Dikance
Dikance je goransko selo (muslimansko selo srpskog govornog područja) u Opštini Gora, na Kosovu i Metohiji. Po zakonima privremenih institucija Kosova, ovo naselje je danas u sastavu Opštine Dragaš, dok je do 1999. godine, do ulaska međunarodnih snaga na Kosovu i Metohiji, pripadalo Opštini Gora. Atar naselja se nalazi na teritoriji katastarske opštine Dikance površine 605 ha. Dikance je goransko selo i od posebnog je strateškog i kulturno-istorijskog značaja za Goru i Gorane. Iako spada u manja sela, vekovima predstavlja stub i ponos Gore, što mu kazuje i ime izvedeno od reči dikan, savremeno dičan, odnosno ponosan. Dikance je simbol otpora bošnjakizaciji i albanizaciji.
Dikance | |
|---|---|
 | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Autonomna pokrajina | Kosovo i Metohija |
| Upravni okrug | Prizrenski |
| Opština | Gora |
| Stanovništvo | |
| — 2011. |  124 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 42° 01′ 01″ S; 20° 39′ 59″ I / 42.016944440° S; 20.666277778° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 1338 m |
.svg)  Dikance Dikance na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 38425 |
| Pozivni broj | 029 |
| Registarska oznaka | PZ(KS) |
Položaj uredi
Nekada je kroz selo prolazio put Brod-Dragaš koji je delio selo na dva dela, a danas je selo udaljeno 0,8 km od puta Brod-Dragaš, koji je izmešten na nešto višoj koti. Put za Dikance je asfaltiran.
Selo je smešteno u zapadnom delu srednjeg toka Brodske reke, koja se u narodu naziva Leva reka. Nalazi se na desnoj strani klisuraste doline, dosta iznad Brodske reke.
Atar sela Dikance ima površinu 605,18 ha i zahvata trouglastu površinu čija su markantnija temena na visovima: Strga (1926 m), Okravno (1273 m), Kačina glava (2207 m) i Dikanečki plav (1286 m).
Najniže kuće su na koti 1098 m, a najviše 1115 m.
Toponimi uredi
Toponimi za njive u ovom selu su: Ograđe, Milove mlake, Marin do, Rudine; a za livade i utrine: Golem kamen, Crkvište, Virje, Borov rit.
Iznad pojasa ispaša i manjih livada su seoske planine, odnosno šumski zabrani, na mestima čiji su nazivi: Šiljegarnik, Zdravečki kamen, Strga, Pljeote.
Hidroelektrana uredi
U ataru sela Dikance, na Levoj reci, nalazi se Hidroelektrana „Dikance“ nekadašnje snage 1,12 MW. Podignuta je pedesetih godina 20. veka. HE Dikance počela je da radi 1956. godine.
Hidroelektrana je izgrađena radnim akcijama lokalnog stanovništva, uz projekat, finansiranje i ogromnu podršku socijalističe vlasti bivše Jugoslavije: Socijalističke Republike Srbije i Socijalističke Autonomne Pokrajine Kosovo.
Hidroelektrana je simboličnog kapaciteta, ali je od strateškog značaja za opstanak Goranaca i države Srbije na ovim prostorima, i kao takva je prepoznata i uzurpirana od vlasti samoproklamovane Republike Kosovo, odnosno Energetske korporacije Kosova (KEK). Trenutni vlasnik Frigo Food Energy Invest iz Albanije obavezao se da u rekonstrukciju HE „Dikance” uloži ukupno 2,5 miliona evra, a ceo projekat je podeljen u dve faze. U prvoj fazi kompanija je rekonstruisala postojeće kapacitete, dok je u drugoj fazi planirano povećanje ovih kapaciteta.
Hidroelektrana „Dikance” ima tri Fransis turbine, dve turbine Rade Končar proizvedene 1975. se naizmenično uključuju u rad. Kapacitet ovih turbina je 1 MW i 750 KW. Treća turbina ima najveći kapacitet, 2.900 MW. Radi dva do tri meseca godišnje, a za to vreme manje turbine su van funkcije. Generator treće turbine je proizveden u Španiji, dok je turbina proizvedena u Bugarskoj.
