Википедија

Antička Niška Banja

Antička Niška Banja danas arheološki lokalitet u istočnom delu niške kotline, nastala je na ostacima praistorijskog naselja još od davnih prošlih vremena, a u antičkom periodu obnovljena izgradnjom rimskog utvrđenja u okviru prastarog Naisusa koji se pružao ka istoku, neposredno uz trasu poznatog i znamenitog vojnog puta — (lat. Via Militaris), antičke „magistrale” (lat. via publica, agger publicus, strata publica) kojom su se, u najzapadnijem prostoru Ponišavlja, savlađivala određena teritorijalna odstojanja. Sa „strategijskog i trgovačkog gledišta ova trasa bila je najvažniji putni pravac Balkanskog poluostrva, još u ranijim društvenim periodima, pa su brojni istraživači zaključili da se u nešto bližoj prošlosti, kao i u znatno starijim vremenima, još u antičko doba, za Nišku Banju i njene lekovite vode, znalo i izvan lokalne sredine. Glavni razlog za njen prosperitet bio je u tome što su banjske terme Niške Banje bile „prirodom lokalizovane“ pored značajnog puta koji je „za dugo vreme činio jedini spoj između antičkog i postantičkog Zapada i Istoka”, a nadomak carske vile antičke Medijene, i starteški važnog grada Gornje Mezije - Naisusa.[1]

Antička Niška Banja
Antička grobnica iz Niške Banje
MestoNiška Banja Srbija
Sagrađen1. vek - 5. vek
GraditeljRimljani
Tip struktureBanja

Vojni pohodi, duhovna previranja, kulturne promene i institucija stvaranja velikih gazdinstava, urbanih vila, banjskih termi i palacijalnih kompleksa van gradskog jezgra od strane careva i bogatih građana u antičkom Rimu, otvorila je i put u izgradnji velelpnih banjskih termi, sa vrtnim okruženjem, ne samo u Rimu, već i duž čitavog Rimskog carstva.[2] Istom uticaju podlegao su i izvesni građani Naisa, koju su u 2. veku započeli gradnju velelepnog kompleksa na prostoru sadašnje Niške Banje.[3]

Položaj i prostranstvo uredi

Arheološki lokalitet antičke Niške Banje nalazi se na jugoistoku Srbije, pored magistralnog pravca Beograd—Niš—Sofija—Istanbul (ili nišavsko-maričke magistrale), udaljen 10 km od Niša i 250 km od Beograda.

Lokalitet leži na geotektonskoj granici kristalaste rodopske mase i krečnjačkih planina istočne Srbije, i spoju velikih udolina Balkanskog poluostrva na južnom obodu prostrane i plitke niške kotline, u podnožju i na padinama Koritnjaka, istoimenog brda (808 m) i sela, koji se navodi i pod imenom Koritnik, sastavnog dela kompozitne Nišavske doline i severozapadnog ogranka Suve planine (1.810 m), u severozapadnom podnožju Crnog kamena (867 m), jednog od njenih vrhova.[4][5]

Površina na kojoj se prostirana antička Niška Banja iznosi 6,43 km². Prostor se graniči s naseljima Prva Kutina sa zapadne strane, Brzi Brod sa severozapadne, Malča i Gornja Vrežina sa severne, Radikina Bara (s napuštenim selom Koritnjak) sa južne strane, Rautovo (samo u uskom pojasu u potesu „Manastirište“) sa jugoistočne i Jelašnica sa istočne strane.[6]

Infrastruktura nekadašnje antičke Niške Banje, prema mišljenju arheologa i njenih hroničara, nalazio se na širokoj i blago nagnutoj terasi (nastaloj tokom geološke prošlosti, akumulacijom bigra i radom fluvijalnog i denudacionog procesa) u podnožju krečnjačkog brega Koritnjaka koji se dosta strmo uzdiže iznad Niške Banje (vidi donju sliku), na prostoru sadašnjeg parka, nešto više u njegovom severnom delu koji je bio ukrašen velelpnim rimskim zgradama.[7]

 
Antička Niška Banja bila je razmeštena kao i sadašnja na širokoj i blago nagnutoj terasi u podnožju krečnjačkog brega Koritnjaka, na 248 m nadmorske visine

