Glavno vrelo Niške Banje
Glavno vrelo Niške Banje termomineralno je kraško vrelo koje izbija na koti 248,47 na steni oko 2,5 metra ispod površine terena i glavnog banjskog objekata. Sa prvobitnom rimskom kaptažom, izvedenom u vidu kupolastog bunara ozidanog u slojevima od opeke i bigra, iz vrela, odozdo izbija topla voda i penje se pod vrh kupole.
| Glavno vrelo Niške Banje | |
|---|---|
 | |
| Tip | Kraško-termomineralno |
| Izdašnost | 0,035 m3/s |
| Temperatura vode | 37 °C |
| Planinski venac | Suve planine |
| Geoprostor | Niška kotlina |
| Oblast | Jugoistočna Srbija |
| Država | Srbija |
  | |
Glavno vrelo spada među najizdašnije homeotermne srpske banjske izvore, sa minimalnim proticajem vode od 35 l/sec i temperaturom vode od 38,2° do 38,5°С. Sadržaj minerala u vodi je neznatan. Suvi ostatak je 0,286 g/1 pri temperaturi 37,3°C. Voda sa Glavnog vrela pripada radioaktivnim homeotermama, čija radioaktivnost iznosi 10,53 do 13,4 Mahovih jedinica. Lekovito svojstvo voda ove tereme potiče od radona i mikroelemenata.[1]
Glavno vrelo snabdeva vodom: Staro kupatilo (bazen broj 3) koje potiče iz sedamnaestog veka, Glavno kupatilo (bazene broj 1 i 2), izgrađeno 1932, i kupališne objekte novijeg datuma: „Ozren“, „Zelengora“, „Radon“ i „Terme“, izgrađene u drugoj polovini 20. veka.
Geomorfologija uredi
Glavno vrelo je jedan od termomineralnih izvori Niške Banje koji izbijaju na južnom obodu Niške kotline pod visovima Koritnjaka (808 m), krajnjem zapadnom ogranku Suve planine. Oni su u rasednoj zon, ograničenoj severnim stranama kretacejskih krečnjaka Kovanluka. Ti su krečnjaci ispresecani mnogobrojnim dijaklazama ispunjeni belim kalcitskim žilicama. U samoj Niškoj Banji na nišavskoj terasi zastrveni su debelim slojem bigra, čija je prosečna debljina naslaga oko 10 m, ali mestimično i do 20 m.[2]
U termalnom području Niške Banje, oko Koritnjaka, utvrđeni su rasedi (sa svih strana osim sa one koja se veže za Suvu planinu). Tu počinje, i snop zaplanjskih raseda pravcem severozapad—jugoistok, duž kojih je spuštena Zaplanjska kotlina.
Najizdašniji izvori Niške Banje izbijaju na „podmlađenim banjskim rasedima“; terma Suva banja[a] na studenskom; Glavno vrelo na ukrštanju tog i zaplanjskog raseda. Sem ovih, u razbijenom izvorištu termalne zone Niške banje, uočena je pojava i drugih izvora; vrela Malo grlo (oko 320 m istočno od Suve banje) i povremenog, vrlo slabog termalnog izvora Avuz (kaptiranog u u današnjoj Školskoj česmi).
