Austrougarski logori 1914—1918. bili su privremene zasebne i izolacione celine u kojima su Austrougarske vojne vlasti kontinuirano sve vreme Prvog svetskog rata držale u izolaciji internirane civile i zarobljene vojnike, sa sopstvene i privremeno okupirane teritorije.[1]
U Arhivu Vojske Srbije nalazi se izvorni dokument koji svedoči o broju logora i logoraša na teritoriji Austrougarske iz 1916. godine. Na tom spisku stoji da je u tom trenutku bilo 300 logora sa 64.942 zatočenika, a među njima 10 velikih, dok je u isto vreme u Nemačkoj bilo 50 logora sa 39.245 zatočenika. Prvi narod koji je došao pod udar austrougarskih logora bio je srpski narod, a u mnoštvu tih logora desio se pravi pomor. Čak i pre početka Prvog svetskog rata u njih su počeli da odvode civile: muškarce, žene, decu i starce.[2]
Od prvog napada na Srbiju 12. avgusta 1914. godine, kao i tokom čitavog Prvog svetskog rata, Austrougarska je pored ratnih zarobljenika iz Srbije odvodila i civilno stanovništvo. To su kasnije radile Nemačka i Bugarska, a jedan broj logoraša prebacivan je i u Tursku. Zatvarali su ih u više stotina logora, a po potrebi i premeštali iz jednog logora u drugi, pa i iz jedne države u drugu.[2]
Srbi su u tim logorima masovno umirali, iscrpljeni glađu, lošim smeštajem, oskudicom odeće i obuće, slabom higijenom i zdravstvenom zaštitom, teškim i opasnim radom, torturom i pljačkom, a pored svega toga harale su epidemije zaraznih bolesti, posebno pegavog i trbušnog tifusa, dizenterije i tuberkuloze. Austrougarska je imala odvojene logore za svaku naciju: Srbe, Ruse, Italijane itd., mada su u kasnijem periodu mešali zatvorenike. U logore za Srbe zajedno su zatvarani internirani građani iz Crne Gore, koji nisu smatrani zarobljenicima, već civilima nakon kapitulacije Crne Gore početkom 1916. godine, a takođe i Srbi iz Bosne i Hercegovine i Hrvatske, tadašnji podanici Austrougarske.[2]
Prva faza je trajala od jula do decembra 1914. godine.
Zbog različitog oblika i metoda sprovođenja, prva faza se može dodatno podeliti na tri zasebne hronološko tematske celine:
Zadržavanje i hapšenje građana koji su se zatekli u Austrougarskoj pred početak ratauredi
Ovaj deo prve faze, počeo je pre samog početka rata, odnosno nekoliko dana pred objavu mobilizacije. Ona je imala za cilj interniranje osoba koje su se u tom momentu zatekli na teritoriji Austrougarske monarhije, a one su po Uredbi Ministarstva unutrašnjih poslova Austrougarske i Ratnog
odeljenje iz Beča proglašeni licima iz „neprijateljskih zemalja.”
Pomenutom uredbom i blokadom granica u početku su najviše bili pogođeni podanici Kraljevine Srbije i Carevine Rusije koji su se zatekli na austrougarskoj teritoriji, da bi nakon uključenja Velike Britanije i Francuske u rat ista odredba bila primenjena i na njihove državljane. Mahom su to bili poslovni ljudi koji su boravili u Beču, Budimpešti i drugim gradovima, studenti, zatim turisti koji su se nalazili na odmoru u raznim primorskim mestima, kao što su Fijume (danas Rijeka), Abacija (Opatija), ili na oporavku u banjama, poput Karlsbada...[3]
U ovoj fazi u julu 1914. godine zadržano je oko 1.000. ljudi od kojih je većina po hapšenju internirana u sledeće novoosnovane improvizovane logore ili mesta za zatočenje:[4]
Prvi improvizovani logori ili mesta za zatočenje osnovani 1914.
Austrijski deo monarhije
Ugarski deo monarhije
Logor Drozendorf
Logor Karlštajn
Logor Ilmau
Logor Grosau
Logor Kufštajn
Logor Đenđeš
Logor Vac
Logor Lugoš
Logor Arad
U ovoj fazi zatočeništva nternirani podanici nisu bili u klasičnom logoru, već su bili zatočenici sa ograničenom slobodom kretanja, smešteni u nenamenskim ili improvizovanim objektima, u kojima su vladali jako loši životni uslovi. Nakon perioda jako loših uslova do kraja 1914. godine, uslovi za život u pojedinim logorima su se znatno poboljšani, izgrađeni su kuhinje, ambulante i toaleti, a unete su i peći za grejanje.