Pravni vlasnik hidroelektrane je Elektroprivreda Srbije (EPS).
Istorija uredi
Selo se pominje još 1348. godine, u hrisovulji cara Dušana izdatoj manastiru Sv. Arhanđela, kao Drugi Brod, sa zaseokom Grmijane. U istoj povelji je pomenuta sveštenička porodica Dikanovića, po kojoj je selo, verovatno, kasnije nazvano Dikance. Pretpostavka je da su Dikanovići, striji od samog toponima Dikance, iako nisu stariji od samog sela. Ono što je izvesno je da se u blizini sela nalaze se razvaline stare srpske crkve. U turskom popisu 1452. godine pominje se kao Dikanica, a u popisu 1455. godine kao Dikance, sa 15 kuća.
Ajranci, Kikovci i Drangovci, uglavnom, vode poreklo od Dikanovića. Materijalni dokazi koji upućuju na to su skromni, uglavnom srednjovekovni crkveni zapisi. Migracije iz Dikanaca su bile intenzivne, ali prema Dikancima minimalne. Samo u neznatnoj meri je bilo doseljenika iz okolnih sela, a još u manjoj meri juručkog i cincarskog porekla. Da je ovih migracija prema Brodu bilo svedoče određeni toponimi. Omanji zaseok Dikance je prvobitno nastao kao drugi Brod. Bezbednosna uloga za tada veliki Brod, Dikanca i prvih Dikančana je u tome što su nepoznati putnici prolaznici, trgovci i drugi, koji su prolazili kroz selo silazili su sa konja, razoružavani su i dalji put su nastavljali pešaka ka obližnjem Brodu. U neposrednim selima Baćka i Mlike su bile puškarnice, dok ih u Dikancima nema. Sve navedeno govori u prilog tome da su tada trgovci iz Broda planirali infrastrukturu srednjovevne župe Gora. Opadanjem moći Broda kao trgovačkog središta na putu između Prizrena i Skoplja, opada i primarna uloga ovog omanjeg sela, a lokalna straža i sveštenici okreću se svakodnevnim životu i preživljavanju: stočarstvu i zemljoradnji, rešeni da ostanu i prežive. Slabljenjem srednjovekovne srpske države, počinje intenzivno iseljavanje i pečalba u sve udaljenijim krajevima.
Dikance se, za sada, uspešno odupire albanizaciji i bošnjakizaciji.
Selo ima tri maale (mahale) koje zatvaraju središnji prostor sela, gde je bilo mesto Zbora. Mesto na kome su se donosile glavne seoske odluke: Kikovci i Drangovci (Gorno maalo), Ajranci (Sred selo) i Donja mahala (Dovno maalo). Selo je po popisu iz 2002 imalo 65 stanovnika. Od 2002. do 2012. godine broj stanovnika je povećan skoro za duplo (samo statistički) i kreće se oko 120 stanovnika. Veliki je problem što je omladina, nakon završene srednje škole u Mlikama, prinuđena da se iseljava jer nema daljeg školstva na srpskom kao ni posla. Broj stanovnika je veći samo leti, kada Goranci redovno dolaze u zavičaj. Prodavnica, džamija, Dom kulture i tri kafane smeštene su u Ajrankovcima. Ranije je i škola bila ovde, kao i seoska česma. Koja je dugo bila van funkcije, da bi na kraju bila, nažalost, porušena. Škola se sada nalazi u Drangovcima.
Stare seoske četvrti koje se pominju u istorijskim izvodima kao što su Radiče i Grmjane su nenastanjene, iako su iskopavanjem 90-tih godina 20. veka u Radiču, prilikom građenja pomoćnih objekata utvrđene ranije naseobine. Nađeni su ostaci ognjišta, i drugih elemenata koji upućuju na način življenja pravoslavnih Dikančana. U novije vreme, širenjem sela počela je izgradnja kuća u Radiču. Veruje se, prema svedočenju meštana, da je Jezero koje se nalazilo na istoimenom lokalitetu, danas poznatom Nad Dikance, došlo do iznenadnog popuštanja jezera, plavljenja i zatrpavanja ovog dela sela. Jezero je služilo i kao prirodni rezervoar za vodosnabdevanje sela u sušnom delu godine. Lokalitet Jezero je danas mlaka, sa nekoliko izvora, obraslo rastinjem karakterističnim za poslednju fazu izumiranja jezera.
