Čaršija u Foči

Čaršija u Foči predstavlja istorijsko jezgro grada Foče koji se nalazi u Republici Srpskoj. Čaršija je spomenik kulture koji ima veliki istorijski značaj za ovaj grad i visoku ambijentalnu vrijednost u pogledu njene prostorne kompozicije. Karakteriše je koncentracija monumentalnih objekata, pojedinačnih arhitektonskih akcenata čija arhitektonska vrijednost nije posebno velika, ali je njihov raspored takav da pruža mogućnost jasnog definisanja urbane kompozicije grada.

Čaršija u Foči
Čaršija u Foči
Opšte informacije
Mesto	Foča
Opština	Opština Foča
Entitet	Republika Srpska
Država	Bosna i Hercegovina

Čaršija u Foči

Istorijski aspekt

Jezgro srednjovjekovne Foče razvilo se u dijelu koji zatvara Drina sa Ćehotinom. To područje je postalo i jezgro kasnijeg grada nastalog u osmanskom periodu. Taj dio Osmanlije su nazvale Ortakol. U tom dijelu je sagrađena i prva i najstarija fočanska džamija, a nedaleko od nje i prvi dućani — osnov buduće čaršije. Kao i kod ostalih naselja nastalih za vrijeme osmanske vladavine, vidljiva je podjela grada na zone, i to: trgovačko-zanatski, poslovni i stambeni dio. Takav teritorijalni raspored Foča je zadržala do danas. Fočanska čaršija se formirala na neravnom padinskom terenu i u izlomljenoj liniji, što pokazuje da se prilagodila zatečenom stanju, tj. da se formirala duž srednjovjekovnog tranzitnog puta. Najznačajniji dio čaršije je bio trg — Pazarište, koji se nalazi ispod Careve džamije. Ovaj trg nije značajnije promijenio svoj izgled u odnosu na srednjovjekovni oblik. Trg je velike površine, nepravilnog, zrakastog oblika i formiran je na terenu s nagibom prema Ćehotini sa sedam okolnih ulica koje se sastaju na tom prostoru iz različitih dijelova grada. Shodno svojoj namjeni, u kasnijim periodima, postao je sajmeni trg i još kasnije pijaca.

Dijelovi čaršije

Kompletna fočanska čaršija se sastoji od tri dijela: Donje, Prijeke i Gornje čaršije koje čine jedinstven arhitektonski definisan sklop. Prijeka čaršija, koja je i danas zadržala svoje ime, formirala se u ulici koja vodi od trga prema sjeverozapadu, do Sahat-kule, gdje se lomi gotovo pod pravim uglom i nastavlja dalje prema jugu. Ovaj dio čaršije od Sahat-kule se naziva Gornja čaršija. U njoj su, osim dućana, bili smješteni i hanovi i karavan-saraj. U produžetku te ulice nalazio se lokalitet Dogana, što upućuje na to da su se i na tom mjestu nekada nalazili dućani, tj. da se Gornja čaršija nekada protezala i dalje prema jugu. Donja čaršija se prostirala duž ulice koja se strmo spušta od trga prema nekadašnjem drvenom mostu na Ćehotini pored Šehove džamije. Ova čaršija se nekada u dokumentima javlja i kao Carska ili Sultan-čaršija. Strmi dio ulice između trga (Pazarišta) i Prijeke čaršije se zvao Prazi (Pragovi).

U Foči je nekada postojala i četvrta čaršija, smještena u Donjem polju, u mahali Atik-džamije, uz tranzitni put. Ova čaršija, ipak, nije nikada bila posebno razvijena, jer je služila samo za snabdijevanje okolnog stanovništva.

Pojedinačni objekti i graditeljske cjeline spomeničke vrijednosti

U okviru fočanske čaršije se nalaze i pojedinačni objekti i graditeljske cjeline koje uživaju zaštitu i proglašeni su nacionalim spomenicima:

• Careva džamija;
• Džamija Mehmed-paše Kukavice;
• Kadi Osman-efendijina (Šehova) džamija;
• Medresa Hadži Mehmed-paše Kukavice;
• Karavan-saraj Mehmed-paše Kukavice;
• Sahat-kula Mehmed-paše Kukavice;
• Čaršija — dućani i magaze.

Careva džamija (Sultan Bajezida Valije II džamija) u Foči

Careva džamija se nalazi u Carevoj mahali u samom centru grada Foče, na prostoru između rijeka Drine i Ćehotine, a iznad nekadašnjeg srednjovjekovnog otvorenog trga zvanog Pazarište. Careva (Sultan Bajezida Valije II, 1483-1512) džamija, shodno prostorno-tlocrtnom rješenju, pripada tipu jednoprostornih džamija sa četvorostrešnim krovom i kamenom munarom.

Careva džamija u Foči je zapaljena, a munara minirana u aprilu 1992. godine.

