Википедија

Botnijski zaliv

Botnijski zaliv (šved. Bottniska viken, fin. Pohjanlahti) severni je deo Baltičkog mora. Nalazi se između Finske na istoku, Švedske na zapadu i Olandskih ostrva na jugu.[1]

Mapa Baltičkog mora, na kojoj je prikazan Botnijski zaliv na gornjem delu
Satelitska slika Finoskandije zimi. Severni deo Botnijskog zaliva, je prekriven je morskim ledom.

Ime uredi

Bothnia je latinizacija. Švedsko ime Bottenviken je originalno bilo samo Botn(en), pri čemu je botn bilo staronordijsko[2][3] za „zaliv”,[4] što je isto tako značenje drugog elementa vik.

Ime botn je korišteno za Botnijski zaliv kao Helsingjabotn u staronordijskom, po Hälsingland,[5] što se svojevremeno odnosilo na obalu zapadno od zaliva. Kasnije je botten korišteno za regione Vesterbotnija na zapadnoj strani i Ostrobotnija na istočnoj strani („Istočno dno” i „Zapadno dno”). Finsko ime Ostrobotnije, Pohjanmaa (maa = „zemlja”), daje nagoveštaj o značenju u oba jezika: značenje pohja uključuje „dno” i „sever”. Pohja je osnova reči za sever, pohjoinen, sa dodatnim pridevskim sufiksom.[6]

Botn/botten je kognat sa engleskom reči bottom, i mogao bi biti deo opšte severnoevropske distinkcije pojma nizija, u kontrastu sa visinskim predelima, kao što su holandski region, Žemajtija (Litvanija), i Sambija (Rusija).

Dimenzije i položaj uredi

Zaliv je dug 725 km, a širok od 80 km do 240 km i ima površinu od 117.000 km².[7] Najveća dubina mu je 295 metara, a prosečna 60 metara. Najveće reke koje se ulivaju u Botinijski zaliv su: Ume, Lule, Torne, Kemi i Oule. Najveći gradovi koji se nalaze na njegovim obalama su: Oulu, Vasa, Pori, Gevle, Hernesand i Luleo.

Naziv zaliva potiče od staronorveške reči „botn” što znači zaliv.[8] Zaliv predstavlja najseverniji deo Baltičkog mora, odnosno najseverniji deo velikog Botničkog zaliva, koji je dug 725 km, širok 80—240 km, sa prosečnom dubinom 60 m, maksimalnom dubinom 295 m i površinom 117.000 km². Nalazi se između Finske na istoku i Švedske na zapadu. Na jugu velikog Botničkog zaliva se nalaze Olandska ostrva. Najsevernija tačka je kod mesta Tore u Botnijskom zalivu, sa koordinatama 65° 54'07" N 22° 39'00 E. Zaliv je asimetričan, pri čemu sa finske strane ima pliće dno, blaži nagib i glatke je površine, a sa švedske strane ima dublje dno sa strmijom i krševitijom obalom.[9]

Opšte informacije uredi

 
Pogled na zaliv iz Finske

Botnijski zaliv je odvojen od Botnijskog mora, odnosno od južnog dela velikog Botničkog zaliva, moreuzom Kvarkenom. Moreuz Kvarken ima najveću dubinu od 65 m, sa dva grebena koja se nalaze na 25 m dubine. Leži između grupe ostrva Vasa u Finskoj i grupe ostrva Holmearna u Švedskoj.[10]

Botnijski zaliv obuhvata 260.675 km², od čega 56% leži u Finskoj, a 44% u Švedskoj.[11] Područje obuhvata oko 11.500.000 ha šuma, koje se prostiru između Švedske i Finske. Zapremina vode iznosi 1,490 km³.[12] Prosečna dubina zaliva je 41 metar. Najdublji deo zaliva sa 146 metara je Luleo dip, koji se nalazi jugoistočno od grada Luleo u Švedskoj. Na finskoj strani prosečna dubina je 30 m, a najdublji deo nalazi se blizu ostrva Lonkitin, sa dubinom od 50 m.[13]

Botnijski zaliv se nalazi u severnoj Evropi u Fenoskandinaviji, gde je led bio najdeblji za vreme poslednjeg ledenog doba. Zaliv je bio pod ledom do perioda u geološkoj evoluciji Baltičkog mora, u holocenu, koji se naziva „Jezero Ancilus” (7.500—6.000 godina pre nove ere), kada se ledena masa povukla ka planinama severne Skandinavije.

