Apolonovo svetilište

Apolonovo svetilište (hram) pored Zevsovog svetilišta ili hrama u Olimpiji bilo je jedno je od dva najpoznatija svetilišta (hrama) u antičkoj Grčkoj. Svetilište (temenos) koje je imalo četvorougaoni oblik (možda više oblik trapeza), i bilo posvećeno bogu Apolonu, kao i ostali grčki hramovi nije imalo zadatak da u sebe prime vernike već samo statua boga kome je hram posvećen. Vernici su bili oko hrama, u ograđenom prostoru.

Apolonovo svetilište
Ostaci Apolonovog hrama u Delfima
Osnovne informacije
Lokacija	Delfi
Završetak izgradnje	oko 500. godine p.n.e

Položaj

Arheološki lokalitet Delfi

Apolonovo svetilište izgrađeno je na na strmoj padini planine Parnas, visinske razlike i do 70 m, pojačano potpornim zidovima koji su nosili uređene terase. Smešteno iznad mesta Delfi (donedavno zvano Kastri) ispod klisura Fedrijade („Svetleće stene”), zajedno sa plavetnilom Korintskog zaliva u daljini, izabrano je prekrasno prirodno okruženje za jedno svetilište.

Udaljeno je oko 15 km jugozapadno od grada-luka Kira u Korintskom zalivu i 180 km od Atine.

Apolonovom svetilištu u Delfima moglo se prići iz dva pravca: morem preko luke Itea i kopnom preko Beotije, nakon prolaska kroz svetilište Atine Pronije (Pronaia) u Marmariji.

Ono što se već na prvi pogled primećuje kod ovog svetilišta je izraziti kontrast između strogog formalnog oblikovanja Apolonove građevine i ostalih objekata koji ga okružuju i odsustvu bilo kakvog reda u njihovoj prostornoj dispoziciji unutar sakralnog kompleksa. Naime u svetištu u Delfima građevine su raspoređene na način koji bi se gotovo mogao nazvati nasumičnim. Razlog tome je što se svetilište gradilo postepeno, s hramom Apolona kao bogom zaštitnika grada u središtu, i nizom žrtvenika, zavetnih spomenika, skulptura i manjih hramova koji su podizani tokom vremena.

Pri tom treba imati u vidu da Delfi nisu izbirana za Apolonovo svetilište zbog njihove posebne lepote ili atraktivnosti, već pre svega zbog svetih događaja i mitskih pojava koje su se vezivale uz ovo svetilište.

Prva arheološka iskopavanja

Apolonovo svetilište u vreme arheoloških istraživanja s kraja 19. veka (1895)

Nakon zlanog doba u antičkom i rimskom periodu, Delfi su opljačkane, dok je njegovo blago odneto, kako bi ukrašavalo gradove njegovih osvajača, međutim, konačni poraz je doživeo 385 godine nove ere, kada je vizantijiski car Teodosije, naredio njegovo ukidanje (zamiranje). Nakon toga niz vekova Delfi su bili potpuno zaboravljeni, kao i mnogi antički gradovi.

Tek u 19. veku javilo se veliko zanimanje francuskih arheologa za Delfe. Prva iskopavanja u Delfima započela je Laurent 1838. godine, dok su obimnija istraživanja i iskopavanja nastavljena u 1892. godini i sa prekidima su trajala sve do 1939. godine.

Među istraživačima posebno su se istakli „đaci” francuske arheološke škole u Atini: J. Bousquet, P. Amandry i drugi.

U Delfima ne postoji nikakav trag o urbanističkim izmenama ili rušenjima od prvih arheoloških otkrića. U ovom, kao i u drugim svetilištima dodavani su novi arheološki lokaliteti ali se, ili nije nikad diralo u njihovu autentičnost, ili se popravljalo i verno rekontruisalo ono što bi vreme, nemarnost ili prirodne nepogode oštetile.

Nakon iskopavanja riznica Atinjana je restaurirana 1905. godine a 1939. i 1950. delimično i Apolonov hram.

Istorija

Kraća istorija Delfa

Za više informacija pogledajte: Delfi

Delfi se kao selo javljaju već u rano bronzano doba, uporedo sa naseljima kao što su Tirint, Mikena, Orhomenos (Beotija) i druga. Vrlo rano postali su mesto kulta. Bilo je to u kasnomikenskom periodu, koje je pripadalo božanstvima Geji i Posejdonu.