Džamija Mehmed-paše Kukavice

Shodno tarihu isklesanom u kamenoj tabli, koja se nalazila uzidana iznad ulaznih vrata, džamija Mehmed-paše Kukavice je sagrađena hidžretske 1165. (1751/1752) i bila je posljednja džamija koja je sagrađena u Foči.

Pripadala je tipološkoj grupi jednoprostornih potkupolnih džamija sa otvorenim spoljnim trijemom. Džamija Mehmed-paše Kukavice je minirana 28.5.1992. godine: potpuno je srušena munara, uništen enterijer džamije, potpuno uništen spoljni trijem sa sofama, zapaljeni su i potpuno uništeni medresa, abdesthana i stan muderisa. Kupola džamije se konačno obrušila u jesen 2002. godine.

Kadi Osman-efendijina (Šehova) džamija

Kadi Osman-efendijina ili u narodu poznata kao Šehova džamija nalazi se ispod Pazarišta pokraj nekadašnje Donje čaršije, u blizini Gornjeg mosta preko Ćehotine. Objekat se ubraja među spomenike koji se prema svojoj arhitekturi izdvaja od uobičajenog tipa džamija građenih na našim prostorima: njen tlocrtni oblik je bio izdužen po poprečnoj osi, ulazna vrata su bila izrađena od dva komada ljeskovog drveta; postojala su dva mihraba — jedan u unutrašnjosti objekta i jedan u spoljnoj desnoj sofi; munara je bila smještena na lijevoj strani od džamijskog ulaza.

Natpis na džamiji, na kamenoj tabli, veličine 35x78 cm, uzidanoj nad ulazom u džamiju, kazuje da je godina izgradnje džamije hidžretska 1002. (1593/94). Džamija je srušena u toku rata 1992-95. godine.

Medresa Hadži Mehmed-paše Kukavice

Ova medresa je najmlađa i posljednja medresa izgrađena u Foči. Dovršena je 1758. godine a bila je smještena pored same osnivačeve džamije u Gornjoj čaršiji, u vidu krila, na lijevoj strani džamijskog dvorišta, cijelom dužinom od ulice na sjeverozapadu do džamije na sjeveroistoku. Prije izgradnje ove medrese, u Foči su postojale barem još dvije medrese, ali su obje propale prije izgradnje Mehmed-pašine medrese. Mehmed-pašina medresa, sagrađena, svakako, odmah poslije džamije, u svoje vrijeme bila je jedina takva ustanova u Foči.

Karavan-saraj Mehmed-paše Kukavice

Jedan od manjeg broja sačuvanih objekata ovog tipa u BiH predstavlja i karavan-saraj u Foči, koji je prije 1758. godine sagradio Mehmed-paša Kukavica, osmanski feudalac, porijeklom iz sela Popa u Sutjesci, čijim sredstvima je sagrađena i obližnja džamija i Sahat-kula.

Ovaj karavan-saraj, koji nosi naziv i „Veliki han“, tipičan je primjer grupe hanova bez dvorišta, pravougaone osnove i vrlo jednostavne dispozicije. U prizemlju se nalazila jedna velika konjušnica, a sa lijeve i desne strane od ulaza po jedna magaza za robu koju su putnici ili prodavali ili kupovali. Uz glavni ulaz u konjušnici nalazi se stepenište koje vodi u centralni hol na prvom spratu oko kog su poređane spavaće sobe. Na jednoj užoj strani hola bila je smještena prostorija za umivanje i toaleti.

Sahat-kula Mehmed-paše Kukavice

U neposrednoj blizini džamije i drugih zadužbina Mehmed-paše Kukavice u Foči nalazi se i njegova Sahat-kula. S obzirom na to da ne postoje pisani tragovi o izgradnji ovog objekta, može da se pretpostavi da je izgrađen nakon 1758. godine, jer se ne pominje u vakufnami Mehmed-paše Kukavice iz te godine. Sahat-kula je izgrađena poslije tog vremena, ali sigurno prije 1761. godine, kada je Mehmed-paša bio prognan iz Bosne i smaknut.

Čaršija — dućani i magaze

Dućani i magaze bili su nosioci gotovo cjelokupne privredne aktivnosti u čaršiji. Dućani su služili i za proizvodnju i za prodaju robe, a magaze su, uglavnom, služile za uskladištenje, a rijetko za prodaju.

