Antifašizam

Antifašizam je zajednički naziv za sve grupe, organizacije i ideologije koje se suprotstavljaju fašizmu i nacizmu, neofašističkom i neonacističkom pokretu i njihovim ideološkim obrascima.^[1]

Precrtani kukasti krst, jedan od najčešćih antifašističkih simbola.

Precrtana fascija, jedan od manje korišćenih antifašističkih simbola.

Izraz je u upotrebu ušao od sredine 1920-ih kada je označavao protivnike italijanskog fašizma, režima koga je u Italiji uspostavio Benito Musolini; kasnije se počeo koristiti za režime i pokrete koji su u njemu pronašli određenu inspiraciju, a od kojih je najpoznatiji njemački nacionalsocijalizam. S obzirom da su se ti režimi vezivali uz Sile Osovine u Drugom svjetskom ratu, izraz „antifašizam“ je postao jedan od zajedničkih imenilaca za njima suprotstavljenu Antihitlerovsku koaliciju. Takvo shvatanje se zadržalo i godinama nakon rata, odnosno antifašizam se smatra jednom od univerzalnih vrijednosti o čijoj pozitivnoj konotaciji postoji najširi mogući konsenzus.

Antifašizam spada među ključne istorijske pojmove 20. vijeka. Njegova borba na život i smrt sa fašizmom, koja je trajala više od 20 godina, mobilisala je desetine miliona ljudi i ostavila dubokog traga u društvima na svim kontinentima. Iako je antifašizam u ratnom sukobu odnio pobjedu, vjeruje se da pretnja od fašizma nije nestala i da se, samim tim, antifašizam ne može prepustiti ropotarnici istorije.^[1]

Uz antifašizam se odnedavno koristi i izraz antifa, iako je on uglavnom vezan uz organizacije savremene krajnje ljevice.

Definicija

Demonstracije protiv neonacizma u Drezdenu 2012.

Za razliku od antikomunizma, izraz antifašizam je teže definisati, prije svega zbog toga što ne postoji čvrsti konsenzus šta je „fašizam“, kao i zbog toga što se često zloupotrebljava kao epitet. Zbog toga nije rijetkost da dvije sukobljene strane istovremeno za sebe tvrde da su „antifašisti“ i tako nastoje steći simpatije u domaćoj i međunarodnoj javnosti. Za to kao primjer može poslužiti Partizansko-četnički sukob, kada su i Narodnooslobodilački i Ravnogorski pokret za sebe tvrdili da se bore protiv „fašista“.

Publicista Srđan Milošević smatra da su vrijednosti izvornog antifašizma internacionalizam, tolerancija prema raznim oblicima različitosti, emancipacija od esencijalizovanja tih različitosti, i naročito, marginalizovanje nacionalnih, vjerskih, rodnih, seksualnih, političkih i drugih različitosti kao politički bitnih karakteristika i faktora moralnog, ili ma kog drugog vrednovanja čovjeka. Antifašizam, u svojoj istorijskog tradiciji, jeste progresivna ideja i moralni stav, prije nego ideologija, i podrazumijeva konstantno širenje baze slobode i tolerancije. On zaključuje, „kao što je diskriminacija ključna reč fašizma, tako je antidiskriminacija ključna reč antifašizma“.

Istorija antifašizma

Istorijski posmatrano, antifašizam se javlja u periodu između dva svjetska rata, kao odgovor na pretnju od fašizma. Budući da se fašizam odlikovao militarizmom i ekspanzionizmom, antifašizam je u svojim počecima istupao kao izrazito antiratni, odnosno pacifistički pokret.

Međutim, od vremena Španskog građanskog rata (1936–1939) antifašistički pokret je zauzeo borbenu poziciju. Zauzimanje borbenog stava prema fašizmu imalo je veliku važnost, jer je polovinom tridesetih godina postalo jasno da se fašizam ne može pacifikovati i da ga izostanak otpora na njegovom trijumfalnom putu samo hrani i osnažuje. Španija 1936. bila je prva tačka na kojoj je antifašistički pokret demonstrirao svoj otpor: iako se ta dramatična epizoda završila porazom antifašista, ona je ostala inspirativan primjer cijelom antifašističkom bloku u njegovim kasnijim, u početku takođe neuspešnim, ali zatim sve uspešnijim borbama protiv fašizma.