Grci su Delfe smatrali ne samo središtem Helade nego i sveta. Kao svetilište i središte Apolonovog kulta u antici, prihvata se od 8. veka p. n . e. Ono je pronelo slavu Delfa po čitavom antičkom svetu, jer se sa njim nije moglo meriti ni jedno drugo proročište, pa ni ono Zevsovo u Dodoni u Epiru, niti ono u Didimi u Maloj Aziji.

Mitska istorija proročišta

Apolon ubija Pitona strelom u dubokom kanjonu podno Parnasa, na samom rubu svetog ponora. Na tom mestu Apolon osniva svoje proročište

Za razumevanje uloge proročišta u antičkoj Grčkoj, treba se ukratko upozanti sa mitom, na kome se zasniva njegova druga, važnija istorija.

„ Nakon dugog lutanja, progonjena Leta nalazi spas na Delosu, ostrvu koje je do tada slobodno plovilo morem. Čim je Leta dodirnula ostrvo, Zevs učini da iz mora izrone dve stene; jedna je sprečila Pitona da je dalje proganja, a druga je pričvrstila Delos za morsko dno. Na tom ostrvu, na gori Kint, između stabla masline i palme, Leta je rodila Apolona.

Od tog trenutka na Delosu više niko nije smeo da bude rođen, niti je smeo da umre, jer se njegovo tlo smatralo svetim. Trudnice, bolesnike i starce prevozili su do obližnje Ortigije. Na Delosu će biti osnovano drugo po važnosti Apolonovo svetilište.

Apolon odmah kreće protiv Pitona kako bi osvetio patnje svoje majke. Sustiže ga u dubokom kanjonu podno Parnasa, na samom rubu svetog ponora, i tu ga ubija strelom. Na tom mestu Apolon osniva svoje proročište gde će kroz usta Pitija izricati volju svoga oca Zevsa.

”

Istorija Delfskog proročišta

Trofonio (Trofonije), jedan od graditelja starog Apolonovog hrama Historia Deorum Fatidicorum, Ženeva, 1675.

Delfsko proročište postojalo je i pre Apolona. Naime na mestu današnjeg Atininog svetilišta arheološkim istraživanjem pronađene su glinene figurice sa uzdignutim rukama ili u sedećem položaju na tronošcu, koje potiču iz vremena oko 1400. godine p. n. e. Više vekova potom proročište je stagniralo, a onda je na njegovom prostoru nastalo „novo doba”. Iako su pronađeni samo ostaci kuća, a ne i svetilišta (prema Pausaniju, prvi Apolonov hram bio je načinjen od grana lovora, drugi od pčelinjeg voska, a treći od bronze. Na tom prostoru iskopano je mnoštvo zavetnih darova izrađenih od bronze, što ukazuje ne samo ona postojanjue svetilišta, u tom istorijskom periodu, već i da je ono bilo znamenito.

Apolonovo proročište svoj uspon započelo je u 8. i 7. veku p. n. e. kada su Delfi postali religijsko središte grčkog sveta. U 7. veku p. n. e. glavnim božanstvima Delfa, Apolonu i Atini, izgrađeni su hramovi u dorskom stilu. Jedini ostaci ovih hramova, ali samo kao građevinski materijal, pronađeni su u kasnijim građevinama u kojima su bili iskorišćeni za njihovu gradnju.

Kako je stari Apolonov hram u Delfima (koji su prema predanju podigli arhitekti Agamed i Trofonije, izgoreo u požaru 548. godine u požaru, onaj s kraja 6. veka u požaru uništio je 373. godine p. n. e. snažan zemljotres, tako da su Delfi bili gotovo iz temelja obnovljeni.

Pad moći i slave Delfa počeo je za vreme Rimska vladavina u Grčkoj. Nakon što su njegovo umetničko blago opljačkali Neron i Sula, car Teodosije svojom odredbom da se svi hramovi zatvore, a igre zabrane, označio je 392. godinu kao godinu konačnog kraja proročišta.

