Crkva Rođenja presvete Bogorodice u Gabrovnici
Crkva Rođenja presvete Bogorodice u Gabrovnici jedna je od crkava u Parohiji gabrovničkoj koju čine sela Gabrovnica i Tatrasnici u sastavu Arhijerejskog namesništva knjaževačkog u opštini Knjaževac u Zaječarskom okrugu. Parohija je nekada pripadala Niškoj eparhiji dok je danas pod upravom Timočke eparhije Srpske pravoslavne crkve.
| Crkva Rođenja presvete Bogorodice u Gabrovnici | |
|---|---|
| Opšte informacije | |
| Mesto | Gabrovnica |
| Opština | Knjaževac |
| Država |  Srbija |
| Vrsta spomenika | Nepokretno kulturno dobro - spomenik kulture |
| Vreme nastanka | 19. vek |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš |
Položaj
urediCrkva Rođenja presvete Bogorodice nalazi se u selu Gabrovnica, razbijenog tipa sa više zaseoka. Nalazi se na nadmorskoj visini od 790 metara, na obroncima Stare planine, u dolini Gabrovničke reke u oblasti Budžaka, treća po veličini antopogeografska celina u sastavu opštine Knjaževac.[1] Gabrovnica kao jedno od 14 naselja ove oblasti, od Knjaževca je udaljena 27 km, a nalazi se na 2 kilometra istočno od magistralnog puta Pirot – Knjaževac – Zaječar.
Crkva je podignuta na uzdignutom platou sa desne strane nekadašnjeg rudnika uranijuma, i u odnosu na niže postavljeni stambeni objekat i rudnički kompleks crkva ima dominantnu poziciju, ali je u odnosu na prilaz sa glavnog druma koji vodi kroz selo na realtivno nepristupačnom i skrivenom mestu.
Istorija
urediPrema predanju naselje Gabrovica je postojalo još iz vremena Rimljana koji su na prostoru Stare planine imali rudnike i topionice. Prvi pomen Gabrovnice potiče iz turskih popisa iz 1666. godine kada se pominje kao naselje sa 22 nemuslimanskih domaćinstava.[2] Selo je oslobođeno od Turaka 1878. godine.[3]
Crkva je prema zabeleženim podacima „ozidana 1878. godine i posvećena Rođenju Svete Bogorodice“.[2][4] Parohiju gabrovničku čine sela Gabrovnica i Tatrasnica na periferiji sreza Zaglavskog. Parohija je nekada pripadala Niškoj eparhiji dok je danas pod upravom Timočke eparhije. Malu i staru crkvu opsluživalo je u prošlosti bratstvo manastira Svete Trojica. Jedna od legendi koja se vezuje za ovu crkvu kaže da je crkva, poput crkve Svete Bogorodice u Donjoj Kamenici i manastira Sveti Onufrija kod vodopada Bigar, nastala u 14.veku i da je kasnije obnovljena.
Crkva Rođenja presvete Bogorodice podignuta je 1870. godine, o čemu svedoči i natpis na levoj strani ikonostasa. Antimins u crkvi osvećen je 1899. godine od strane episkopa timočkog Melentija iz Manastira Suvodol.
Izgled crkve
urediCrkva je jednostavna jednobrodna podužna građevina dugačka 6 a širok 4 metra, dok je visina svoda 4,8 metara. Crkva je zasvedena polukružnim svodom, sa krovom na dve vode, prepokrivenim crepom. U zoni ispod krova, duž bočnih zidova, pruža se niz plitkih, lučno zasvedenih slepih prozora.[5]
Izgrađena je od lokalnog pritesanog kamena (bigra) u kombinaciji sa opekom. Spolja i unutra crkva je omalterisana i okrečena u belo i spolja i unutra. Na pojedinim mestima, usled oštećenja još uvek se vide tragovi ukrasnih bojenih traka. Pod crkve pokriven je drvenim daskama.
U oltarskoj apsidi se pored kamene časne trpeze nalaze i dve manje niše, proskomidija i đakonikon od kojih se u jednoj naziru tragovi starijeg sloja živopisa.
- Zapadna strana
Na zapadnoj fasadi, desno od ulaznih vrata, nalazi se jednostavno dekorativni duborez u vidu romboidnih ispupčenih polja obojenih u plavo, i kameno polje sa urezanim natpisom. U luneti iznad vrata, nalazi se veoma oštećena predstava Rođenja Presvete Bogorodice izvedene u fresko tehnici, a raspoznaje se i ostatak živopisa u vidu dekorativnih traka tamno-plave boje. Nešto više, sa obe strane lunete, nalaze se dva kvadratna prozorska otvora kao i nekoliko plitkih lučno zasvedenih slepih prozora. Na zapadnoj fasadi dominira masivan slepi luk, koji je u celosti natkriljuje.
- Severna strana
Na severnoj strani crkve je jedan manji bočni ulaz.
- Južna strana
Na južnoj strani nalaze se još dva manja gotovo kvadratna prozorska otvora.
- Istočna strana
Na istočnoj strani crkve nalazi se polukružna apsida, nešto niža i uža u odnosu na krovni pokrivač i brod crkve. Na apsidi se jasno vidi stari sloj kamenog krovnog pokrivača ali i tragovi nasumičnog kopanja „tragača za skrivenim blagom“.