Mislim da se slobodno može reći da je većina politički svjesnih studenata moje generacije smatrala da treba da se bori u Španiji, a one koji se nisu borili grizla je savjest. Nevjerovatan talas dobrovoljaca koji su otišli da se bore za Republiku jedinstven je u 20. vijeku.^[2]
— Erik Hobsbom

Španski građanski rat je bio ključan jer je shvaćen kao evropski rat između fašizma i antifašizma, bezmalo kao prva bitka u predstojećem svjetskom ratu, čije je neke karakteristične aspekte nagovijestio.^[2]

Antifašizam u Jugoslaviji

Pojava fašizma u Italiji

U Jugoslaviji je, zahvaljujući velikom broju sporova sa tadašnjom italijanskom državom, fašizam od samog početka bio pažljivo praćen i od njega je već tokom dvadesetih godina prošlog vijeka postojala izvjesna bojazan. Savremenici su pisali da su duboka društvena i politička kriza u toj zemlji („socijalno bespuće“), kao i slabost radničkog pokreta, doveli na vlast jedan marginalni pokret, finansiran od strane krupnog kapitala i organizaciono potpomognut od strane vojske. Tu analizu upotpunjavala je i ocjena posmatrača da fašistički pokret predstavlja mračnu pojavu, što se ogledalo i u činjenici da je omogućavao „društvenom talogu“ („fukari“) da izbije u prvi plan. Međutim, opasnost od fašizma prije svega je viđena u njegovom društveno homogenizujućem uticaju i ekspanzionističkom karakteru, u čemu se, naravno, i ogledala pretnja za tadašnju jugoslovensku državu. Pratilo se i djelovanje italijanskog antifašističkog pokreta, prije svega onih grupa koje su djelovale u emigraciji, kao što su bile Concentrazione antifascista (osnovana u Parizu, Giustizia e libertà i drugdje).^[1]

Uspon nacionalsocijalizma u Njemačkoj

Međutim, nakon 1933. godine i dolaska nacionalsocijalista na vlast u Njemačkoj, pažnja jugoslovenske javnosti sve više je okrenuta Njemačkoj, dok se Italiji i italijanskom fašizmu posvijećuje daleko manja pažnja. Razlozi za takav odnos javnosti vjerovatno leže u shvatanju savremenika da bi, bez trijumfa nacista u Njemačkoj, fašizam ostao samo italijanski fenomen i da se „ideja fašizma kao univerzalnog pokreta, neke vrste desničarskog ekvivalenta međunarodnom komunizmu, sa Berlinom kao svojom Moskvom, ne bi razvila“. Od tog vremena zapaža se politička polarizacija, to jest, podjela na antifašiste i fašiste i u Jugoslaviji: ljevičarski krugovi (od KPJ, preko drugih lijevih političkih grupa, do nezavisnih intelektualaca) bili su od samog početka antifašistički orijentisani i to su često i jasno manifestovali, dok je u takozvanim građanskim krugovima antifašizam bio uglavnom slabašan, tih, često neprepoznatljiv, svodeći se na moralno, ali ne i političko opredjeljenje. Nerijetko se to antifašističko oprjedeljenje u građanskim krugovima povlačilo pred glasnim komunističkim ispoljavanjem antifašizma, prije svega usljed bojazni od samog komunizma.^[1]

Percepcija Španskog građanskog rata

Marko Orešković na čelu bataljona „Đuro Đaković“ u Španiji.

Širenju svijesti o opasnosti koju nosi fašizam, to jest, svijesti o značaju antifašizma, u Jugoslaviji je, kao i u drugim delovima Evrope, najviše doprinjelo izbijanje građanskog rata u Španiji. Ipak, prema ocjeni istoričarke Olivere Milosavljević, ni jedan događaj nije različitije interpretiran i o njemu nije različitije pisano, nego što je to bio slučaj sa Španijom. Prema ideološkim razlikama su ocjenjivani i uzroci građanskog rata, njegov tok i konačni rezultati: ljevica je nastupala u borbenom tonu, uviđajući istorijski značaj tog sukoba, građanski krugovi su događaj ispratili sa izvjesnom dozom bojazni, razočarenja i defetizma, dok su fašistički krugovi u svemu vidjeli boljševičku zavjeru protiv španskog naroda i slavili konačni trijumf španskih fašista. Upravo u takvom odnosu različitih društvenih grupa prema građanskom ratu u Španiji, mogu se tražiti osnove budućih odnosa prema okupaciji Jugoslavije i pitanju antifašističkog otpora.^[1]

Antifašistički rat u Jugoslaviji

Stjepan Steva Filipović na vješalima viče „Smrt fašizmu!“. Slika je postala simbol otpora fašizmu u bivšoj Jugoslaviji.

Nije dugo prošlo, a pitanje opredjeljenja za jednu ili drugu stranu postalo je od presudne važnosti za sve političke aktere u zemlji. Posle kratkotrajnog Aprilskog rata, Jugoslavija je bila okupirana od strane sila Osovine, a različiti dijelovi njene teritorije postavljeni su u neke nove kontekste; ipak, bez obzira na to koji je bio status tih oblasti, njima je bila namijenjena vrlo slična sudbina u okviru novog nacističkog i fašističkog poretka na jugoistoku Evrope. Okupirana Jugoslavija je u tom smislu trebalo da bude po svaku cijenu pacifikovana i integrisana u njemački privredni prostor. Za pomoć u realizaciji tog plana okupacione vlasti su u okupiranim oblastima našle određen broj saradnika, većinom svojih ideoloških istomišljenika ili predstavnika starih struktura moći.

