 13. 12. 2018. |
| Veb sajt | http://nkns.rs/cyr |
Za ćilimarstvo u sjeničko-pešterskom kraju se može reći (prema novijim istraživanjima) da je to jedan od retkih krajeva u Srbiji u kome su stvarane tkanine prošlosti, sadašnjosti i budućnosti, koje su oduvek bile na zavidnom nivou kvantiteta, kvaliteta, načina proizvodnje, ali i svega onoga što prati ovaj vid narodnog stvaralaštva kroz više vekova.[1]
Sjeničko-peštersko ćilimarstvo, odnosno veština izrade ovih ćilima, se nalazi na spisku elemenata nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije[2] od 13. decembra 2018. godine.[3]
Osnovne informacije
uredi
Po svojim osobenostim izrade starovlaško-polimsko ćilimarstvo u kome svakako značajno mesto ima sjeničko-peštersko ćilimarstvo razvrstano, je u ćilimarstvo takozvane sjeničko-polimske, odnosno polimsko-starovlaške ćilimarsku oblast,[4] koja je omeđena, u užem smislu sjeničko-peštarskom visoravni, a u širem smislu polimsko-starovlaškom oblasti. U ovoj oblasti razvilo se nekoliko ćilimarskih centara koji nose naziv:
- sjeničko-pešterski ćilimarski centar,
- ivanjički ćilimarski centar,
- užički ćilimarski centra,
- ćilimarski centar nekih drugih krajeva.[5]
Ćilimi tkani u ovim oblastima masovno su bili u upotrebi kod gradskog srpskog i muslimanskog življa, bilo u njihovim domovima ili u verskim objektima (džamijama).[6]
Istorija
urediPoreklo sjeničko-pešterskog ćilimarstva ne može se razmatrati izvan porekla i razvoja ćilimarstva u drugim krajevima Srbije. Dosadašnja istraživanja pokazala su da koreni ovog ćilimarstva leže u dalekoj prošlosti, na šte je uticalo:
- obilje domaće sirovinske baze, pre svega vune u ovoj pretežno stočarskoj oblasti,
- dobro poznavanje tkalačkih veština
- geografski položaj koji je omugaćavao da na ovaj prostor prodru brojni kulturni uticaja Istoka i Zapada
- bogata istorijska prošlost,
- lokalnih specifičnosti, koje su njegovom razvoju dale određene osobenosti, po kojima će se do danas razlikovati od ćilimarstva u drugim krajevima Srbije.
Ćilimi su prvobitno bili izrađivani na horizontalnom razboju skoro sve do Drugog svetskog rata, očemu govore sačuvani primerci iz najstarije faze ovog ćilimarstva.
Pojavom vertikalnog razboja, s početka 20. veka (koji je prvo primenjen u Ćilimarskoj školi u Sjenici, a potom i u privatnim sjeničko-pešterskim kućama), u ćilimarskoj radinosti ovog kraja nastale su brojne promene — u tehnici izrade, koloristici i likovnom izrazu ćilima, rađenih na ovom razboju.
Izrada
urediPo svojim osobenostim izrade sjeničko-peštersko ćilimarstvo je razvrstano u takozvano sjeničko-polimsku, odnosno polimsko-starovlašku ćilimarsku oblast.[4]
Sjeničko-pešterski ćilim je tkanina sa dva jednaka lica, rađena na vertikalnom razboju preplitanjem vertikalne osnove i horizontalnih niti od vune autohtone rase sjeničke ovce pramenke.[7] Sjeničko-pešterski ćilimi koji se izrađuje u jednom komadu, dvonitnom tehnikom tkanja, prvobitno su tkani na horizontalnom a od početka 20. veka na vertikalnom razboju.
- Ćilimi tipa šarenice ili ćilimača
Ćilimi su prvobitno ukrašavani čitavom površinom beskonačnim motivima pruga u dvobojnom ili višebojnom koloritu. To su uglavnom bili ćilimi tipa šarenice, i prethodili su izradi ćilima u pravom smislu te reči, sa izdeljenom ornamenatalnom površinom na sredini i okrajnicom (okolicom). Za ovako istkanu tkaninu u sjeničkom kraju nastao je naziv ćilimača (dodavanjem sufiksa —„ača” reči ćilim), kako bi se njom označio prost i jednostavan ćilim, koji se se značajno razlikuje u odnsou na razvijeni ćilim, odnsono ćilima u pravom smislu te reči. Kako se prvi put reč ćilim u Srbiji javlja od 17. veku, kada su najstariji ćilimi već nazivani ćilimače u sjeničko-pešterskoj oblasti, utvrđeno je da se u Srbiji jedino u sjeničko-pešterskom i u ivanjičkom kraju koristio naziv ćilimača ili ćilimara.
Po navodima jedne tkalje iz Sjenice:
Ćilimača se tako zove, zato što nije balučana — tj. zato što osim pruga ćilimača nije bila ukrašena drugim šarama — balucima
- Balučani ćilimi
Za razliku od ćilimača ili ćilimara u sjeničko-pešterskom kraju, u razvojnom smislu, u 19. veku pojavili su se i savršeniji ćilimi, čija je celokupna površina bila prekrivena šarama — balucima. Za razliku od ćilimača koje se rade ili samo tehnikom pretkivanja, ili u kombinaciji sa tehnikom na preste (klečanjem), na ćilimima je primenjena prevashodno tehnika klečanja.