Kopneni deo u Baltičkom moru se najbrže izdizao u periodu postglacijalnog delovanja, oko 9 mm godišnje. Botnijski zaliv je deo Baltičkog štita, koji se i danas izdiže oko 80 cm svakih sto godina, još od perioda otapanja glečera (kontinentalnog leda) iz poslednjeg ledenog doba. Zato se dubina i površina Botnijskog zaliva stalno smanjuju. Danas je Botnijski zaliv 300 m viši nego na kraju ledenog doba. Lokalno stanovništvo je tokom života imalo priliku da vidi kako se more povlači sa dokova, a neka bivša ostrva kao što su Portsen i Hertsen blizu grada Luleo i dalje se nazivaju ostrvima, iako su danas povezani sa kopnom.

Smatra se da će za 2.000 godina izlaz iz zaliva kod moreuza Kvarken biti izdignut iznad nivoa mora i da će zaliv postati najveće slatkovodno jezero u Evropi.

Hidrologija uredi

U zaliv se uliva veći broj reka, pa se nivo saliniteta prati od severa ka jugu. Na jugu velikog Botničkog zaliva voda je slanasta zbog Baltičkog mora, ali na severu u Botnijskom zalivu, salinitet je veoma nizak i kreće se od 0,4‰ blizu Kvarkena do 0,2 ‰ u najsevernijem delu, a 0 ‰ u nekim arhipelazima gde je veći priliv vode. Plima i oseka nemaju veliki uticaj, ali jaki vetrovi koji nanose vodu sa juga ili severa mogu da dovedu do povećanja ili smanjenja novoa vode za 1,5 m. Zbog niskog saliniteta, Botnijski zaliv je pretežno slatkovodan i prekriven čvrstim ledom i do šest meseci godišnje, odnosno od 110 do 190 dana godišnje. Nizak salinitet i niske temperature tokom zime dovode do stvaranja čvršćeg leda nego kod slanijih i toplijih voda.[14]

Mnoge slatkovodne ribe (smuđ, štuka, grgeč i bela riba) žive na severu Botnijskog zaliva, u kome su biljni i životinjski svet mnogo manje zastupljeni nego u ostalom delu Baltičkog mora. Zaleđivanje Baltičkog mora počinje i završava se u Botnijskom zalivu, u severnom delu velikog Botničkog zaliva. Obustava saobraćaja traje od kraja januara do kraja aprila, a u najsevernijim lukama od sredine decembra do sredine maja.

Ostrva uredi

 
Ostrvo Hajluto

Botnijski zaliv ima 4001 ostrvo veće od 20 km². Najveće ostrvo je Hajluoto. Na severu zaliva nalazi se velika oblast arhipelaga. Švedski deo ove oblasti čini arhipelag Norboten, koji je podeljen na arhipelage: Piteo, Luleo, Kaliks i Haparanda. Većina ostrva je nenaseljena sa očuvanom prirodom. Tokom zime, do većih ostrva se može doći zaleđenim putevima. Neka ostrva su naseljena ili na njima postoje sezonska ribarska sela.

Švedski nacionalni park Haparanda zauzima arhipelag Haparanda i graniči se sa finskim nacionalnim parkom koji je nazvan Botnijski zaliv. Arhipelag Haparanda čine ostrva: Sandsker i Seksar Fure, i neka mala i stenovita ostrva, koja su nastala u poslednjih 1.500 godina zbog izdizanja kopnenog dela Botnijskog zaliva. Nacionalni park Botnijski zaliv u Finskoj je osnovan 1991. godine i obuhvata arhipelag blizu mesta Tornio i Kemi. Zahvata 157 km² , od čega 2,5 km² čini kopno.[15]