U Dikancima postoji i lokalitet Groboj gde se veruje da su sahranjivani Ljumani bez ikakvog obeležja, stradali u borbi sa seljanima. Ljumanima su označavani svi koji su otimali stoku i letinu seljanima i činili druge zulume, iako su originalno Ljumani stanovnici oblasti Ljume koja se danas nalazi u Albaniji.
Lokaliteti Juručke grobišta (Juručko groblje) kao i neistraženi lokaliteti drugih starih gorbalja od kojih svako nosi svoju priču, upotpunuju istorijsku konstrukciju sela i etničkog bića Gorana.
Na krajištu sela postoji i lokalitet Krs (Krst) koji je sve do 40-tih godina 20. veka bio obeležen metalnim krstom.
U poršlosti je, pored nekadašnjeg starog zaravnjenog seoskog (pravoslavnog) groblja, bila sagrađena improvizovana škola. Škola je u više navrata menjala namene. Jedan deo škole je pretvoren u kafanu, a drugi deo u džamiju. Drveni balkon škole, dok nije stradao u požaru dvadesetih godina XX veka, imao je funkciju minareta.
Danas, iznad seoske kafane je Dom kulture, sagrađen neposredno pre NATO agresije.
Nekadašnja džamija, koja je postojala pored Doma kulture, koja je bila simbol sela, sa značajnim istorijskim i kulturnim elementima, je iz temelja porušena i sagrađena je nova, moderna sa visokim minaretom koje svojom visinom odudara od manira skromnosti i skrušenosti Dikančana i arhitekture sela. Minaret je sagrađen prvih godina nakon NATO agresije, a nova džamija desetak godina kasnije.
Dom kulture Dikance uredi
Usled nedostatka kulturnog sadržaja, a zbog kulturnog potencijala, na inicijativi organa vlasti Opštine Gora uz podršku pokrajinskih i državnih vlasti, kao i uz veliku finansijsku pomoć dobrotvora, započeta je izgradnja Doma kulture devedesetih godina XX veka. Grubi radovi i fasada su završeni neposredno pre NATO agresije, a opremanje i njegovo potpuno uređenje i uvođenje u namenu je prekinuo rat.
Za vreme NATO agresije u domu kulture Dikance je bio štab za odbranu sela i dela granice prema Makedoniji, gde su bile staconirane snage srpske policije sastavljeni od lokalnog stanovništva. Štab je sve svoje zadatke i operativne i logističke uspešno obvljao bez ljudskih gubitaka. Nakon povlačenja Vojske Jugoslavije i drugih snaga bezbednost Republike Srbije u Domu kulture je kratko bilo sedište operativnog štaba za odbranu Gore. Operativni štab su činili bezbednosni i opštinski funkcioneri koji se nisu povukli nakon Kumanovskog sporazuma.
Pripadnici OVK su u prvim danima nakon povlačenja vojske Jugoslavije i snaga MUP-a, a na osnovu svojih saznanja o mogućnosti organizovanja otpora među lokalnim stanovništvom, posetili i Dikance i uz kraću raspravu sa meštanima bezbedno napustili selo, navodno, uvereni da Dikance ne predstavlja nikakvu dalju opasnost za OVK. Presretanja, praćenja, podmetanja bombi, krađa automobila, kao i batinjanja lokalnog stanovništva i uzurpacija nepokretne imovine, bilu su svakodnevica. Situacija je bila nepredvidiva i menjala iz sata u sat. Konačan ishod je bio potpuno neizvesan. Ponuđena je tzv. bezbedna evakuacija stanovnika svih gorskih sela. Stanovništvo je sa spakovanim najneophodnijim stvarima čekalo plan za evekuaciju ili egzekuciju.