Na nekim ćilimima primenjivana je istovremeno tehnika pretkovanja, koja je kombinovana sa tehnikom uzlenja (čvoranja). Zato u sjeničko-pešterskom kraju kažu da je ćilim u odnsu na ćilimaču, balučan, odnsono sav išaran.[8]
Među ćilime starije izrade u sjeničko-pešterskom kraju izdvajaju se i ćilimi istkani na horizontalnom stanu zvani kolaši na koturtove, na kolcad, i granaši, granaše. Oni spadaju u grupu velikih podnih ćilima, koje karakteriše raznovrsnost varijantnih oblika. Satavljeni su od tri do četiri pole.[9]
Značaj
urediZbog izuzetnog značaja sjeničko-pešterskog ćilimarstva za kulturu Srbije, Nacionalni komitet za nematerijalno kulturno nasleđe Srbije, na sastanku održanom 13. decembra 2018. godine, doneo je odluku o upisu u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije sjeničko-peštersko ćilimarstvo, kao prepoznato živo nasleđe Srbije, koje su različite zajednice, prenoseći ga s generacije na generaciju, prepoznale kao obeležje sopstvenog identiteta i sačuvale do današnjih dana.
Razlike između pirotskog, sjeničko-pešterskog i staparskog ćilima
urediSvaki od ovih ćilima prepoznatljiv je po šarama, a sjeničko-pešterski se ponekad teže razlikuje od pirotskog.[10]
Glavne odlike pirotskog ćilima:[10]
- nema naličje, odnosno lice i naličje su identični,
- izrađuje na vertikalnom razboju,
- sirovina je najbolja vuna od ovaca sa Stare planine,
- osnovna tehnika tkanja je klečanje, kojim se postiže isti izgled sa obe strane,
- šare su uglavnom autentične, uvek simetrične, a najpoznatija je kornjača koja simbolizuje blagostanje i dug život.
- ono što pirotski ćilim razlikuje pre svega od sjeničko-pešterskog jeste takozvani ćenar, odnosno ivica koja uokviruje ili ceo ćilim (spoljašnji ćenar) ili celine na ćilimu (unutrašnji ćenar ili čendra). Ćenara uglavnom nema na sjeničko-pešterskom, i nikad na staparskom ćilimu.
Glavne odlike sjeničko-pešterskog ćilima:[7]
- grublje je građe od ostalih,
- šare su uglavnom geometrijske, ponekad slične onima na pirotskom,
- nema ćenar, odnosno ivicu,
- može biti s resama i bez njih, i grublje je pređe
- Nekada se izrađivao na horizontalnom razboju, pa je morao da se sastavlja po sredini ili iz nekoliko delova. Danas se tka na vertikalnom razboju, iz jednog dela,
- sirovina je vuna sjeničke autohtone ovce pramenke.
Glavne odlike staparskog ćilima:[9]
U popularnoj kulturi
urediVidi još
urediIzvori
uredi- ^ Reljić, Ljubomir. Ćilimi i ćilimarstvo u sjeničkom kraju, U:Tekstilna radinost u Sjeničkom kraju, Glasnik Etnografskog muzeja knj. 56. str. 261.
- ^ „Lista elemenata nematerijalnog kulturnog nasleđa Republike Srbije”. nkns.rs. Pristupljeno 22. 3. 2019.
- ^ „Novi upis u nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa”. nkns.rs. Pristupljeno 5. 4. 2019.
- ^ a b M. Drašković, Ćilimarstvo u Srbiji, Etnografski muzej u Beogradu 1967.
- ^ Reljić, Ljubomir. Ćilimi i ćilimarstvo u sjeničkom kraju, U:Tekstilna radinost u Sjeničkom kraju, Glasnik Etnografskog muzeja knj. 56. str. 263.
- ^ Reljić, Ljubomir. Ćilimi i ćilimarstvo u sjeničkom kraju, U:Tekstilna radinost u Sjeničkom kraju, Glasnik Etnografskog muzeja knj. 56. str. 261—270.
- ^ a b „Sjeničko-peštersko ćilimarstvo”. nkns.rs. Pristupljeno 5. 4. 2019.
- ^ Reljić, Ljubomir. Glasnik Etnografskog muzeja knj. 56. Etnografski muzej u Beogradu. str. 268.
- ^ a b Reljić, Ljubomir. Razvoj, tipološka klasifikacija i osobenosti tradicionalnih ćilima sjeničkog kraja, U: Glasnik Etnografskog muzeja knj. 56. Etnografski muzej u Beogradu. str. 263—268.
- ^ a b v „Kako da razlikujete pirotski, staparski i sjeničko-pešterski ćilim”. SlovoPres. 26. 12. 2019. Pristupljeno 3. 9. 2020.
- ^ Agelast (12. 3. 2021). „Podcast 066: Dušan Kaličanin (Technokratia)”. Jutjub. Pristupljeno 28. 3. 2021.
- ^ „Technokratia Logo PNG Transparent & SVG Vector”. Freebie Supply (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-03-27.