Društveni uslovi u kojima je nastala Antička Niška Banja uredi

Postepenom romanizacijom, odnosno planskim naseljavanjem rimskih građana u pojedine oblasti novookupiranih oblasti Dardanije u 1. veku, formiraju se gradski centri sa ograničenom samoupravom. Veoma rana romanizacija dardanskih oblasti proistekla je, pre svega, iz povećanih potreba Rimske imperije za rudama, i drugim prirodnim bogatstvima kao što su: plodne doline reka Nišave i Morave, i obilja termalnih izvora pogodnih za banjska lečilišta (Niška Banja, Soko Banja, Kuršumlijska Banja). Ipak, najveći broj naselja nastao je duž magistralnih i lokalnih puteva.[8]

Tako je u antičkom periodu, u današnjoj Niškoj kotlini, na desnoj obali reke Nišave, na raskršću magistralnih trans-balkanskih puteva koji su prolazili Dardanijom, nalazio se predrimski grad, današnji Niš, obnovljen od strane Rimljana, posle njihove pobede nad Dardancima. Najverovatnije s početka 1. veka. Rimljani su na prostoru drevnog grada, podigli vojno utvrđenje koje se u antičkim izvorima pominje kao Nais (lat. Naissus), „Vilin grad“.[9] U Naisu je formirana niška kohorta Prvi Dardanorum 169. posle Hrista sa oko 1000 ljudi.[a][10]

Grad, je poznat iz istorijskih izvora, kao mesto gde su rođeni prvi hrišćanski car Konstantin Veliki i Konstancije III, gde su boravili Konstancije Hlor, na usponu svoje vojne karijere i Licinije, u vreme sukoba sa Konstantinom 316—317. godine, i u kome su se kraće ili duže zadržavali Konstantin Veliki i njegovi naslednici - Konstans i Konstancije II, Julijan Apostata, Valens i Valentinijan I. [11][12][13][14][15]

U osvajanjima Rimljana, kao logistička baza, Nais je imao važnu ulogu: za prikupljanje vojnih trupa iz južnih krajeva, njihov smeštaj i snabdevanje raznim ratnim potrebama. Takođe pretpostavlja se da su Rimljani, koji su tradicionalno gajili kult vode i upražnjavali redovno održavanje higijene, počeli su da eksploatišu termalne izvore Niške banja s kraja prvog ili početkom 2. veka nove ere. Tu pretpostavku potvrđuju arheološka iskopavanja u periodu izgradnje temelja za podizanje hotela „Ozren“, kada su pronađeni ostaci rimskog kupatila iz 1. veka i stari novac iz 3. veka koji je korišćen za vreme vladavine cara Hadrijana. (113 do 138 godina)[16]

Prema opisima Priska iz Panijuma, istočnorimskog (vizantijskog) diplomate, činovnik i istoričara, iz 448. godine, Rimljani su na prostoru sadašnje Niške Banje kaptirali glavno vrelo, podigli kupatilo i na prostoru sadašnjeg parka, izgradili velelepne građevine, za koje je on verovao da su to hramovi. Da su oko termalnih izvora, zaista pored banjskih termi bili i hramovi posvećeni Asklepiju ili Heraklu, ukazuju podatak da je njihov kult u regionu Naisa bio jako poštovan, i arheološka istraživanja iz prve polovine 20. veka.

Kraj Antičke Niške Banje uredi

 
Neke od kovanica iz antičkog perioda koje se čuvaju u Narodnom muzeju u Nišu otkrivene su u Niškoj Banji

Posle smrti cara Konstantina Velikog, stanovnici Niške Banje prvi put su se suočili sa opasnošću od Huna, iako je u prvim napadima nisu porušili. Kako Niška Banja nije bila opasana utvrđenjima, a nalazila se u blizini bogatog grada, naselje je kao i Nais, često bilo izloženo pljački i razaranjima. Tokom pljačkaških pohoda varvara stanovnici Niške Banje su se, verovatno, sklanjali iza utvrđenja dobro branjenog Naisa, koji je uspešno odolevao neprijatelju sve do 441. kada ga prvo osvajaju Huni, a 471. potom i Goti.[17]