Istraživanja su ukazala da termalne terase nisu postale samo taloženjem bigra iz vode glavnog vrela, već i iz drugih izvora na zagatu. Novi profili bigrenih saliva, otkriveni prosecanjem pristupnog puta za niškobanjsku pećinsku termu 1968. potvrđuju, da se na relativnom zagatu, isticanje termomineralne vode vršilo iz niza izvora verovatno na celom niškobanjskom podnožju Koritnjaka.[2]
Od termalnokraških izvora Glavno vrelo Niške Banje potiče termalni vodotok, dužine oko 80 m (kroz središnji deo Banje), po kome je Niška Banja poodavno poznata. U 19. veku i kasnije, hidroenergija ovog vodotoka bila je iskorišćena za neprekidni rad nekoliko vodenica, a topla voda za gajenje pirinča,[b], potapanje konoplja, pranje ponjava i veša, kupanje siromašnog stanovništva, a nešto kasnije i automobila motorizovanih Nišlija. Oko 1930. niškobanjske vodenice, na ovom potoku, mlele su oko 20 vagona brašna. Ove vodenice bile su od velikog značaja za meštane, naročito zimi, kada su sve vodenice potočare bile zamrznute.[3] Tako je termalna voda Niške Banje okretala neprekidno i snažno tokom cele godine teško vodenično kamenje.[2] Izgradnjom hotela „Radon“, na ovom termalnom vodotoku koji po količini vode spada u najveće na banjskim vodama Srbije, na odseku bigrene terase ispred samog hotela izgrađen je ukrasni vodopad.[2]
.jpg)
Hidrološki režim Glavnog termalnog vrela uredi
Vode termalnog, radonskog oligo mineralnog Glavnog vrela Niške Banje su složene iz tople i hladne komponente. O poreklu tople komponente postoje oprečna mišljenja. Prema brojnim istraživanjima termalna komponenta je descedentnog (vadoznog) porekla.[4] Dok druga grupa istraživača, na bazi sadržaja mikroelemenata, geohemije i geotektonike smatra da su termalne vode Niške Banje magmatskog porekla (juvenilne).[5]
Hladna komponenta se sastoji iz ustaljenog dela, po količini i temperaturi, descedentne vode gornjih partija lijaskih peščara koja potiče sa slivnog područja Suve planine i varijabilnog dela kraške vode Koritnika. Uvažavajući mišljenja eminentnih istraživača, ne upuštajući se u genezu termalne komponente, a u cilju razjašnjenja procesa mešanja termalne žice sa bujičnim kraškim vodama, treba istaknuti nepobitnu činjenicu da termalna komponenta izbija na površinu u rasednoj zoni Nišavskog raseda . Bilo da je vadoznog porekla, sa sliva Suve planine, bilo da je juvenilna, ona se linijom manjeg otpora probija uz rased i na tome putu, svakako, prima stalne hladnije komponente iz gornjih partija lijaskih i crvenih peščara, a sasvim pri vrhu i promenljive količine hladne mutne bujične vode iz skaršcenog masiva Koritnjaka. Jedini drenažni otvori na obodu Koritnjaka koji je obavijeni nepropusnim tercijarnim glinama je pored Glavnog vrela i Suva banja i Malo grlo.[6]
Fizičko hemijske karakteristike vode Glavnog vrela uredi
Praćenje fizičko-hemijskih parametara termalne vode Niške Banje, odvija se povremenim analizama uzoraka vode u Zavodim ai Institutima u Srbiji. Spektrohemijskom analizom 1956. godine prvi put je u ovim vodama konstatovano prisustvo mikroelemenata, oligominerala, rubidijuma i cezijuma, čije prisustvo u termalnoj vodi, pored balneološke vrednosti, ima poseban značaj za izučavanje porekla termalne vode ne samo Glavnog već i ostalih vrela Niške Banje. Na osnovu ovih činjenica, a prema kategorizaciji iz 1997. godine određeno je da:
Prirodna oligomineralna voda iz Glavnog vrela Niške Banje pripada kategoriji: kalcijum - hidrokarbonatna, radonskim oligomineralnom, hipertermalnim vodama.[7]
Sadržaj minerala u jednom litru vode Glavnog vrela [8]
| Katjona | Grama | Milimola | Milivala | Milivala u % |
|---|---|---|---|---|
| Natrijuma | ||||
| Kalijuma | ||||
| Kalcijuma | ||||
| Magnezijuma | ||||
| 5,2817 | 100,0000 | |||
| Anjona | Grama | Milimola | Milivala | Milivala u % |
| Bikarbonata | ||||
| Hlorida | ||||
| Sulfata | ||||
| Nitrata | ||||
Suvi ostatak je 0,286 g/1 pri temperaturi 37,3°C. Voda sa Glavnog vrela pripada radioaktivnim homeotermama, čija radioaktivnost iznosi 10,53 do 13,4 Mahovih jedinica. Lekovito svojstvo voda ove tereme potiče od radona i brojnih mikroelemenata.[9]
- Rashlađenje vode
Višegoodišnjim analizama (Minić, 1999.) konstatovana je promene temperature i proticaja na termalnim vrelima Niške Banje zavisne od padavina, temperature vazduha i stanja biljnog pokrivača na Koritnjaku. Ove pojave su, uglavnom, vezane za zimski i prolećni period kada su padavine maksimalne, a biljni pokrivač minimalan. Do rashlađivanja i mućenja voda dolazi, mada ređe, i u letnjim mesecima posle pljuskova velikog intenziteta ili višednevnih kiša. Pad temperature nastupa naglo što rashlađuje vodu na izvoru čija se temperatura u tim periodima kreće između 19°C i 24°C, a najčešće 22°C. Pri rome koliko je rashlađvanje izazvano otapanjem većih naslaga snega, minimalne temperature vode su niže i održavaju se značajno duže.