Živi svet uredi

 
Ikra kaliks

Moreuz Kvarken na jugu [Botnijskog zaliva određuje granicu izvan koje mnoge morske vrste ne mogu da prežive. Umesto crvenih i braon algi koje se mogu naći dalje na jugu, u Botnijskom zalivu preovlađuju zelene alge i semenjače. Biljke su uglavnom jednogodišnje. Jedine višegodišnje biljke su neke vrste slatkovodne kriptogame Isoetes echinospora i mahovine Fontinalis dalecarlica. Zelene alge su često prekrivene gustim slojem epifitnih silikatnih algi. Na obalama, plažama i u plićacima mogu se naći razne biljke sa severa, uključujući i endemsku žutu travu busiku (Deschampsia bottnica).

Jedine vrste koje se hrane filtracijom su vrsta Ephydatia i na ušću reka, mali broj slatkovodnih dagnji. Dvokrilne školjke čine 9% životinjske biomase, ljuskari i to uglavnom Saduria entomon čine 45% i gastropode 30%. Gastropode su puževi biljojedi, koji su u srodstvu sa slatkovodnim vrstama.[16]

U Botnijskom zalivu se mogu naći ribe koje žive u jezerima i rekama ove oblasti: žutoperka, grgeč, štuka i lipljen. Pored njih, u zalivu se mogu sresti i prstenasta foka, siva foka, bakalar, haringa i losos. Još u 16. veku ljudi su u Botnijskom zalivu lovili foke uz pomoć mreža, pri čemu su ih uhodili i hvatali kroz otvore u ledu ili duž ivice leda. Ikra divljeg lososa koja se dobija iz reke Kaliks, poznata je pod nazivom Kalix löjrom ili morsko zlato i predstavlja delikates i evropski brend.[17] Od ptica u Botnijskom zalivu žive: crna njorka, baršunasti turpan, ostrigar, mrki galeb, zapadni veliki tetreb i severna snežnica, a od životinja los i zec, koji žive na ostrvima i na kopnu.

Luke i gradovi uredi

 
Ledolomac u luci Kemi

Luke na finskoj strani su: Haukipudas, Jakobstad, Kemi, Kokolu, Oulu, Rahe i Tornio, a najveći gradovi po broju stanovnika su: Oulu, Tornio, Kemi, Kempele, Rahe, Kalajoki, Kokola i Jakobstad. Oulu ima oko 200.000 stanovnika, a ostali gradovi manje od 100.000 stanovnika.

Luke na švedskoj strani su: Haparanda, Karlsborg, Kaliks, Luleo, Piteo i Šelefteo, a najveći gradovi po broju stanovnika su: Luleo, Šelefteo, Pitea i Kaliks, pri čemu svaki ima manje od 100.000 stanovnika.[18] Luleo je najveći grad u Norbotenu, sa najvećim aerodromom. Arhipelag Luleo sa svojih 1.312 ostrva predstavlja važnu turističku atrakciju, koju je Unesko proglasio mestom svetske kulturne baštine.

Privreda uredi

 
Finska luka Rahe

Teritorija oko Botnijskog zaliva je dosta pošumljena. Drveće se seče i obrađuje. Postoje četiri finska i pet švedskih postrojenja za obradu drveta i izradu papira. U finskom delu basena 1993. godine bilo je oko 544.000 ha obradive zemlje, a u švedskom delu basena oko 113.000 ha obradive zemlje, koja se koristila za manje poljoprivredne radove.

Botnijski zaliv je važan za transport nafte i goriva do priobalnih gradova, za transport ruda do železara, na primer do mesta Rahe, za transport celuloze, papira i čelika radi izvoza, i za transport gvozdenih poluga, rude i uglja i do luka i od luka. Morski transport se obavlja i zimi, a ledolomci razbijaju led tokom zimskog dela godine kako bi se obezbedio neometan saobraćaj.[19]

Ovaj transport, kao i rad fabričkih postrojenja gvožđa i čelika, i topionice ruda metala zahvaljujući štetnim materijama uticale su na životnu sredinu. Iako poljoprivreda, šumarstvo i iskopavanje treseta povećavaju količinu hranljivih materija u tim područjima i učinjeni su veliki napori da se naprednom tehnologijom smanji zagađenje, ipak je u nekim oblastima, naročito duž finske obale došlo do eutrofikacije (cvetanje vode). U Botnijskom zalivu je ustanovljeno veće prisustvo nitrata i manje prisustvo fosfata i silikata nego u ostalom delu Baltičkog mora. Od riba se najviše gaji haringa i to za domaće potrebe.

