Teorija filma

Teorija filma je spekulativna disciplina^[1] koja se bavi opštim principima filma kao posebne umetničke forme. Ona proučava film kao sredstvo komunikacije i kao umetnost.^[1] Bez obzira što se nove teorije stvaraju podstaknute novim filmskim ostvarenjima i pojedinačnim filmovima, teorija filma se bavi zajedničkim osobinama filma kao specifičnog umetničkog dela. ^[2]

Oblasti koje istražuje teorija filma su:

Različitost filma od drame, literature i likovnih umetnosti;
priroda medijuma – šta je stvarno film i kakvi su njegovi efekti na ekranu;
tehnika filmskog izraza (montaža, položaj kamere, rakurs, pokret kamere, osvetljenje);
priroda različitih komponenata u filmu i njihova uloga u stvaranju njegove specifičnosti (likovi, akcija, scenski prostor, boja, zvuk itd)
filmski prostor i vreme i njihov odnos prema realnom prostoru i vremenu;
filmski žanrovi;
sociologija filma;
priroda različitih vrsta filma i njihova različitost (igrani, dokumentarni, eksperimentalni, animirani itd)
estetski i psihološki uticaj publike na medijum filma.^[2]

Istorijat

Prvi, rudimentarni oblici teorijskog razmišljanja o filmu javljaju se još tokom prve decenije 20. veka u Italiji i Francuskoj kao fragmenti kritičkih prikaza filmova ili ogleda o teatru (Edmondo de Amičis, Đovani Papini, Gabrijele D’Anuncio, Rober Breson)

Poljaci pretenduju na to da je teorija filma rođena u njihovoj zemlji još u poslednjim godinama 19. veka — u tekstovima Boleslava Matuševskog (Bolesław Matuszewski), koji je pisao o filmu kao o istorijskom dokumentu,^[1] a Česi pominju radove Vaclava Tilea (Václav Tille). ^[3]

Ipak, u prve sistematske teorije filma ubrajaju se rana učenja Ričota Kanudoa u Francuskoj (oko 1911) te Vešela Lindzija (Vachel Lindsay) (1914) i Huga Minsterberga (1916) u SAD.^[3]

Teorijske škole

Vizualizam

Najranija teorijska škola, koja filmski medijum shvata kao izraz ljudske duhovnosti, saopštenog putem predstava fizičkog sveta, razvija se u Francuskoj 20-ih godina, delujući sve do sredine 20. veka. Pored osnivača, Ričota Kaudoa, ovu školu predstavljaju i Luj Delik (Louis Delluc), Žermen Dilak (Germaine Dulac), Leon Musinak (Léon Moussinac), Ilja For (Élie Faure), Žan Epštajn ( Jean Epstein), Emil Vijermoz (Émile Vuillermoz) i dr.^[1]^[3]

Montažna škola

U doba nemog filma javlja se Montažna škola u SSSR-u^[1], To je skup učenja o filmu kao o medijumu čija se izražajnost zasniva na povezivanju kadrova, a značenje nastaje kao rezultat tih veza.

Za razliku od pristalica vizualizma, koji su na montažu gledali najčešće kao na sredstvo za stvaranje ritmičkih struktura, sovjetski mislioci početkom dvadesetih godina dvadesetog veka, a naročito Lav Kulješov postavljaju tezu po kojoj je film umetnost konstrukcije, jer značenje zavisi od načina kombinovanja kadrova.

Formula: a+b=c, po kojoj veza među kadrovima ostvaruje značenje što ga svaki snimak sam za sebe inače ne nosi, prema stanovištu Vsevoloda Pudovkina razvija se u koncept montaže koja obezbeđuje kontinuitet priče i stvara utisak prostorno-vremenske celine, sačinjene od analitičkih delova prizora sadržanih u pojedinačnim snimcima.

Sergej Ajzenštajn govori o montaži kao sukobu po kojem se ideativni sklopovi rađaju iz dijalektičkog sučeljavanja kadrova, iz čega se gradi dinamičko jedinstvo dela čiji su svi sastojci prožeti istim dinamičkim načelom. Ovde se uključuju i Vertovljeva shvatanja o filmu-istini i filmu-oku, kao i učenja manje značajnih ruskih teoretičara iz dvadesetih godina dvadesetog veka, tumačenja montaže u tridesetim godinama širom sveta. Ova tendencija se nastavlja i u epohi zvučnog filma naročito u učenju ima Panofskog (O načelu saizdržljivosti i Andrea Malroa o povezivanju slike i zvuka radi stvaranja romaneskne naracije, sve do tumačenja montaže koja do danas čine sastavni deo nekih posebnih teorijskih sistema (Jurij Lotman).^[3]

Formativna teorija

Formativna teorija je ona koja najčešće proučava razlike između utiska stvarnosti i utiska što ga stvara filmska slika, stavljajući težište na posebne uobličavajuće postupke koje medijum filma nudi, tzv. specifična izražajna sredstva (Predstavnici su: Hugo Minsterberg, Rudolf Arnhajm, Bela Balaž, Rodžer Spotisvud (Roger Spottiswoode) i sl). ^[1]^[3]

Posleklasičari

Teorijska učenja nastala u epohi nemog filma imala su pojedinačnih ili grupnih odjeka i u razdoblju zvučnog filma, sve do današnjih dana. Predstavnici ovog talasa su: Antonelo Đerbi (Antonello Gerbi), Đakomo de Benedeti (Giacomo Debenedetti); Sebastijano Arturo Lučani (Sebastiano Arturo Luciani); Alberto Konsiljo (Alberto Consiglio); Karlo Ludoviko Ragianti (Carlo Ludovico Ragghianti) i drugi.

