Harfa
Harfa, pedalna harfa ili velika harfa[1] je najveći i najsloženiji savremeni muzički instrument sa žicama koje se trzaju. Žice su razapete vertikalno u velikom trostranom okviru, koji čine uspravan stub na postolju, ukoso postavljen široki rezonator i na gornjoj strani karakteristično izvijen „vrat“ instrumenta. U postolju se nalazi sedam pedala, koji preko poluga u stubu dejstvuju na mehanizam pokretnih točkića na vratu i preštimavaju žice, skraćujući ili produžavajući njihovu dužinu. Sa svojih 46 do 48 žica, harfa zahvata (posle orgulja i klavira najveći) tonski raspon od šest i po oktava. Žice se trzaju prstima obe ruke, dok se rezonator naslanja nadesno rame svirača, a obe noge upravljaju pedalama. Zarad lakšeg snalaženja među velikim brojem žica, svaka C-žica (Do) je crvene, a svaka F-žica (Ef) je plave ili crne boje.[2]
 |
Zvuk harfe je bogat i plemenit, ali nevelike snage i prodornosti, tako da dolazi do izražaja najbolje u solističkom izvođenju ili solo-epizodama u orkestru. Jedino glisando, koji je moguć brzim prevlačenjem preko većeg broja žica, često i obema rukama, može da se probije i kroz gušći zvuk orkestra. Zahvaljujući dosta dugom odzvuku žica (pretežno dužih), harfa je izuzetno pogodna kao akordski instrument, naročito za izvođenje arpeđata koji su i dobili ime po ovom instrumentu. Sledstveno, ona se često može sresti kao pratnja nekom melodijskom instrumentu ili glasu.
Današnja harfa je proizvod dugog istorijskog razvoja. Njeni najstariji preci, u vidu luka sa zategnutim žicama, su među najstarijim muzičkim instrumentima uopšte. Antičke kulture u raznim delovima sveta poznaju brojne instrumente harfnog tipa, a i u srednjem veku oni su vrlo omiljeni i rasprostranjeni, naročito kao pratnja pevanju. U 18. veku je ukus rokokoa uticao na spoljni izgled harfe, koji je i danas često kitnjast po ugledu na stare graditelje, a u to vreme, uprkos još znatnim tehničkim ograničenostima, nastaju već i solističke i koncertantne kompozicije namenjene ovom instrumentu. Ipak je tek u 19. veku, usavršavanjem pedalnog mehanizma, harfa došla do izražaja, a takva se i do danas održala bez većih izmena.
Harfa raspolaže sa sedam nožnih pedala, pomoću kojih se svaki ton u svakoj od oktava menja za pola tona naniže (gornja pozicija pedale) ili pola tona naviše (donja pozicija pedale):
Iako su, osim ovih, mogući i međupoložaji, oni se ne koriste u orkestarskoj praksi jer su intonativno nesigurni. Iz priloženog se dâ zaključiti da je na harfi nemoguće odsvirati ton koji je dvostruko snižen (♭) ili dvostruko povišen (x), već se ovakvi tonovi moraju zapisivati kao njegov enharmonski ton (npr: umesto fisis1 treba pisati g1). Međutim, najdublja žica na harfi (Ces1) nije obuhvaćena mehanizmom za promenu visine, već se mora po potrebi zatezati posebnim ključem za štimovanje. Kod nekih starijih tipova harfe, ovim mehanizmom nisu obuhvaćene još dve žice, druga najdublja Des1 i najviša ges4. Promena položaja pedale, a pogotovo više njih zahteva određeno, iako kratko vreme, te se stoga kod komponovanja obraća pažnja da do njih ne dolazi često i, posebno bitno, da ne budu mnogobrojne i brze. Ove promene se u notama označavaju unapred, da bi bilo vremena da se pedalama promene položaji. Ovo se označava na nekoliko načina koji su ovde dati, a odnose se na isti primer postavljanja pedala:
Da li će se tonovi označavati sa povisilicama i snizilicama, ili sa punim imenima takvih tonova, je potpuno svejedno.
Isti primer kao prethodni, samo su u ovom slučaju tonovi raspoređeni tako da gornji red označava pedale desne noge, a donji pedale leve noge.
Grafički sistem obeležavanja, koji označava raspored pedala prema izvođaču. Vodoravna crta predstavlja srednji (razrešeni) položaj pedale, iznad se zapisuje podignuta pedala (sniženi ton), a ispod spuštena pedala (povišeni ton). Oznake pedala levo od vertikalne crte su pedale leve noge, a desno od nje pedale desne noge. Mnoi harfisti se služe samo ovim sistemom obeležavanja, jer je najjednostavniji i direktno pokazuje položaj pedale.