Nais i Nišku Banju su Huni 441, a potom i Goti 471. potpuno porušili, opljačkali i do temelja spalili. O ovim razaranjima u svojim zapisima iz 448. godine Prisk (koji je bio u sastavu vizantijskog poslanstva koje je car Teodosije II poslao Atili), kaže:

Kada smo stigli do Naisa nađosmo grad sasvim opusteo pošto je do temelja bio rušen od neprijatelja (nap Huna).[18]

Polazeći od ove činjenice, smatra se da je isto tako spaljena i opustošena i antička Niška Banja. Na to ukazuje i podatak da su sve napred opisana iskopane antičke građevine bile prekrivene sa oko 20 do 30 cm gareži, pepela, nesagorelog drveta, a duž zidova i izvaljenog kamena uočena je pojava čađi. Tek preko svega ovoga bio je talsasto naslagan vodeni nanos mulja.

Posle Atiline smrti 453. godine, Hunska država se raspala, pa je i ovaj prostor delimično obnovljenjen po naredbi cara Justinijan I, koji je i rođen u njegovoj blizini.[19] Međutim prema stanju do danas otkrivenih objekta, i prvobitnih arhitektonskih osnova građevina u sadašnjoj Niškoj Banji, sve do dolaska Osmanlija na prostor Niške Banje u srednjem veku ona nije obnavljana.

Niška Banja-antičko arheološko nalazište uredi

 
Sarkofag otkriven prilikom iskopavanja u Niškoj Banji

Ostaci građevine, koju je opisao Prisk, otkopani su prilikom izgradnje novog kupatila 1934. godine. O ovim otkrićima dr Milan Šijački kaže;

Na mestu zgrade novopodignutog kupatila postojao je pre toga jedan brežuljak koji je morao ustupiti mesto velikoj građevini novoprojektovanog kupatila. Tom prilikom pošto su prvi slojevi zemlje uklonjeni, otkrivene su neke zidine čija je razmera rasla kako se otkopavalo dalje, tako da su one predstavljale osnovni sadržaj ovog uzvišenja. Daljim otkopavanjem oslobođene su sve ruševine od velikog nanosa u dužini od 45 metara (docnije je utvrđeno da se temelji ove građevine prostiru i dalje u sastav starog postojećeg kupatila). U širini se nije moglo doći do kraja jer je za to bilo potrebno većih materijalnih sredstava...u jednom delu opisane građevine otkrivena je jedna grobnica sa svodom ozidanim od kamena i cigle.[20]

Ova građevina koju je opisao Šijački najverovatnije je bila dosta visoka, jer su pronađeni ostaci stubova, dok je u istočnom delu otkriven prostor dug 20 m i širok 5 m. U ovoj prostoriji bile su delimično očuvane stepenice za silazak, a oko njih rimskim ciglama i kamenom išarana sedišta. Pored toga u njoj je otkriveno i nekoliko metara olovnih cevi, za dovod tople vode iz glavnog vrela do ozidanih kanala i najverovatnije do ostataka nekadašnjeg velikog bazena.

Nešto istočnije prema istoku i starom kupatilu, arheološkim iskopavanjem otkrivene su još dve manja odeljenja duga 3,5 i široka 2,5 m, koja su zbog velikih naslaga zemlje bila bolje očuvana. Ovo su najverovatnije bile kade, koje su međusobno bile povezane kanalima. Kada su bile vrhunske obrade i kvalitetne izrade jer su i nakon iskopavanja bile nepropustljive, najverovatnije zahvaljujući ružičastom bojom obojenoj podlozi dna i zidova. U produžetku kada delimično su otkopane još dve istih veličina. Tu se stalo sa daljim istraživanjima, tako da najverovatnij pod zemljom postoji još dosta neotkrivenih arheoloških ostataka (dr M. Šijački).

Na arheološkom lokalitetu Antičke Niške Banje otkriveno je i mnogao artefakata: metalnog novca (raznog porekla), parčad staklenog i keramičkog posuđa, nekoliko razbijenih mermernih kipova, više primeraka ženskog nakita i drugih predmeta opšte upotrebe. Svi ovi artefakti, danas su deo muzejske zbirke Narodnog muzeja u Nišu.