Zanimljivosti uredi

Neki istoričari smatraju da je avanturista Otar mislio na Botnijski zaliv kada je govorio o moru Kven u IX veku. Postoji mogućnost i da je Klaudije Klavus u 15. veku pri upotrebi termina „Mare Gotticus” mislio na Botnijski zaliv.

Reference uredi

  1. ^ „Bay of Bothnia”. Pristupljeno 26. 6. 2017. 
  2. ^ Josephson, Folke; Söhrman, Ingmar (29. 8. 2008). Interdependence of Diachronic and Synchronic Analyses. ISBN 9789027290359. Arhivirano iz originala 17. 4. 2023. g. Pristupljeno 7. 1. 2021. 
  3. ^ König, Ekkehard; van der Auwera, Johan, ur. (2002). The Germanic Languages . Routledge. str. 38. ISBN 978-0415280792. 
  4. ^ Svensk etymologisk ordbok /
  5. ^ „Folkmängd i landskapen den 31 december 2016” (na jeziku: Swedish). Statistics Sweden. 21. 3. 2017. Pristupljeno 27. 11. 2017. 
  6. ^ „suomen kielisten ilmansuuntien etymologia”. Kysy.fi. 26. 7. 2006. Arhivirano iz originala 19. 11. 2016. g. Pristupljeno 18. 11. 2016. 
  7. ^ „Limits of Oceans and Seas, 3rd edition” (PDF). International Hydrographic Organization. 1953. Arhivirano iz originala (PDF) 8. 10. 2011. g. Pristupljeno 6. 2. 2010. 
  8. ^ „Svensk etymologisk ordbok”. Pristupljeno 26. 6. 2017. 
  9. ^ „Bottenviken”. Pristupljeno 26. 6. 2017. 
  10. ^ Leppäranta, Matti; Myrberg, Kai. „Physical Oceanography of the Baltic Sea”. Springer. Pristupljeno 26. 6. 2017. 
  11. ^ „Töre båthamn”. hamnar i Kalix (na jeziku: švedski). bottenviken.se. Pristupljeno 1. 12. 2015. 
  12. ^ „Bothnian Bay”. Arhivirano iz originala 3. 3. 2016. g. Pristupljeno 26. 6. 2017. 
  13. ^ „About the Bay of Bothnia”. Bottenvikens Skargård. Arhivirano iz originala 5. 10. 2013. g. Pristupljeno 1. 12. 2015. 
  14. ^ Mäkinen, Pentti (1972). „Winter Navigation in the Bothnian Bay and the Iceworthiness of Merchant Vessels” (PDF). Deep Blue. U.S. Department of Commerce. Pristupljeno 26. 6. 2017. 
  15. ^ „National Parks BOTHNIAN BAY”. Pristupljeno 26. 6. 2017. 
  16. ^ Eleftheriou, Anastasios; Smith, Christopher (1997). „Biology and Ecology of Shallow Coastal Waters: Proceedings of the 28th European Marine Biology Symposium, Institute of Marine Biology of Crete, Iraklio, Crete”. Olsen & Olsen. Pristupljeno 26. 6. 2017. 
  17. ^ „Swedish Lapland: The Deastination”. Arhivirano iz originala 29. 3. 2016. g. Pristupljeno 26. 6. 2017. 
  18. ^ „Waterways: Bothnian Bay Port Map”. Arhivirano iz originala 05. 10. 2013. g. Pristupljeno 26. 6. 2017. 
  19. ^ „Climate change creates new prerequisites for shipping”. Arhivirano iz originala 20. 10. 2017. g. Pristupljeno 26. 6. 2017. 

Spoljašnje veze uredi

 
Botnijski zaliv na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ботнијски_залив&oldid=27111422”