Opis svetilišta

Poligonalni zid bio je osnova na kojoj stoji Apolonov hram i definiše područje Halosa u severozapadnom delu. Podignuta je u drugoj polovini šestog veka pre nove ere, verovatno posle uništenja prvog hrama 548. godine p. n. e.

Apolonovo svetilište (hram) je građevina četvorougaonog oblika (ili možda više oblika trapeza), dimenzija 195 h 135 m, ograđeno zidom sa po nekoliko ulaza sa istočne i zapadne strane. Na jugoistočnoj strani nalazi se glavni ulaz do kojega se dolazi preko rimske agore (sa severne strane bio je podignut trem sa jonskim stubovima). Od toga ulaza vodio je popločani „Sveti put” (Via sacra) dok su se sa leve i desne strane strmih padina puta nailaze i delovi slobodno komponovanih građevina (riznica) i drugih skulpturalnih i svetih spomenika.

Svetilište (hram) je po tipu heksastilniog peripterosa, jer je na prednjoj strani imalo šest stubova (heksastilos). Sastojao se od tri glavne prostorije:

• Predvorja (pronaosa).
• Centralne arene (naós — u užem smislu, lat. cella)). Unutar centralne arene nalazila se čekaonica i prostor u kom su izricana proročanstva.
• Zadnje prostorije za čuvanje žrtvenih darova i dragocenosti (opisthódomos).

Na pročelju hrama bilo je napisano sedam slavnih izreka, koje je, prema legendi, sastavilo sedam grčkih mudraca. Najpoznatije izreke su ove dve:

• Gnothi seautón — Spoznaj samoga sebe!
• Meden ágan — Ničega previše!.

U predvorju hrama nalazi se zavetni dar u obliku slova „E”. Značenje ovog zagonetnog dara izaziva brojne rasprave u naučnoj javnosti.

U samom hramu nalazio se omfalos - „pupak sveta”, ovalni kamen obmotan zmijama.

„ Za Grke Delfi su bili središte sveta jer, prema mitu, Zevs sa dve krajnje tačke sveta pustio dva orla da lete jedan prema drugom i oni su se susreli u Delfima. Ta tačka je označena kao omfalos. Doći u Delfe za antičkog Grka značilo je doći u središte sveta. ”

Svojom impozantnošću Apolonovo svetilište (hram) nametalo se okolnim zdanjima, usmeravajući poglede prema „božjoj kući”, koja nije slučajno izgrađena na polovini puta između izvora i pećine za koju se vezuje proročanski ritual Pitije.

Zavetni darovi

Verovanje Grka, da sve dobro dolazi od bogova, rodilo je osećanje dužnosti, da im se u svemu, što čovek ima, da deo; pa tako su se po svetištima gomilali svakakvi zavetni darovi, počev od dela najplemenitije umetnosti pa do najjednostavnijih, često siromašnih predmeta. Na najpriznatijim bogoslužni mestima, kao što su to bili Delfi bilo ih je toliko, da ih hram nije mogao obuhvatiti, pa su stoga pojedine države za njih gradile posebne riznice.

U svetilištu je bilo postavljeno mnogo kipova. Prema Pliniju Starijem, nakon Neronove i drugih pljački ostalo još oko tri hiljade kipova, tako da je teško zamisliti kako je izgledao prostor svetišta u punom sjaju.

Sa desne strane od glavnog ulaza, sa desne strane „Svetog puta” na četverougaonoj bazi u antičko doba stajali su: Korkirski bronzani bik, delo Treopopa iz Egine, koji su darovali stanovnici Korkire (Krfa) oko 480. godine p. n. e. To su učinili stoga što je jedan bik na obali njihova ostrva na čudan način svojim rikanjem privukao mnoštvo tuna. Nakon saveta u Delfima, žrtvovali su bika Posejdonu, posle čega je ulov ribe bio velik. Pre toga teško su dolazili do ulova tuna. Zavetni dar Korkirana u Delfima iznosio je na desetine njihovih ulova.

Zavetni dar Arhađana nalazio se nešto dalje na istoj strani, na izduženom postolju koje je nosilo devet bronzanih kipova, podignut povodom njihovog upada sa Epaminidom 370/369. godine p. n. e. u zemlju Lakedemonjana. Kipovi su prikazivali Apolona, Niku, Arkada (po kojom je pokrajina dobila ime) sa sinovima i druge. Na vajanju kipova radilo je više umetnika.

