Upad vojvode Stefana Vukčića Kosače u Zetu

Preokret u pokušaju razbijanja Vojvodstva

Dvije godine prije napada na Srbiju Đurđa Brankovića, umro je vojvoda Sandalj Hranić. Naslijedio ga je 1435. Stefan Vukčić „sin bez grijeha“ (posinak) kako ga je nazivala Sandeljova udovica Jelena (kćerka kneza Lazara i majka poslednjeg vladara Zete iz dinastije Balšića). Susjedni velikaši nadahu se da će uz podršku ugarskog kralja Žigmunda rasparčati Stefanovu zemlju i prisvojiti dijelove Vojvodstva. Želju za posjedovanjem Novog nisu krili Mlečani, preduzimajući i konkretna dejstva u tom pravcu. Međutim, u pomoć vojvodi prilazi turski sultan, pa se Stefan uspješno odupire protivnicima u kraljevini. Uz stalnu podršku pomajke Jelene (zainteresovane i za ranije posjede Balšića u Zeti) krenuo je uvećavati naslijeđenu baštinu.

Planovi sultana i vazala

Pred kraj 1437. godine sultan Murat preduzima napade na Ugarsku i Srbiju. Turci ne napadaju Zetu, mada je bila dio srpske despotovine, dajući mogućnost sultanovom vazalu Stefanu Vukčiću Kosači – da umjesto njih obavi posao i prisajedini Zetu svom vojvodstvu (u sastavu kraljevine Bosne). Poslije tromjesečne opsade, 18 avgusta 1439. godine, pao je dobro utvrđeni srpski grad Smederevo. Turci se usredsređuju na osvajanje tada ugarskog grada Beograda, pa se zahvaljujući tome Novo Brdo održalo sve do 27. jula 1441. godine.

Djelovanje Đurđa Brankovića do pada Novog Brda

Kada je propala nada Đurđa Brankovića da na ugarski presto ženidbom dovede sina i kada je njegov sin Grgur po padu Smedereva, zaklinjući se na vjernost, od sultana dobio na upravu stare posjede Brankovića – Đurađ će preko Zete sam krenuti u Mletke (1440.). Još prije pada Smedereva, Đurađ je predlagao Mlečanima da mu prodaju grad Ulcinj, ali je Sinjorija odbila, smatrajući da on ne može odbraniti ni svoje zetske posjede i da je bolje da utvrđeni primorski gradovi ostanu u njenim rukama. Neobavljena posla (po ponovnom postavljanju pitanja ustupanja Ulcinja) vraća se jula iste godine iz Italije. Preko Dubrovnika stiže u Zetu, boraveći u utvrđenom Baru devet mjeseci. Tu se nastojao organizovati, stupajući u kontakt sa sinovima. Iz Zete je gajio nadu da se može suprotstaviti sultanovoj sili, ali saznavši da su Turci raspisali ucjenu za njegovu glavu, postaje nepovjerljiv i prema najbližim saradnicima. Đurađ se sklanja u Dubrovnik, 12. aprila 1444. godine, gdje kroz tri dana saznaje da mu je sin Grgur bačen u tursku tamnicu. U istom gradu, 8. maja saznaje za osljepljivanje sinova Stefana i Grgura. U Dubrovniku ga zatiče i vijest o padu Novog Brda, pa će mjesec dana kasnije, izgubivši svu nadu u poduhvat protiv Turaka, otići u Ugarsku, 25. aprila 1441. godine.

Stefanovo pridobijanje Crnojevića u Gornjoj Zeti

Gornja i Donja Zeta, u 15. vijeku.