Interniranje civilnog stanovništva sa privremeno okupiranih teritorija Kraljevine Srbijeuredi
Interniranja civilnog stanovništva sa privremeno okupiranih teritorija Kraljevine Srbije počelo je u avgustu 1914. godine kada je austrougarska armija tokom prve ofanzive na Kraljevinu Srbiju privremeno zauzela deo Mačve i Podrinja. Sa ovih privremeno okupiranih prostora u internaciju je odveden veliki broj civila, koji su nakon vremana provedenog u Tuzli, Bosanskom Brodu i Sremu, kasnije sprovedeni u logore širom Austrougarske monarhije.[5]
Dr Ričard Arčibald Rajs, švajcarski kriminolog koji je bio angažovan od srpske vlade da istraži zločine austrougarske armije procenio je da je tada nestalo, tj. velikom većinom odvedeno u ropstvo više od 2.000 ljudi.[5][6]
Interniranje vojnika koji su zarobljeni tokom ratnih operacijauredi
Najviše ljudi internirano je tokom bitke na Drini i u prvoj fazi Kolubarske bitke, tokom kojih je austrougarska armija ponovo zauzela deo Mačve i Podrinja, a početkom decembra i Beograd i njegovu
širu okolinu. Tada su u najvećem broju internirani u logore Nežider i Boldogasonj stanovništvo sa okupiranih teritorija, Beograđani i meštani sela iz njegove najbliže okoline.[7]
Sahrana zatočenika u logoru AšahEpilog prve faze Prema nepotpunim podacima, a na osnovu procene ukupan broj interniranih Srba u 1914. godini je oko 12.000 (oko 5.000 umrlih do tog perioda). U spiskovima Crvenog krsta nalaze se podaci za oko 8.000 interniranih civila iz Kraljevine Srbije tokom 1914. godine, što je sigurno njihov minimalni broj, dok gornja granica verovatno može ići do 10.000.[8]
Druga faza je trajala tokom i nakon završetka velike neprijateljske ofanzive u periodu oktobar — decembar 1915. godine, kada je sistemu obe okupacione uprave Srbija proglašena za nepostojeću državu, tako da su se politika interniranja i ustanova logora odnosile uglavnom na civilno stanovništvo, pošto je srpska vojska delom izginula, delom se povukla preko Albanije na Krf, a delom već bila u logorima za vojne zarobljenike.
Treća faza odnosila se na period od 1916. do 1918. godine, koju su sprovodile austrougarske okupacione vlasti u svojoj okupacionoj zoni, posle uspostave Vojnog generalnog guvernmana Srbije.
U ovom istorijskom periodu politika interniranja i ustanova logora smatrane su za veoma efikasno sredstvo u realizaciji krajnjih ciljeva Austrougarske prema srpskom narodu uopšte. Imajući u vidu da je srpska vojska delom izginula, delom se povukla preko Albanije na Krf, a delom se našla u logorima za vojne zarobljenike, do kraja 1915. godine interniranja iz Srbije u logore Austro-Ugarske, ali i Bugarske, odnosila su se praktično na civilno stanovništvo. Obe okupacione sile proglasile su nepostojanje Srbije kao države, a srpske građane bez utvrđenog pravnog statusa i građanskog identiteta”
Konačan broj logora sa srpskim ratnim zarobljenicima i interniranim civilima, kao ni broj umrlih i preživelih u tim logorima, zasniva se na proceni a ne na činjeničom stanju, jer do danas nije obavljen popis svih logora.
Takođe je procenjeno da je u Austrougarsku bilo internirano 50.000 civila, od kojih je u logorima umrlo 20.000.[9]
Broj logoraša i srpskih žrtava u 10 najvećih logora Austrougarske za vreme Prvog svetskog rata[9]
Najnovija istraživanja koja su bazirana na izvorima prvog reda nam za sada daju značajno drugačije podatke za umrle iz Kraljevine Srbije i oni iznose: Austrija oko 25.000, Mađarska oko 2.000, Češka i Slovačka oko 11.000, Rumunija oko 2.000 i Bosna i Hercegovina oko 1.000. Ukupno oko 41.000 umrlih.[10]
^Nenad Lukić, Interniranje stanovništva i vojnika Kraljevine Srbije u austrougarske logore tokom Prvog svetskog rata & Popisi umrlih u logoru Boldogasonj / Frauenkirhen 1914‒1918, Beograd, 2017.
^Prva faza interniranja tokom 1914. godine U: Nenad Lukić, Interniranje stanovništva i vojnika Kraljevine Srbije u austrougarske logore tokom Prvog svetskog rata & Popisi umrlih u logoru Boldogasonj / Frauenkirhen 1914‒1918, Beograd, 2017. str.8-9
^Nenad Lukić, Beograđani u austrougarskim logorima 1914. godine, Godišnjak grada Beograda, LX, Beograd 2015, 112, 115, 118‒120.
^ abPrva faza interniranja tokom 1914. godine U: Nenad Lukić, Interniranje stanovništva i vojnika Kraljevine Srbije u austrougarske logore tokom Prvog svetskog rata & Popisi umrlih u logoru Boldogasonj / Frauenkirhen 1914‒1918, Beograd, 2017. str.11
^Ričard Arčibald Rajs, Austrougarska zverstva, Ovčar Banja 1994, 43‒44.
^N Lukić, „Beograđani u austrougarskim logorima 1914. godine”, 139‒141
^Prva faza interniranja tokom 1914. godine U: Nenad Lukić, Interniranje stanovništva i vojnika Kraljevine Srbije u austrougarske logore tokom Prvog svetskog rata & Popisi umrlih u logoru Boldogasonj / Frauenkirhen 1914‒1918, Beograd, 2017. str.12
^ abVemic, Mirceta (2014). „Mass mortality of Serbian prisoners of war and interned civilians in Austro-Hungarian camps during the First World War 1914-1918”. Zbornik Matice Srpske Za Drustvene Nauke (147): 201—234. doi:10.2298/ZMSDN1447201V.
^ abNenad Lukić, Interniranje stanovništva i vojnika Kraljevine Srbije u austrougarske logore tokom Prvog svetskog rata & Popisi umrlih u logoru Boldogasonj/ Frauenkirhen 1914‒1918. Udruženje građana „Zeleni Železnik”, Beograd. 2017. ISBN978-86-80752-01-3. str. 38-52.