U orkestru se uglavnom nalazi jedna harfa, mada u orkestrima trostrukog ili četvorostrukog sastava postoje najčešće dve. Ređi su primeri korišćenja većeg broja harfi, mada ih Arnold Šenberg (Arnold Schönberg) u Pesmama gukanja (Gurrelieder) traži četiri, a Rihard Vagner (Richard Wagner) u Sumraku bogova (Götterdämerung) i Mikis Teodorakis (Μίκης Θεοδωράκης) u Grku Zorbi (Αλέξις Ζορμπάς) čak šest.
Građa instrumenta uredi
Harfu čini trostrani okvir sa nizom žica, razapetih u uspravnoj ravni. Postolje harfe, naziva se i pedalijera, jer su u stepenastim prorezima smešteni pedali koji služe za preštimavanje žica. Na postolju stoji stub, kroz čiju unutrašnjost prolaze poluge koje povezuju pedale sa gornjim delom mehanizma za štimovanje. Na suprotnoj strani od stuba nalazi se kosi krak okvira koji se naziva rezonator. Žice su uzdužno postavljene, a njihov gornji kraj vezuje se za metalne čivije, ušrafljene u drven vrat, koji čini gornju, izvijenu stranu okvira. Za razliku od klavira, harfu štimuje sam ozvođač pre sviranja, posebnim ključem na čivijama.Žice se prave najčešće od creva, ili u novije vreme od najlona, one slabije te se moraju češće štimovati. U mostu, koji povezuje rezonator i stub, nalaze se pokretni koturići sa po dva mala klina: svaka žica prolazi između klinova dvaju koturića i kada se, pritiskom na pedal, koturić zaokrene, njegovi klinovi pritisnu žicu, skrate njenu zvučeću dužinu i povise joj ton.
Harfa ima 46-48 žica, a kako bi se izvođač snašao među ovim brojnim žicama, sve C-žice su obojene crvenom bojom, a sve F-žice plavom. Jedanaest žica najdubljeg registra (bas-žice) obmotane sz metalnom niti. Svaki od sedam pedala u postolju deluje na istoimene žice u svim oktavama i jednovremeno ih, pokretanjem koturića, preštimava. Pedale imaju tri nivoa, poređani na srednjem nivou označavaju C-dur. Ukoliko ih od srednjeg nivoa rapomerimo za nivo naviše, dobićemo snižene tonove, a u suprotnom, pomerivši ih za nivo naniže dobijamo povišene tonove. Pedali, po redu poređani glase: D,C,H,E,F,G,A.
Vrste harfi uredi
Postoji nekoliko vrsta harfi, ali se u klasičnoj muzici danas koriste pedalna i keltska harfa.[3]
Pedalna harfa uredi
Pedalna harfa, poznata i kao velika harfa[1] je najveća među harfama, a ujedno najveći i najsloženiji savremeni muzički instrument sa žicama koje se trzaju[4] (gore opisana). Ima 46-48 žica i 7 pedala kojima se upravlja nogama.[5] Sa svojih 46 do 48 žica, harfa zahvata (posle orgulja i klavira) najveći tonski raspon od šest i po oktava.
Danas je većina harfi sa pedalom dizajnirana na isti način, iako se određeni elementi, uključujući boju, materijale i raspon žica, očigledno razlikuju. Ipak, primarna stvar koja ih povezuje je mehanizam pedala u kome se menjaju njihovi ključevi. Postoje dve vrste mehanizama pedala - jednostrukog i dvostrukog dejstva. Dok prvi omogućava da se svaka žica svira na samo dve pozicije, drugi nudi veću fleksibilnost sa svakom žicom koja se svira na tri pozicije. Harfa sa velikim pedalama, koja se često koristi na koncertima, obično dolazi sa opsegom od 47 žica, koje pokrivaju više od šest oktava. Znatno je veća i teža čak i od velikih harfi sa polugom, koje obično imaju 34 ili 38 žica.[6]
Keltska harfa uredi
Keltska harfa je manja od pedalne, visine od 80 do 140 centimetara. Zavisno od modela ima između 22 i 38 žica.[3] Težine je od 5,5 do 15 kilograma. Nazivi keltska harfa, harfa s polugom, narodna harfa ili gotska harfa su imena koja se često koriste naizmenično, iako mogu imati male razlike. Na primer, gotske harfe imaju tanju zvučnu ploču i mnogo su uže u poređenju sa keltskim harfama koje su obično niže glave i okruglije. Termin narodna harfa se često koristi za opisivanje bilo koje harfe bez pedala, posebno ako je poreklom iz određene kulture.[6]
Žičana harfa uredi
Žičana harfa se takođe naziva i galska harfa i ima prilično robusnu konstrukciju. Tehnika koja se koristi u žičanim harfama je prilično jedinstvena. Zahteva složen sistem prigušivanja određenih žica, dok se drugima dozvoljava da zvone. Većina harfista na žičanim harfama za sviranje koristi svoje nokte, ali se mogu koristiti i jastučići za prste. Sa svojim karakterističnim zvukom poput zvona, žičane harfe su posebno pogodne za keltsku muziku.[6]