Ikonostas
urediIkonostas je izrađen 1870. godine. Rad je zografa Pavla Stojanoviča i Vasila Krtiča iz Debra, o čemu svedoči natpis na severnoj strani, iznad bočnih dveri. Na ikonostasu pored carskih dveri postoje i severne bočne dveri. Bogata dekoracija, izvedena je na svetloplavoj ili oker pozadini, tamnoplavim i jarkim bojama, tehnikom jajčane tempere. Na pojedinim delovima javljaju se floralni i različiti geometrijski motivi koji imitiraju duborez.[6]
Realtivno mali ikonostas, može se podeliti na tri zone.
- Najniža zona ikonostasa
U ovoj zoni su prikazane scene rajskog vrta, stvaranje Eve, Praroditeljskog greha. Ovoj zoni pripadaju i carske dveri, koje su podeljene na po tri polja. U najnižem polju prikazani su u parovima: Sveti Atanasije Veliki i Sveti Jovan Zlatoust, Sveti Vasilije Veliki i Sveti Grigorije Bogoslov.
- Centralni deo i carske dveri ikonostasa
U ovom delu prikazane su scena Blagovesti.
- Najviša zona ikonostasa
U ovoj zoni nalazi se prikaz starozavetnih proroca cara Davida i car Solomona, a u zoni prestonih ikona nalazi se dopojasna predstava Svetog Arhanđela Mihaila na severnim dverima. Do njega je ikona Bogorodice sa Hristom, a zatim slede predstave Isusa Hrista, Svetog Jovana Krstitelja i Svetog Nikole. Najviši deo ove zone pripada predstavama apostolskog rede sa dvanaest ikona svetih apostola i četvorice jevađelista: Vartolomeja, Jakova, Andreja, Marka, Pavla, Jovana, Petra, Mateja, Simona, Luke, Filipa i Toma među kojima centralno mesto zauzima ikona Isusa Hrista. U ovoj zoni nalazi se i Raspeće sa naslikanim simbolima jevanđelista na krajevima krsta, okruženo instrumentima stradanja Hristovih, kopljem i štapom sa sunđerom - gubom. Ispod Raspeća nalazi se Adamova lobanja, a oko nje se pružaju dugorepi zmajevi, a iza njih su predstave Meseca i Sunca.
Bogoslužbeni predmeti
urediOd bogoslužbenih predmeta u crkvi se nalazi:
- barjak sa predstavom Rođenja Presvete Bogorodice i Svetog Arhanđela Gavrila,
- putir i kutija za pričešće,
- venčala,
- diskos,
- kandilo,
- vozduh i zvezdica,
- komplet za pričešće,
- petohlebnica,
- Jevanđelje moskovsko iz 1898. godine, antimins i čirak od metala prilog Josifa Mijalkovića, kazandžije iz Pirota
Zanimljivosti
urediBlizu crkve u ataru sela Gabrovnica pronađen je za sada jedini primer praistorijskog pećinskog slikarstva u Srbiji — nekoliko različitih predstava (konja sa jahačem, nepravilnih krugova i sl.) izvedenih crnom bojom nalik gareži.[7]
Ovo pećinsko slikarstvo vremenski se vezuje za kraj bronzanog i početak gvozdenog doba.[8]
Crkvena porta
urediSa jugoistočne strane apside nalazi se kameni nadgrobni spomenik Nikole Stojanovića, bivšeg trgovca iz 1889. godine koji je podigao Stanko Nikolin, trgovac.
Severno od crkve nalazi se kula zvonara, u donjem delu zidana u bondruku a u gornjem sa slobodnom drvenom konstrukcijom.
Levo od crkve nalazi se i urušen sveštenički dom, a sa istočne strane, odmah iznad crkve, nalazi se seosko groblje.
Vidi još
urediIzvori
uredi- ^ Pantelić, N. (1975): “Etnološka građa iz Budžaka”, GEM, knj. 37, Beograd, 179
- ^ a b Velojić, M. i Radovanović, O.(2003): Budžak, Zaječar, 33-37
- ^ Milena Milošević Micić O hramu Rođenja presvete Bogorodice u selu Gabrovica kod Knjaževca Glasnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš Broj 2, Niš 2016. str.17-21
- ^ Lilić, B. (2002): Jugositočna Srbija u periodu srpske nacionalne revolucije 1804-1878, Beograd
- ^ Milena Milošević Micić O hramu Rođenja presvete Bogorodice u selu Gabrovica kod Knjaževca Glasnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš Broj 2, Niš 2016. str.19
- ^ Milena Milošević Micić O hramu Rođenja presvete Bogorodice u selu Gabrovica kod Knjaževca Glasnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš Broj 2, Niš 2016. str.20
- ^ Milena Milošević Micić O hramu Rođenja presvete Bogorodice u selu Gabrovica kod Knjaževca Glasnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš Broj 2, Niš 2016. str.20-21
- ^ Petrović, P. i Jovanović, S. (1997): Kulturno blago knjaževačkog kraja, Beograd
Literatura
uredi- Pirot i srez Nišavski 1801-1918, knj. 1 (1801-1883), (1981) prir. Nikolić I.,
- Pirot Spomenica Timočke eparhije 1834-1934, (1934 ), Izdanje književnog fonda Timočke eparhije, Sremski Karlovci
- Stanojević, M. (1913): Zaglavak, antropogeografska proučavanja, SEZ, HH, Beograd, 131-135
- Čeliković, B. (2013): Istraživanja prostora nekadašnjeg Knjaževačkog okruga i Budžaka, u Timok, Zaglavak, Budžak, Svrljig, Beograd, 721-769
- Dokumentacija Odeljenja za istoriju umetnosti Zavičajnog muzeja Knjaževac, Milanović, M. N. (1960): Hronika sela Gabrovnice (primarni neobjavljeni izvori).