Još u aprilu 1439. godine, osnaženi Stefan Vukčić traži od Mletaka da mu predaju grad Kotor (kao nekadašnji posjed svog prethodnika, vojvode Sandelja Hranića). Nudio je u zamjenu trg Drijeva na Neretvi, ali ga mletački knez u Kotoru odbija zbog „nejednake vrijednosti objekata“. Do 1441. godine (kada je u Srbiji palo Novo Brdo) konačno je Stefan Vukčić porazio i suparnike Pavloviće, zaokruživši svoju oblast. Okrenuo se potom predjelima Gornje Zete (u sastavu srpske despotovine) gdje su najistaknutiji vlastelini bili Crnojevići. Put da Stefan Vukčić dobije ranije posjede Balšića vodio je preko najmoćnijih oblasnih gospodara. Kao „glavari zetskih brda“ Crnojevići su se i pod despotom Đurđem Brankovićem trudili da samostalno istupaju i brane teško stečene teritorije u Gornjoj Zeti. Stefanica Crnojević (Đurašević) se isticao kao prva ličnost među četvoricom sinova, tada već pokojnog Đuraša Đuraševića (polednji put se pominje 18 oktobra 1435. godine, kada ga Dubrovčani nazivaju Crnojevićem). Svoju namjeru da posjedne Zetu, Stefan Vukčić Kosača je posebno na znanje stavio - Crnojevićima. Mletački knez u Kotoru se na svoju ruku odazvao pozivu Crnojevića za pomoć, ali je zbog toga prekoren od strane Senata – s obzirom da je osnovni cilj mletačke politike bio da sačuvaju mir sa Turcima. Iz tog razloga, dejstva protiv Stefana Vukčića, kao sultanovog vazala, Mlečanima nisu išla u prilog. Na kraju, Crnojevići su bili prepušteni sami sebi i morali su prihvatiti planove bosanskog vojvode da zauzme Zetu. Sitnim poklonima i ustupcima, vojvoda je nastavio da privlači i ostalu zetsku vlastelu na svoju stranu. Na njegovim posjedima je bio primijećen boravak Stefana Balšića Marmontea (nasljednika ranijih vladara Zete). U trgu Drijeva, vovoda je nastavio graditi barke i brigantin (završen 1441. godine). Sa druge strane se trudio zadržati dobre odnose sa Mlečanima, mada je bezuspješno tražio da mu prepuste Kotor.

Pohod na Zetu

Širenje vojvodstva Stefana Vukčića Kosače na Zetu, 1441-1444. godine.

Stanje posjeda 1441. godine (po prodoru S. V. Kosače u Zetu). Posjedi: 1. S. V. Kosače; 2. Đurđa Brankovića; 3. Mlečana; 4. Dubrovčana.

Stefanova akcija zaposjedanja Zete trajala je od početka septembra do kraja novembra 1441. godine.

Upad u Gornju Zetu

Pridobivši Sefanicu Crnojevića, uz njegovu pomoć Stefan Vukčić upada u Gornju Zetu. Zauzima krajeve oko Morače, grad Soko (kod sela Štitara u blizini Cetinja) i Medun. U zauzetim (predatim) utvrđenjima i naseljima dovodi svoju posadu. Vlastelu u Gornjoj Zeti (Vukca Nikolića, Nikolu Lješevića i Kalođurđa Đuraševića) koja je u posjedu imala oko 700 kuća, pridobio je za sebe, kao i prilično samostalne ratničke družine Bjelopavlića, a sa skadarske granice - Matagužane. U Medunu je za starješinu postavljen Hot Junk, koji je bio u nemilosti kod Đurđa Brankovića (protjeran, a od strane Mlečana bio prebačen u Šibenik). Na osvojenom području, vojvoda ustupa Stefanici Crnojeviću pet katuna: Ozriniće, Bere, Goljemade, Goričane i Kruse, ali kao taoca odvodi njegovog sina Ivana Crnojevića (ostaće kod Stefana Vukčića više od deset godina).

Osvajanja u Donjoj Zeti

U vrijeme potčinjavanja Gornje Zete, Stefan Vukčić je preduzimao akcije u primorju, oko mletačkih posjeda. Namjeravajući da zauzme sva despotova mjesta u Donjoj Zeti, Stefan kreće na grad Bar. Nakon predaje grada, 20. septembra 1441. godine, upravu nad njim preuzimaju Marko i Mirko Boris (gospodari sela Oboda). Kako je Stefan izbjegavao sukobe sa Mlečanima, Luštica i Budva nisu osvajani. Naime, grad Budva se još uvijek nije nalazio u mletačkim, već u rukama zetskog mitropolita, sa isturenom zastavom mletačke Republike. Stefan tako nije u potpunosti ostvario svoje namjere. Od Mlečana više nije tražio ni grad Kotor. U toku zime u Baru nastaju unutrašnji sukobi. U martu 1442. godine vojvoda Stefan sa Stefanicom Crnojevićem morao je ponovo da interveniše, stigavši sa voskom pod gradske zidine. Poslije ponovnog ulaska u Bar, vojvodinu vlast prihvata i većina Paštrovića. Zbog naklonosti prema Mlečanima, protjerani su Radič Grubavčević (paštrovski vojvoda) i Đorđe Pelinović, ratački opat. Sa Stefanicom Crnojevićem vojvoda Vukčić pustoši okolinu Budve, nakon čega mletački kapetan Jadranskog mora, Alviz Loredan, demonstrira moć mletačkih galija duž Stefanovih obalnih posjeda.