Harfa sa ukrštenim strunama uredi
Ove harfe imaju dva reda žica raspoređenih pod uglovima koji im omogućavaju da prelaze jedna preko druge. Ova potpuno hromatska harfa ima jedan red žica koje nose prirodne note i drugi red koji nosi ravne i oštre note.[6]
Izvođačka tehnika uredi
Harfa je, za razliku od svih ostalih instrumenata, koji su na ovaj, ili onaj način osposobljeni za izvođenje hromatike, zbog opisanog sistema štimovanja, dijatonski instrument. Pošto sve žice istovremeno menjaju tonsku visinu, ne mogu se odjednom dobiti hromatske varijante istoga tona, pa ni njihovo uzastopno izvođenje, uz preštimavanje, obično ne deluje dobro jer se žica preštimava još dok traje odzvuk, a to se najčešće čuje. Delimično, za dva-tri uzastopna polustepena, hromatiku može da zameni enharmonija, npr. umesto b-h-c-cis izvodi se ais-h-c-des. Karakterističan način izvođenja na harfi jeste glisando - brzo prevlačenje ruke preko svih, ili većeg broja žica. Harfa se svira sa po četiri prsta obe ruke (mali prst obe ruke se ne koristi). Pošto je rezonator oslonjen o desno rame i koleni svirača, desna ruka ima kraći zahvat i namenjuje joj se viši registar, dok leva zahvata, po potrebi, ceo raspon instrumenta. Akordi izvode se na harfi redovno u kratkom, brzom razlaganju- arpeđatu (termin "arpeđo" je i nastao zbog tipičnosti ovakvog sviranja na harfi - ital. igra). Ovo se podrazumeva, pa ako se u notaciji stavi i vijugava linija, kao uobičajena oznaka za arpeđo, to za harfu znači izrazitije, sporije razlaganje; naprotiv, ako želimo da akord akord bude odsviran sasvim simultano, to se naznačuje srednjom zagradom duž akord, ili izričito: non arpeggiato. Naročito lepim, poetičnim, ali i vrlo tihim zvukom odlikuju se flažoleti harfe. Koriste se oktavni (drugi alikvot), kao još najzvučniji, s tim što se i dodir- na polovini dužine žice- i trzaj vrše istom rukom. Upotrebljivi raspon ovakvih tonova je (zvučno) od g do e3, notiraju se za oktavu niže od željenog zvuka, uz kružić iznad note.
U novijoj primeni harfe nailazi se na još niz posebnih izvođačkih postupaka:
- prigušeni, stakato-tonovi, koji se izvode tako što se svaka žica odmah posle trzaja zaustavi u treperenju
- sviranje neposredno uz rezonator, koji daje oštriji zvuk, sličan čembalu ili gitari
- trzanje žica noktima, umesto jagodicama prstiju, takođe sa oštrijim, pomalo metalnim zvukom
- udaranje šakom po glasnjači rezonatora, sa zvukom sličnim timpanu
Muzika za harfu notira se (kao i klavirska) na dva linijska sistema: gornji se odnosi na desnu ruku i nosi violinski ključ, donji na levu, pretežno sa bas-ključem.
Istorija uredi
Najranije harfe i lire su nađene u Sumeru, 3500 p. n. e,[9] i nekoliko harfi je pronađeno u grobnim jamama i kraljevskim grobnicama u Uru.[10] Neki od najstariji prikaza harfe na egipatskim spomenicima i primerci nađeni u grobnicama ukazuju na veliku starost ovog tipa instrumenta, kao i na njegovo poreklo od luka sa napetom tetivom.[11] Harfni instrumenti postoje u svim starim kulturama: osim Egipćana (lučna harfa) i Asiraca (uglasta), oni se nalaze i kod Jevreja (kinor, nebel) i Grka (trigonon- prvi tip sa potpunim, trostranim okvirom, koji omogućuje bolje zatezanje žica). U srednjovekovnoj Evropi nastavlja se prevashodno prateća uloga harfe (naročito je omiljena irska harfa) u praksi trubadura i minezengera. Od 14. veka privremeno potisnuta od laute, harfa postaje ponovo popularna u doba rokokoa, kada dobija i izrazito dekorativan izgled, koji je do danas sačuvala. Tokom 16. i 17. veka, čine se brojni pokušaji da se ona hromatizuje, kako bi odgovarala složenijim zahtevima muzičke prakse. Tek krajem 19. veka došlo se do uspešnog rešenja (Plejelova hromatska harfa), ali ono nije šire prihvaćeno. Pariski graditelj Erar prvi postavlja sistem pedala sa dvostrukim hodom, pa time i osnovu savremene harfe.