• Prijeka čaršija sastoji se od nepravilnih nizova usitnjenih prostora — dućana građenih lakim materijalima, u duhu lokalne graditeljske tradicije. Osnovna karakteristika svih dućana je njihova čista i naglašena konstrukcija. Svi pokretni dijelovi i fiksni ispunski elementi bili su drveni, koji se samo na spratnim objektima prekrivaju malterom.
• Dućani su manji prizemni objekti izrađeni od drveta sa pokrovom od ćeremide. Nizani su sa obje strane ulica i obično su bili izdignuti iznad nivoa ulice. Bili su otvoreni prema ulici i sa prednje strane zatvarali se sa dva drvena kapka, koji čine dvodijelni ćepenak. Gornji širi dio se podiže u horizontalu i vješa ispod strehe, a donji otvara i polaže na konzolno ispuštene podne grede. Donji kapak, kada je dućan otvoren, koristi se za rad ili sjedenje. Svi dućani su pravljeni malih dimenzija sa namjerom da sve bude nadohvat ruke. U radnju se nije ulazilo, već se trgovina odvijala sjedeći na ćepencima.
• Magaze su masivniji objekti sa kamenim zidovima. Građene su po uzoru na dućane u Dubrovniku. Prodajni prostori su bili u prizemlju a iznad nje nalazilo se skladište. S ciljem zaštite od provale i požara, prozori su zaštićeni demirima i kapcima, a vrata su izrađena od kovanog željeza, i uglavnom su imali završnu profilaciju — kameni vijenac.

Dosadašnja zakonska zaštita

Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine sljedeći objekti su stavljeni pod zaštitu države:

• Careva džamija u Foči;
• Sultan Fatimin grob u Foči;
• Džamija Mehmed-paše Kukavice;

Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture Narodne Republike Bosne i Hercegovine broj 1962. godine objekat Careve džamije u Foči sa grobljem je bio upisan u registar nepokretnih spomenika kulture.

Prostornim planom Bosne i Hercegovine do 2002. godine sljedeća dobra su bila evidentirana:

• urbana cjelina Foče (čaršija, 3 džamije, han, sahat-kula, dva nadgrobna spomenika uz džamiju, turbe) kao spomenik I kategorije;
• Careva džamija u Foči kao spomenik I kategorije;
• džamija Mehmed-paše Kukavice i Sahat-kula u Foči kao spomenici II kategorije;
• Kukavičin han i dio medrese Mehmed-paše Kukavice u Foči kao spomenici III kategorije.

Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika nalaze se sljedeća dobra:

• Careva džamija u Foči/Srbinju;
• Džamija Mehmed-paše Kukavice iz Foče/Srbinja pod nazivom „Ostaci Kukavičije džamije“.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je do sada sljedeće odluke o proglašenju dobara nacionalnim spomenicima:

• Graditeljska cjelina — Džamija i medresa Mehmed-paše Kukavice;
• Mjesto i ostaci graditeljske cjeline — Careva džamija (Sultan Bajezida Valije II džamija);
• Mjesto i ostaci istorijskog spomenika — Šehova džamija (Kadi Osman-efendijina džamija) u Foči;
• Istorijski spomenik — Sahat-kula Mehmed-paše Kukavice u Foči;
• Istorijski spomenik — Han Mehmed-paše Kukavice u Foči.

Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Godine 1953. vršeni su radovi na restauraciji i adaptaciji karavan-saraja Mehmed-paše Kukavice. Ovaj objekat iz 18. vijeka je bio dotrajao tako da su projektanti bili prisiljeni da skinu kompletnu konstrukciju krova i sprata, te da je ponovo postave, koristeći armirani beton u pojedinim dijelovima u unutrašnjosti objekta. Godine 1978. počeli su radovi na izradi Programa revitalizacije Prijeke čaršije u Foči, koji su podrazumijevali: snimanje postojećeg stanja, određivanje zone obuhvata, istorijska istraživanja, prikupljanje sve dostupne pisane dokumentacije. Program revitalizacije je usvojen Odlukom Skupštine opštine Foča 1984. godine, ali nije sproveden.

Galerija

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Izvori

• Ministarstvo za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju (2015):Izmjena i dopuna prostornog plana Republike Srpske do 2025. Banjaluka: Urbanistički zavod
• Službeni glasnik Republike Srpske/Zakon o kulturnim dobrima

Literatura

• Jeremić, Risto: Has Hoča, Glasnik Geografskog društva, tom 11, Beograd, 1925.
• Bejtić, Alija: Povijest i umjetnost Foče na Drini, Naše starine III, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1956.
• Bejtić, Alija: Bosanski namjesnik Mehmed paša Kukavica i njegove zadužbine u Bosni (1752—1756. i 1757-1760), Prilozi za orijentalnu filologiju broj VI-VII, Sarajevo, 1956-1957.
• Naše starine VIII, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1962.
• Anđelić, Pavao: Trgovište, varoš i grad u srednjovjekovnoj Bosni, Glasnik Zemaljskog muzeja, arheologija, Sarajevo, 1963.
• Kovačević-Kojić: Desanka, Gradska naselja srednjevjekovne bosanske države, IP «Veselin Masleša», Sarajevo, 1978.