Tokom izgradnje hotela „Milenković”, 1935. godine otkopano je šest dečjih grobova (najverovatnije iz 4. veka) u kojima su otkriveni kameni sarkofazi sa poklopcem, na dve vode. U jednom od sarkofaga pronađeno je nekoliko primeraka zlatnog nakita.

Tokom izgradnje stacionara „Radon” 1972. godine, otkrivena je kasno antičke grobnice sa dva kalote, slična onoj iz nekropole i Jagodin mali u Nišu. Sva unutrašnja površina grobnice bile su fino malterisane ali za razliku od one u Jagodin mali bez umetničkih ukrasa (fresskodekoracije). U grobnici su pronađena i dva skeleta, a nedaleko od nje uočene su osnova i ostaci kružne zgrade iz rimskog perioda (najverovatnije se radilo o hramu).

Napomene uredi

  1. ^ O tome nam svedoči natpis pronađen na teritoriji Niša: G. Julije Sever vojnik Prve Dardanska kohorte živeo je 47 godina, Julija Varana sinu

Izvori uredi

  1. ^ Boué A. (1854): Recneil d'Itinéraires dans la Turquie d'Europe, Details géographiques, topographiques et statistiques. Ed. Emp, vol. II, Vienne, pp. 7-312.
  2. ^ Grupa autora (1995): Enciklopedija Niša - priroda, prostor, stanovništvo, Gradina, Niš.
  3. ^ Petrović P., 1993. Naissus — Zadužbina cara Konstantina, u: Rimski carski gradovi u Srbiji (priredio Srejović D.) Beograd. 1993. str. 73.
  4. ^ „Marija Martinović, Koritnjak-– raseljeno seosko naselje početkom 2002. godine:Originalan naučni rad” (PDF). Pristupljeno 10. 5. 2012. 
  5. ^ Martinović Ž., (1995): Koritnik, Enciklopedija Niša, Priroda, prostor, stanovništvo, IP „Gradina”, Niš
  6. ^ Jovica Vasić, Niška Banja, Monografija, Niš, 2007.
  7. ^ Enciklopedija Niša (1995), tom Priroda, prostor, stanovništvo, Gradina, Niš.
  8. ^ Marko Dabić, Sveti Nikita Remezijanski i rano hrišćanstvo u Ponišavlju, Pirotski zbornik, 2013, br. 37-38.
  9. ^ Grupa autora (1983): Istorija Niša I - od najstarijih vremena do oslobođenja od Turaka 1878. godine, Gradina i Prosveta, Niš
  10. ^ Inscriptions de la Mesie Superieure, Naissus - Remesiana - Horreum - Margi, vol. IV, Beograd 1979
  11. ^ Petrović P., Niš u antičko doba, pp. 36–41
  12. ^ M. Mirković, Neka pitanja vlade Konstantina i Licinija, Zbornik Filozofskog fakulteta XII-1, 1974. pp. 145–150
  13. ^ P. Petrović, u: Rimski carski gradovi i palate u Srbiji, pp. 60–62
  14. ^ M. Vasić, Boravci Konstantina I u Nišu, Zbornik radova sa Međunarodne Akademije „Kult Sv. Cara Konstantina između Istoka i Zapada“ u Nišu 15. decembra 2001, Niš 2003, 25-29;
  15. ^ A. V. Popović, Književna delatnost Julijana Apostate u Nišu, u: Niš i Vizantija III, Niš 2005, 81-85,
  16. ^ Ćirić J. Iščezli urbani sadržaji Niša - Niški zbornik, 1977,4
  17. ^ Grupa autora, Niš u srednjem veku, Doba vizantijske vlasti, U: Istorija Niša, knjiga I, Gradina, Niš 1986. pp. 83.
  18. ^ Gordon, Colin Douglas (1966). The Age of Attila: Fifth-century Byzantium and the Barbarians. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
  19. ^ Vladimir P. Petrović, Dardanija u rimskim itinerarima-Gradovi i naselja, Balkanološki institut SANU, Posebno izdanje 99, Beograd 2007.
  20. ^ Sjaj i propast antičkog lečilišta Narodne Novine Niš, Objavljeno 22.06.2016. str. 9.

Literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Античка_Нишка_Бања&oldid=26811916”