Spartanski spomenik stajao je leve strane ulaza. Sačuvala se dugačka baza tog spomenika koji se sastojao od 37 bronzanih kipova, koje je izradilo devet Peloponeskih umetnika. Spomenik je bio zavetni dar Lakedemonjana a nastao je od osvojenog plena nakon pobede nad Atinjanima u bici kod Egospotama 404. godine p. n. e. Među prikazanim kipovima nalazili su se bogovi i heroji: Zevs, Apolon, Artemida, Posejdon i Dioskuri. Uz njih je bio i komandant Lisandar, najzaslužniji za tu pomorsku pobedu, kome je bog mora Posejdon stavljao venac na glavu. Neki kipovi predstavljali su druge spartanske vojskovođe, Lisandrove pomoćnike. Bronzani konj bio je postavljen pokraj spartanskog spomenika, levo prema ogradnom zidu. Izrađen je po uzoru na drvenog trojanskog konja. Dar je Argivaca bogu Apolonu, od plena dobijenog prilikom njihovog upada 414. godine p. n. e. na područje Tireje. Rad je vajara Antifanove iz Argosa.

Zavetni dar Atinjana nalazi se u produžetku spartanskog spomenika gde je otkriveno postolje sa natpisom koji navodi da su Atinjani podigli spomenik, 16 kipova od desetine dobijenog plena posle Maratonske bitke. Osim njih, bili su postavljeni kraljevi i heroji koji su dali (po naređenju proročištva) imena atinskim filama: Erehteja, Kekrops, Pandion, Egej, Akamant i drugi.

Posije su bile predstavljene kipovima Antigona, Demetrija (njegovog sina) i Ptolomeja. Izrada toga zavetnog dara pripisuje se slavnom Fidiju. Atinjani su ga postavili u Delfima verovatno u doba Kimona, kada je Miltijadov čast bila rehabilitovana. Ova spomenička grupa bila je ponos svih Grka, posebno Atinjana, zbog pobede nad azijskim osvajačima.

Spomenik sedmorice protiv Tebe je nešto zapadnije od bronzanog konja Argivaca, koji se sastojao od grupe kipova sedmorice mitskih junaka, argivskih vođa, koji su išli sa vojskom u pohod na Tebu. Bila su prikazana i Amfijarajeva kola sa vozačem Partenopejom. Spomenik je delo više autora. Nastalo je kao deo plena iz bitke kod Enoje, koju su vodili Argivci sa Lakedemonjanima na argivsko-lakonskoj granici 460. godine p. n. e.

Epigoni su bili treći spomenik Argivaca, koji je bio podignut na polukružnoj bazi sa leve strane puta. Prikazivao je epigone, odnosno sinove sedmorice poginulih na Tebi. Pohod epigona na Tebu trebalo je da osveti smrt njihovih očeva. On je uspešno završio i Teba je bila osvojena i razorena. Stradao je samo jedan vođa, Egijalej, sin Adrastov, dok je u prvom pohodu jedino preživeo vođa Adrasta. I taj je dar nastao od plena iz bitke kod Enoje.

Argoski heroji i kraljevi, u drugoj polukruznoj bazi (niši) na suprotnoj strani čine 10 bronzanih kipova argivskih kraljeva i heroja sa najmoćnijim kraljem Argosa, Danajem, njegovom najmlađom ćerke Heprmnestrom i njenim mužem Linkejom, uz druge likove koji su sa Tebancima učestvovali Godine 369. p. n. e. u osnivanju grada Mesenie. Podignutim kipovima Argivci su hteli istaknuti snažnu vezu gradova Argosa i Tebe. To je delo vajara Antifana.

Zavetni dar Taretinaca, koji se nalazi iza polukružne niše sa leve strane puta n izduženoj kamenoj osnovi nosio je bronzane konje Taretinaca i uhapšenih žena Mesapijaca, njihovih varvarskih suseda. U znak pobede nad svojim susedima, Taretinci su postavili taj zavetni dar.

Spoljašnje veze

Mediji vezani za članak Apolonovo svetilište na Vikimedijinoj ostavi