Na molbu Dragašana da im se pomogne u odbrani, danonoćno dogovaranje uticajnih pojedinaca iz sela Kukuljane, Dikance, Vranište, Mlike, Baćka, Globočica i Ljubovište, a uz podršku većih goranskih porodica iz ostalih gorskih sela, prvenstveno iz Restelice i Borda, rezultiralo je zaključkom da se Gora mora odbraniti u Dragašu i da nikakvo iseljavanje ne dolazi u obzir. Ovim dogovorom moral je delimično vraćen.
Nekoliko dana nakon toga, uprkos velikoj podršci među stanovništvom, odustalo se od prvobitnog plana A, tj. oružane odbrane institucija u Dragašu.
Operativni podaci dobijene od srpskih snaga bezbednosti, još uvek prisutnih na Kosmetu, gde su učestvovali i operativci iz Gore, nisu išli u prilog bilo kakvoj pobuni. Zaključci izneti na održanom sastanku upućivali su na to da su pripadnici OVK, uz podršku KFOR-a, operativno spremni za potpuno etničko čišćenje Gore, kao najjužnije srpske enklave, u svega nekoliko sati i da čekaju i najmanji povod ili nesardnju.
Dragašani, svesni teške situacije, u neverici su nemo posmatrali sopstven poraz i pad institucija pod albanskom upravom. Ubrzo su, bez borbe, pripadnici OVK, uz asistenciju nemačkog KFOR-a, pozvali na predaju oružja, a zatim i razoružali oružane formacije lokalnog stanovništva.
Operativni štab je, uz nekoloko sporadičnih oružanih okršaja, sačuvao stanovništvo. Nakon pada Dragaša, čija je odbrana predviđena planom A, prešlo se na plan B koji je brzo realizovan: Opštinski organi su izmešteni iz multietničkog Dragaša, koji je teško branjiv u selo Vranište. Kao jedini zadatak postavljen pred štabom bio je očuvanje školskog sistema, koji su prosvetni radnici Gore, požrtvovano sproveli u delo. Kvislinškim delovanjem istaknutih pojedinaca, koji su shvatili svoj „bošnjački” identitet, preko turskih snaga KFOR-a, koje su u početku od većeg dela stanovnika dočekane dobronamerno, u posed OVK su došle poverljive informacije o čelnicima štaba i njihovoj ulozi. Pre strahovitih pritisaka na lokalno stanovništvo, koji su usledili, štab je raspušten uz zaključak da su operativci ispunili zadatke očuvanja stanovništva i školskog sistema u okviru Ministarstva prosvete Republike Srbije.
Dom kulture Dikance je, iako novoizgrađen, postao istorijski spomenik, svedok teških dešavanja.
Demografija uredi
Naselje ima stoprocentnu goransku etničku većinu.
Broj stanovnika na popisima:
- popis stanovništva 1948. godine: 318
- popis stanovništva 1953. godine: 320
- popis stanovništva 1961. godine: 349
- popis stanovništva 1971. godine: 392
- popis stanovništva 1981. godine: 282
- popis stanovništva 1991. godine: 257
Popis 2002. uredi
Na popisu stanovništva 2002. godine, Dikance je imalo 65 stanovnika, sledećeg etničkog sastava:
Popis 2011. uredi
Na popisu stanovništva 2011. godine, Dikance je imalo 124 stanovnika, sledećeg etničkog sastava:
Reference uredi
Literatura uredi
- Goranske narodne pesme, Harun Hasani, Priština, 1987.
- Jastrebov, Ivan S. (1879). Podatci za istoriju Srpske crkve. Beograd: Državna štamparija.
- Stara Serbiя i Albaniя, Ivan S. Яstrebov, putevыe zapiski, Beograd, 1904.
- Gora i Opolje — Antropogeografska proučavanja, Milisav Lutovac, Beograd, 1955.
- Antropogeografski i etnografski spisi, knjiga 4, Jovan Cvijić, 1987, Beograd
- Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje, Jovan Cvijić Beograd, 1931.
- Goranci, muslimani i Turci u Šarplaninskim župama Srbije: Problemi sadašnjih uslova života i opstanka, Dr Milan Bursać, 1-105, Beograd, 2000.
