Zavoj (Pirot)
Zavoj je naziv sela u okolini Pirota, koje je potopljeno 26. februara 1963. godine, odronom dela planine i blokiranjem reke Visočice, koja je kasnije napunila kotlinu i potopila selo. Stvorena je prirodna pregrada kod sela Zavoj. Do decembra 1964. godine puneći se svakodnevno, naglo je stvoreno prirodno urvinsko Zavojsko jezero. Selo se pre katastrofe nalazilo 18 kilometara severno od Pirota u dolini reke Visočice. Vojska sa čamcima je spasilo stanovništvo, njih 1700 ljudi. Nestalo je u vodi čitavo selo sa 208 dobrih kuća od čvrstog materijala. Nakon potapanja, stanovništvo se raselilo sa tih prostora i formirali naselje bliže Pirotu i nazvali ga Novi Zavoj. Na osnovu potapanja sela zbog prirodne katastrofe, počelo se sa izgradnjom brane kako bi se tu formiralo veštačko jezero. Ta brana je završena i puštena u rad 1990. godine, pod nazivom HE Zavoj - Pirot.[1] Nakon izgradnje brane, formira se na teritoriji sela Zavoj i Mala Lukanja, Zavojsko jezero.
Zavoj | |
|---|---|
 Zavoj 1960. godine | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Upravni okrug | Pirotski |
| Grad | Pirot |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 43° 15′ 48″ S; 22° 38′ 17″ I / 43.263456° S; 22.638088° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
.svg)  Zavoj Zavoj na karti Srbije | |
Položaj uredi
Naselje Zavoj nalazilo se petnaest kilometara severno od Pirota u dolini Visočice u predelu zvanom Srednji Visok. Geografske koordinate su mu: oko 22° istočne geografske dužine oko 43° i 15' severne geografske širine. Nadmorska visina naselja je 535 metara, a seoskog atara od 490 do 1576 metara. Nekada je Zavoj bio konak na karavanskom putu iz istočne Srbije za Čiporovce M dalje.'Sada je povezan asfaltnim putem sa Pirotom preko Koprivštice i Nišora. Seoskim putem povezan je prema severu sa Toplim Dolom preko Mrtvačkog mosta, na istoku sa Malom i Velikom Lukanjom i na zapadu sa Pokrevenikom. Sada se od Pirota do jezera u Zavoju stigne za pola sata vožnje automobilom.
U ataru Zavoja su zaseoci Barska Livada i Debeli Del. Oni se nalaze y dolini Toplodolske reke. Žitelji ovih zasela– ka provodili su zimu u Zavoju, a y letnjem periodu živeli su y pomenutim zaseocima. Oni i danas postoje, ali gotovo bez stanovnika.
Manji deo atara prostire se sa leve strane Visočice, čija južna i zapadna granica idu vrhovima brda Ševeljanica, Šejnica i Drenska glava. Jugoistočna granica atara je do atara Male Pukanje i pruža se dolinom Belske reke do Bele rovine. Granica sa gostuškim atarom pruža se preko zvanih mesta Mečkat, Kamenac, Livađe, Zanoga, Biljenica, vrh Belan. Severna granica ide od Belana i strmo se spušta do Toppodopske reke. Neznatan deo atara je na desnoj strani ove reke i doseže do temačkog atara. U periodu postojanja Zavoja struktura atarske površine bila je sledeća: na njive, bašte i konopljišta otpadalo je oko 600 hektara (18%), voćnjaci VI vinogradi zauzimali su oko pet hektara (0,15%), livade oko 300 hektara (9°/o), šume 390 hektara (12%), pašnjaci i neplodno tle odnosili su 1900 hektara (58%). Prosečna gustina naseljenosti iznosila je 1961. godine 40 stanovnika na kilometar kvadratni.[2]
Istorija uredi
Selu su, verovatno, ime podarili reka i rečna dolina praveći zavoje, okuke, krivine pružajući se kroz ovaj prostor. Neki stari ljudi kažu da se selo zvalo Zavoji. Reka zaista pravi više zavoja u ovom delu toka. Na osnovu jednog starog dokumenta (pisma u kojem se pominje selo, navedenog u odeljku o mostu), može se zaključiti da je za označavanje imena sela upotrebljavana množina. Još neka mesta, naime, nose imena u množini: Rsovci, Dojkinci itd. Ostaje pitanje kada je i zbog čega ime sela dobilo oblik jednine. Meštani čuvaju i prepričavaju legende, koje na svoj način govore o postanku sela i njegovog imena. Po jednoj legendi kaže se kako je negde (u Ćuštici, Temskoj, Toplom Dolu) neko objašnjavao Turcima put za Tursku: „Idi uz reku, uz reku, pa zavij“, odnosno „idi niz reku, niz reku, pa zavi“.
Prvi do sada poznati pisani dokument o Zavoju potiče iz 16. veka.[3] U njemu se Zavoj pod istim nazivom pominje y spisku dželepkeških dažbina 1576– 1577. godine y kazi Šehirćoj, sa dva dželepkeška domaćinstva." Pod ovim nazivom selo se pomi- nje i u popisu baština sofijskog, perniškog i pirotskog kraja, 1606. godine u vezi s vojnučkim baštinama Petra, sina Rajkina i Penea, sina Branila. Da se radi o starom selu ukazuje i krst, obrok svetog Arhanđela Mihaila iz 1726. godine, ali je verovatno starijeg datuma. Pomenute godine govore samo o njegovom postojanju.