Kao solistički instrument harfa se više koristi tek od 18. veka, kada nastaju i najpoznatiji koncerti za nju: Hendlov i Mocartov(dupli- za harfu i flautu). U to vreme harfa je delimično uključena u operski orkestar, ali u simfonijski sastav ulazi tek sa romantizmom. Vrhunac istaknute uloge i majstorske primene harfe je u muzici impresionista, pre svega orkestarskoj, ali i kamernoj.
- Kako zvuči muzika na harfi:
- "Tokata i fuga u d-mollu", Johan Sebastijan Bah
- "Hendlov koncert", Georg Fridrih Hendl
- "Tužna Margarita za praljkom" Dejvid Votkins
Muzički primeri uredi
deonica harfe iz uvodne muzike Lučijine arije „Regnava nel silenzio“
Reference uredi
- ^ a b Rački 2021, str. 10
- ^ Dave Black and Tom Gerou, "Essential Dictionary of Orchestration." Alfred Publishing Co. ISBN 978-0-7390-0021-2.
- ^ a b Rački 2021, str. 8
- ^ „RENESANSNA HARFA”. Muzička škola "Dr Vojislav Vučković" Čačak. Pristupljeno 19. 6. 2022.
- ^ Pejović, M. „Iscjeljujući zvuci harfe”. MONNA magazin. Pristupljeno 19. 6. 2022.
- ^ a b v g „Celtic Harp Instrument Page: The Heavenly Instrument of the Ages”. Celtic Music Instruments. Pristupljeno 19. 6. 2022.
- ^ „Ancient Iraqi harp reproduced by Liverpool engineers”. University of Liverpool. 28. 7. 2005. Arhivirano iz originala 1. 7. 2010. g. Pristupljeno 23. 11. 2009. „A team of engineers at the University of Liverpool has helped reproduce an ancient Iraqi harp - the Lyre of Ur.”
- ^ Golden Lyre of Ur Arhivirano na sajtu Wayback Machine (11. jun 2011), Bill Taylor
- ^ „The Sumerian Harp of Ur, c. 3500 B.C.”. Oxford Journal of Music and Letters. X (2):: 108—123. 1929.
- ^ „Lyres: The Royal Tombs of Ur”. SumerianShakespeare.com.
- ^ „History of the Harp | International Harp Museum”. internationalharpmuseum.org. Arhivirano iz originala 23. 06. 2016. g. Pristupljeno 18. 6. 2016.
Literatura uredi
- Rački, Nives (2021). Početnica za harfu. Zagreb: Diplomski rad. Pristupljeno 19. 6. 2022.
- Gaisford, Thomas (1848). Etymologicum magnum. ISBN 978-960-400-139-2.
- Bova, Lucia (2008). L'arpa moderna. La scrittura, la notazione, lo strumento e il repertorio dal '500 alla contemporaneità. Sugarmusic. ISBN 978-88-900691-4-7.
- "Harps of Their Owne Sorte'? A Reassessment of Pictish Chordophone Depictions". Alasdair Ross, Cambrian Medieval Celtic Studies 36, Winter 1998.
- Shepherd, John; Horn, David; Laing, Dave; Oliver, Paul; Wicke, Peter (2003). Continuum Encyclopedia of Popular Music of the World Part 1 Performance and Production. A&C Black. str. 427—437. ISBN 978-1-84714-472-0.
- Inglefield, Ruth K.; Neill, Lou Anne (1985). Writing for the Pedal Harp: A Standardized Manual for Composers and Harpists. University of California Press. ISBN 978-0-520-04832-4.
- Lawrence, Lucile; Salzedo, Carlos (1929). Method for the Harp; Fundamental Exercises with Illustrations and Technical Explanations (as an Introduction and Complement to Carlos Salzedos̀ "Modern Study of the Harp") by Lucile Lawrence and Carlos Salzedo. New York, G. Schirmer.
- Rensch, Roslyn (2007) [original edition 1989]. Harps and harpists. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34903-3.