Prizor sa Drugog kongresa USAOJ-a. U prvom redu stoje, među ostalima: Josip Broz Tito, Arso Jovanović, Rendolf Čerčil, Koča Popović, Edvard Kardelj, Vladimir Bakarić i Rodoljub Čolaković.

S druge strane, okupacija je izazvala i otpor, prvo od strane pukovnika Mihailovića u maju 1941. godine, a zatim i KPJ, nakon napada nacističke Nemačke na SSSR i proglasa od 4. jula 1941. Svega tri dana nakon poziva na ustanak protiv okupatora u Srbiji je došlo do prvih borbi, koje su se zatim u toku ljeta i jeseni proširile i rezultirale oslobađanjem velikog dijela zemlje. Tek je velika ofanziva okupatorskih i kvislinških snaga u novembru iste godine uspjela da slomi otpor. Zbog toga se više od dvije i po godine (od kraja 1941. do ljeta 1944) Srbija nalazila u drugom planu antifašističkog pokreta otpora u Jugoslaviji – epicentar borbe protiv okupatora od tada se nalazio u Bosni i Hercegovini i graničnim dijelovima Hrvatske i Crne Gore.

Pored borbi na frontu, u gradovima su djelovale brojne grupe ilegalaca, koje su svojim odvažnim aktima (sabotažama, diverzijama, likvidacijama, produkovanjem propagandnog materijala u ilegalnim štamparijama, itd.) neprestano uznemiravale okupatora i kolaboracionističke snage. U jesen 1944. centar borbi prenet je ponovo na područje Srbije, a zatim je zajedničkim dejstvom Narodnooslobodilačke vojske i Crvene armije oslobođena cijela njena teritorija.

U Jugoslaviji, nosioci otpora bili su pretežno radnički slojevi i komunisti – takozvano građanstvo, iako možda nezadovoljno, većinom je ćutke i pasivno posmatralo razvoj događaja. Iako je među građanstvom, kao i u članstvu građanskih političkih organizacija, postojao znatan broj antifašista, tek je manjina uzela aktivnog učešća u pokretu otpora. Zato se i može reći da su se prije rata izražena pasivnost i rezignacija razvojem događaja u Evropi, jasno ispoljile i u toku samog rata.

Antifašističko nasleđe Jugoslavije

Spomenici otpora fašizmu postavljeni su širom SFR Jugoslavije.

Nakon okončanja rata došlo je do obnavljanja jugoslovenske države, iako je pod vođstvom KPJ nova zajednica dobila potpuno novi izgled. Nova Jugoslavija izgradila je posebnu (novu) legitimacijsku osnovu, budući da je ona u svakom pogledu predstavljala nedvosmislen prekid u odnosu na pređašnju tradiciju. Ishodišnu tačku te nove legitimacije predstavljala je upravo antifašistička borba 1941–1945 godine: ona je činila „građu kojom se predstavljala i pravila komunistička istorija uspeha“. Stoga je iskustvo antifašističke borbe iz Drugog svjetskog rata, njegovo neprestano isticanje i njegovanje sjećanja na njega, nametanjem postalo dio državne politike i dominantne kulture sjećanja u Jugoslaviji posle 1945. godine.

Povezano

Reference

^ ^a ^b ^v ^g ^d Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941-44. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. decembar 2014) objavljene pod Krijejtiv komons licencom.
^ ^a ^b Intelektualci u Španskom građanskom ratu

Literatura

Marko Ristić, Intelektualci pred problemom rata, Pravna misao, april 1936.;
Ivo Andrić, Rađanje fašizma, Beograd, 1995;
Erik Hobsbom, Doba ekstrema, Beograd, 2002. pp. 92;
Holm Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, Beograd, 2009. pp. 371;
Olivera Milosavljević, Savremenici fašizma. 1. Percepcija fašizma u beogradskoj javnosti 1933–1941, Beograd, 2010. pp. 33;
Volfgang Šider, „Fašizam“, Istorija: leksikon pojmova, (pr. Rihard van Dilmen), Beograd, 2010. pp. 192;
Gal Kirn, Robert Burhardt, „Jugoslovenski partizanski spomenici. Između revolucionarne politike i apstraktnog modernizma“, Jugolink, 2/2012. pp. 7–20.

Spoljašnje veze

(jezik: srpski) Antifašizam pred izazovima savremenosti
(jezik: engleski) ‘Fascism or Revolution!’ Anarchism and Antifascism in France, 1933-39
(jezik: engleski) 1985-2001: A short history of Anti-Fascist Action (AFA)
(jezik: engleski) Fascism / Anti-fascism - Gilles Dauvé
(jezik: engleski) Remembering the Anarchist Resistance to fascism

[Приручник-1] v ^g ^d Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941-44. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. decembar 2014) objavljene pod Krijejtiv komons licencom.

[Хобсбом-2] Intelektualci u Španskom građanskom ratu

[1]

[2]