Napuštanje Zete

U moćnoj porodici Crnojevića 1442. godine dolazi do rascijepa. Za razliku od Stefanice, kome je sin Ivan ostao kao talac kod bosanskog vojvode, ostala tri brata otkazuju poslušnost bosanskom vojvodi, traže zaštitu Republike i prihvataju mletačke ponude. Vojvoda Stefan im oduzima ustupljene posjede. Stefanov brat od strica, jula 1442. godine, takođe prilazi Mlečanima, u Kotor, nezadovoljan što umjesto Stefana nije naslijedio posjede Sandelja Hranića. Poslije neuspješnih pregovora sa Mlečanima, nemajući vojne snage da dugim ratovanjem održi osvojene teritorije, Stefan Vukčić Kosača polovinom jula 1442. godine napušta Zetu, ostavljajući svoje posade u osvojenim tvrđavama i gradu Baru.

Mletačko zaposjedanje gradova u primorju

Djelujući iz dva središta (Kotora i Skadra) Mlečani uspijevaju da iznude predaju Budve, 1. avgusta 1441. godine, potvrdivši joj povelje izdate od despota Đurđa Brankovića. Nakon ostalih Paštrovića, Republici se priključuje i njihovo utvrđenje Lastva. Svom distriktu Mlečani pripajaju Lušticu, Bogdašiće, Lješeviće i sve zemlje Svetomiholjske eparhije. Tri brata Crnojevića stupaju u mletačku službu, u Kotoru, a kotorski knez im priznaje ranije posjede i vlast nad podanicima u Gornjoj Zeti (Kojičin je proglašen za velikog vojvodu Zete, uz godišnju mletačku platu od 900 perpera). Nakon zauzimanja Drivasta, skadarski knez Franćesko Kvirin potčinjava Pamaliote i veliki dio Zabojane (za odmazdu, Stefan Vukčić će kasnije popaliti sve episkopske kuće i manastir u Svaču). Ratničke družine Mrkojevića i Gradojevića (između Bara i Ulcinja) takođe prolaze Mlečanima (posredstvom ulcinjskog kneza koji im potvrđuje dotadašnje posjede i obećava nove ako padne grad Bar). Mlečanima prilaze i druge manje ratničke družine. Sa tako uvećanim snagama skadarski knez Franćesko Kvirini u septembru 1442. godine, osvojivši okolinu, drži grad Bar pod opsadom.

Posjedi u maju 1443. godine: 1. vojvode S. V. Kosače ; 2. Srpsog despota; 3. Mlečana i 4. Dubrovačke republike.

U pomoć opsjednutom Baru, Stefan Vukčić se uputio sa vojskom. Prema mletačkim hronikama, u jesen 1442. došlo je do bitke u kojoj je skadarski knez sa domaćim saveznicima odbio napad Stefana Vukčića. Mada su ped bedemima odbili napad bosanskog vojvode, Mlečani nisu uspjeli osvojiti Bar. Vojvoda je potom sa vojskom krnuo ka slabije branjenom Skadru, pustošeći mletačke posjede u njegovoj okolini. Na tri milje od Skadra, Stefan sklapa primirje sa knezom Kvirinom, da bi se nakon toga povukao iz Zete. U tom periodu Mlečani pokušavaju pod svoju vlast pridobiti Stefanicu Crnojevića, već zapalog u nemaštinu. Postavljaju mu uslov da braći vrati oduzete posjede. Strahujući za svog sina Ivana, ovaj to odbija. Početkom decembra 1442. godine Dubrovčani odbijaju vojvodu Stefana da posreduju u izmirenju sa Republikom. Ipak, strahujući od povratka vojske Stefana Vukčića, Mlečani su sa njim namjeravali slopiti mir, čak i po cijenu odricanja od grada Bara (savjet Senata upućen skadarskom knezu, od 8. januara 1443. godine). Skadarski knez u međuvremenu privlači na stranu Mletaka ratničke družine i sela u Gornjoj Zeti. Okolne družine ratnika zaposjedaju i zadužbine Crnojevića na Skadarskom jezeru. Važniji vlastelini (Đuraškovići, Lješkovići i Nikolići) ostaju pasivni, s obzirom da im Mlečani nisu izvršili unapijed obećana davanja (po 30 dukata godišnje i odjeću za njihovu vlastelu). Bjelopavlići čak pljačkaju 300 kuća mletačkog podanika Stefanice Crnojevića, ali se zbog neispunjenih obećanja Mlečana zaustavljaju na tome. U maju 1443. godine, Republika prema Baru upućuje flotu galija pod komandom Antonija Dijeda, kao i suvozemne snage skadarskog kneza Franćeska Kvirinija. Mlečanima, u brdima iznad Bara, prilazi i jaka ratnička družinaKrampsi. Grad bar se predao Mlečanima, maja 1443. godine, ali ne i vojna posada vojvode Stefana Vukčića. Oko 80 ljudi, pod komandom Marka Borisa, dva dana se suprotstavljalo mletačkom napadu na tvrđavu (citadelu barskog grada) dok nisu izginule dvije trećine branilaca. Preostali (27) su se predali 4. juna 1443. godine, a uz mletačke propusnice omogućen im je put do Dubrovnika .