- Protoci vode
Protoci vode na Glavnom vrelu variraju između 40 1/sec i 100 1/sec, dok se na Suvoj banji kreću od O do 400 1/sec. Glavno vrelo drenira najviše 60 sekundnih litara hladne kraške vode, dok Suva banja drenira oko 400 1/sec, mada je kota izliva za 30 m viša.
Zamućivanje vrela uredi
Na Glavnom termalnom vrelu Niške Banje povremeno se javljaju „crvena“ i „bela“ zamućivanja.
- Crvena mućenja
Ova mućenja povezana su sa naglim nadolaženjem vode na Glavno vrelo i u načelu nemaju nikakve veze sa običnim mućenjima koja nastaju kod oba vrela i daju beličastu vodu, sličnu koloidnoj mutnoći. Crvena mućenja bujičnih voda potiču od spiranja crvene zemlje, kojom obiluju tvorevine lijasa izvorne čelenke Rautovačkog potoka. Mada deo ove mutnoće podtiče i od ispiranja nataloženog crvenog mulja u pukotinama krečnjaka na putu podzemnih bujičnih tokova.
Naiame na levoj padini srednjeg dela sliva Rautovačkog potoka javljaju se tvorevine lijasa sa veoma izraženom erozijom. Kako su te površine ujedno i setvene površine, to se erozija zemljišta intenzivira, a isprani mulj crvene boje spira u korito Rautovačkog potoka i njegovog dela koji ponore, i odatle zamućenje nesmetano i brzo, razrađenom podzemnom hidrografskom mrežom stiže do termalnih vrela i muti ih.
- Bela mućenja
Bela mućenja vode koja se javljaju na Glavnom vrelu, i uopšte nemaju veze sa crvenim mućenjem. Ova mućenja se dešavaju nezavisno od proticaja. Prema istraživanjima prof, dr S. Stevanovića, bela mućenja potiču od hladnih komponenata, kada ojačaju, ili od promena atmosferskog pritiska, kada se na vrelima dešavaju pulzacije.[10] Obična „bela“ mućenja nije moguće sprečiti, ali na svu sreću ona ne predstavljaju nikakvu smetnju u balneoterapiji.
Eksploatacija vrela uredi
Glavno vrelo snabdeva vodom:
Napomene uredi
Izvori uredi
- ^ Enciklopedija Niša-zdravstvo, Gradina, Niš. 1996. pp. 85.
- ^ a b v g Grupa autora, Geografske odlike niškog područja, Termalne pojave i izvori U: Istoriji Niša, knjiga I, Gradina, Niš 1986 pp. 22-25
- ^ Milan Đ. Milićević, (1884) Kraljevina Srbija-novi krajevi, Državna štamparija Kraljevine Srpske, Beograd. pp. 11.
- ^ Luković, M. i Petković, K. (1933). Niška Banja, geološki sastav šire okoline banje i pojava termalnih radioaktivnih izvora. Srpska kralj, akademija. Glas CLVIII. Beograd.
- ^ Milivojević, M., Perić, J. i Simić, M. (1990). Preliminarni model hidrogeotermalnog sistema Niške Banje i Niške kotline. XII kong. geol. Jugoslavije. IV. Ohrid.
- ^ Vesna MINIĆ, Hidrogeološki uticaj sliva Rautovačkog potoka na kvalitet termalnih voda Niške Banje, Acta medica Medianae (2001) 4 5 - 37
- ^ Institut za rehabilitaciju Beograd, 1997, sadržano u dokumentu: Utvrđivanje područja banje „Niška Banja“, 1998.
- ^ Stanković S. (2009), Banje Srbije, Zavod za udžbenike, Beograd;
- ^ Enciklopedija Niša-zdravstvo, Gradina, Niš, 1996. pp. 85.
- ^ Stevanovic, S. (1941). Niška Banja, geološki sastav terena, poreklo radioaktivnih materija, hlađenje i mućenje vode glavnih vrela. Beograd.