Gramatičari

Formativisti i Ruska momtažna škola su prilično zaslužni za pojavu Gramatičara. Oni film tretiraju kao jezik sačinjen od tačno određenih jedinica koje mogu da se taksativno pobroje i opišu i čije se povezivanje u značenjske celine izvodi prema strogo utvrđenim pravilima što se ne smeju narušavati, kako prikazivačka struktura ne bi ispala neartikulisana, nejasna ili nedovoljno određena u svom značenju.^[3]

Odstupanje od takvih pravila, npr. o slaganju uglova u kontinuiranoj montaži, o postupnosti upotrebe planova u kadriranju, o prostorno-vremenskim i dinamičkim rakordima i sličnom, smatra se »montažnom greškom«. Lepeza ovakvih shvatanja vrlo je široka i obuhvata teoretičare raznih usmerenja, počevši od Andrea Levinsona (André Levinson) i Semjona Aleksejeviča Timošenka, preko Mortimera Džerom Adlera (Mortimer J. Adler) i Robera Batajua (Robert Bataille), do Renata Meja (Renato May) i manje poznatih autora. Ponekad se gramatičarski pristup filmskim izražajnim sredstvima javlja kao deo nekoga teorijskog sistema koji nije strogo gramatičarski, ili se od njega čak i razlikuje, npr. kod Martina Marsela (Martin Marcel) i Ježija Plaževskog (Jerzy Plazewski).^[1]

Teorije avangarde

Teorije avangarde posmatraju film sa stanovišta izvan uobičajenih tokova mišljenja o medijumu ili raspravljaju o problemima tzv. eksperimentalnog i avangardnog stvaralaštva, bilo kao poetike avangardnih težnji stvaralačkih praksi, bilo kao autohtone teorije (Filipo Tomazo Marineti, Fernan Leže, Hans Rihter (Hans Richter), Maja Deren, Slavko Vorkapić, Isidor Izi (Jean-Isidore Isou), Džonas Mekas, Majkl Snou (Michael Snow), Sten Brekidž, P. Sitnej Adams (P.Sitney Adams) Džin Jangblad, Piter Gidal (Peter Gidal) i dr.^[1]

Moderne teorije filma

Posle prevrata Andrea Bazena, Žilber Koen-Sea ustanovljava tzv. Filmologiju iz koje je nužno proizašla Fenomenološka škola, zatim,tu su nove teorije koje su proistekle iz Klasične teorije filma, a nazvane su Realističkim, zatim Teorija naliv-pera Aleksandra Astrika, pa Politike autora (autor je ličnost sa istovetnim motivima, temama i sličnim likovima kroz čitav opus). Dalje, kao škole ili pravci teorije filma tu su: Teorija žanra, Strukturalistička škola, Semiološka ili Semiotička škola, a s obzirom na idejne trendove, pojavljuju se i Marksistički pristup, Psihoanalitička škola, Feministička orijentacija itd. Bez obzira na pravce u Teoriji filma, postoje i udruženja Hroničara filmske teorije koji se bave sistematizacijom i istorijom filmske teorije i njenih predstavnika uopšte.^[3]

Teorija filma kod nas

Na prostoru bivše Jugoslavije, najznačajnija osoba za postavljanje Teorije filma na naučni nivo i njeno institucionalizovanje kroz obrazovnu praksu, jeste Dušan Stojanović.

Reference

^ ^a ^b ^v ^g ^d ^đ ^e ^ž „Filmska enciklopedija”. filmska.lzmk.hr. Pristupljeno 2022-11-17.
^ ^a ^b Babac, Marko, ur. (2022). Leksikon filmskih i televizijskih pojmova [Elektronski izvor]. Beograd.
^ ^a ^b ^v ^g ^d ^đ ^e Stojanović, Dušan (1991). Leksikon filmskih teoretičara. Beograd: Naučna knjiga. ISBN 86-23-72003-2. OCLC 46789941.

[:0-1] v ^g ^d ^đ ^e ^ž „Filmska enciklopedija”. filmska.lzmk.hr. Pristupljeno 2022-11-17.

[:1-2] Babac, Marko, ur. (2022). Leksikon filmskih i televizijskih pojmova [Elektronski izvor]. Beograd.

[:2-3] v ^g ^d ^đ ^e Stojanović, Dušan (1991). Leksikon filmskih teoretičara. Beograd: Naučna knjiga. ISBN 86-23-72003-2. OCLC 46789941.

[1]

[2]

[3]