Povlačenje

Stefan Vukčić nije više imao mogućnosti da bilo šta preduzme u Donjoj Zeti. U Gornjoj Zeti su mu ostali utvrđeni Medun i Soko, sa posjedima Stefanice Crnojevića. Po smrti bosanskog kralja Tvrka (novembar 1443), njegov nasljednik kralj Tomaš, zauzima Stefanov trg Drijeva i okuplja oko sebe vlsteline koji su neprijateljski raspoloževni prema vojvodi Stefanu Vukčiću. Ovaj kralj, u prijateljstvu sa Republikom, zaslijepljen sukobom sa svojim vojvodom, omogućava Mlečanima da od Stefana Vukčića oduzmu gradove Omiš i Poljica (dakle, gradove koji su se tada nalazili u Stefanovom vojvodstvu, ali i u njegovoj kraljevini). Vojvoda Stefan se nije mogao nadati turskoj vojnoj pomoći, s obzirom na njihove borbe protiv ugarskog kralja, srpskog despota i Janjoša Hunadija (jesen 1443. godine). Vojvoda više nije imao mogućnosti da pažnju posvećuje Zeti. Stefanica Crnojević ostao je vezan za njega iz poznatih razloga, ali je dao braći pismenu zakletvu da će preći na stranu Mlečana – kada mu od strane Stefana Vukčića bude vraćen sin Ivan. Braća su i pored toga nastavila sa prijetnjama da će Stefanicu, kao vazala Stefana Vukčića izbaciti „iz naših brda“. Vijesti o namjeri sklapanja mira između despota Đurđa Brankovića i Turaka, uticala je na to da Stefanica pređe pod mletačku vlast, sporazumom sa skadarskim knezom Kvirinom, 26. marta 1444. godine, a koji je između ostalog predviđao da Republika neće sklopiti mir sa vojvodom Stefanom dok ovaj ne vrati Ivana Crnojevića njegovom ocu.

Sporazumi

Od aprila 1444. godine Đurađ Branković obnavlja dobre odnose sa Turcima, koji mu vraćaju na upravu srpsku despotovinu sa 24 grada (već avgusta 1444. godine). Stefan Vukčić, kao turski vazal, u oktobru 1444. godine lično se izmirio sa despotom Đurđem Brankovićem, takođe turskim vazalom, sklopivši sa njim savez koji je otežao položaj kralja Tomaša u Bosni i Mlečana u Zeti (pogotovo što su obje strane iste godine otvoreno istupale protiv Turaka). Đurađ Branković će u Gornjoj Zeti bez otpora preuzeti ranija područja despotovine, ali do 1448. godine nije ništa preduzimao za obnovu svoje vlasti u Donjoj Zeti. Stefan Vukčić nije uspio da povrati gradove Omiš i Bar, a zadovoljio se obećanjima Mletaka da će dobiti natrag svoje kuće u Mlecima, Zadru i Kotoru, uz redovnu isplatu kotorske provizije. Ovo je i ovjereno ugovorom od 23. avgusta 1445. godine.

Literatura

• Sima Ćirković, Ivan Božić, Dimitrije Bogdanović, Vojislav Korać, Jovanka Maksimović, Pavle Mijović i Vojislav Đurić (1970). Istorija Crne Gore — II knjiga (II tom). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. CS1 održavanje: Višestruka imena: spisak autora (veza)