Crkva u Zavoju je podignuta u predtursko vreme. Ta stara crkva posvećena Sv. arhanđelima iz kraja 14. veka sa freskama nastalim početkom 17. veka, potopljena je sa izgradnjom jezera. Freske su navodno restaurirane pa skinute. Posebno su bile zanimljive freske sa likovima: Sv. Save, Sv. Siomeona, Prohora Pčinjskog, Sv. Jovana Rilskog i Joakima Osogovskog. Gradili su je - opravljali u 19. veku majstori iz mesta Radomira - "Radomirci" iz današnje Bugarske. Oni su i kuće po Zavoju gradili.
Zvanično oslobođenje došlo je posle bitke kod sela Nišora. Bitka je vođena 25, 26. i 27. decembra 1877. godine. Ratu između Srbije i Turske prethodila je objava rata Rusije Turskoj 1877. godine.
Zavoj je pripao Visočkom srezu sa sedištem u Velikoj Lukanji (Ukazom kneza Milana Obrenovića od 6. 2. 1879. godine).[4]
Visočki srez je ukinut 5. januara 1887. godine. Velika Lukanja postaje opštinski centar u čijem sastavu je Zavoj. Selo je i dalje zadržalo svoju opštinsku sudsku kancelariju.
To mesto je pre 1880. godine bilo u sastavu bivšeg Visočkog sreza. Tu je popisano 1880. godine 102 kuće, sa 654 stanovnika, među kojim nema pismenih. Poreskih glava je zabeleženo 160.[5] Pored mesta protiče Zavojska reka, a tu se seje i pšenica i kukuruz.
U Zavoju postoji srpska narodna škola od 1853. godine. Prvi učitelj je u mestu bio Tanča Kuklić.[6] Služio je tu Kuklić godinu dana za 220 groša. Osim toga hranili su ga redom roditelji dece i kupovali ili sami pravili opanke. Krenulo je od praznika "Mladenaca" 30 učenika, od kojih je završilo taj razred njih 20.[7] Učitelj zavojski je bio kasnije i Petar Panić. Pominje se 1856-1857. godine kao učitelj u Zavoju pop Mita Petrović. Godine 1896. iz tabele škola u nišavskom srezu, vidi se da postoji osnovna škola u Zavoju. To je četvororazredna škola koja nije podnela izveštaj za prethodnu školsku godinu. Po aktuelnim podacima ima ukupno 50 učenika i to: 26 u prvom, 5 u drugom, 11 u trećem i 8 u četvrtom. Učitelj za sva četiri razreda je bio Kosta M. Pešić (1896-1899).[8] Bio je 1904. godine u zavojskoj školi Božidar Zdravković učitelj "zastupnik". U sva četiri razreda 1905. godine su postavljeni privremeni nastavnici.[9] Tu je 1906. godine privremeno postavljen stalni nastavnik.
Po administrativnoj podeli Kraljevine Srbije iz 1901. godine, selo Zavoj je u sastavu opštine Velika Lukanja. Tu se još nalaze Bela, Gostuša, Mala Lukanja i Pakleštica. Srez je nišavski, sa sedištem u Pirotu. Srez je u sastavu Pirotskog okruga, sa sedištem u varoši Pirotu.[10]
Majstori graditelji crkve - "Radomirci" su sa sobom su doneli u selo Zavoj novinu - gusle ćemane, koje su sami pravili od drveta i učili meštane. Uz ćemane su pevane pesme i igrano kolo. Gusle ("ćemane") imao je Aleksa Leka Todorović u selu Zavoj, koji je umro 1910. godine star oko 80 godina. On je sam pravio te gusle sa tri žice i na njih svirao - "oro". Gusle su bile drvene a žice od creva. Ćira Jotić meštanin je 1935. godine svedočio da se uz Lekine gusle igralo kolo.
Ubijen je 1916. godine od strane bugarske vojske, pop Milan Popović paroh zavojski na putu.
U međuratnom vremenu tu se radilo belo sukno za prodaju, kao preteča tekstilne industrije.
U proleće marta 1942. godine upali su u selo Zavoj i okolna mesta nišavski partizani.
Bugarska vojska je u znak odmazde za pretrpljeni poraz ubila u jednoj pojati sela Zavoj: trudnicu Verku Lukić, njenog supruga Časlava i svekra Davida, pa istu zapalila.[11]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ „HE Đerdap - Odeljak: HE Pirot”. Arhivirano iz originala 04. 11. 2013. g. Pristupljeno 04. 11. 2013.
- ^ Vojislav M. Minić, Zavoj, 1989, str. 7
- ^ * dr Jovan V. ćirić: Naselja Gornjeg Ponišavlja i Lužnice, Pirotski zbornik br 8–9, Pirot, 1979. str. 149.
- ^ dr Ilija Nikolić:'Pirot i srez Nišavski, prva knjiga, 1981, str. 374.
- ^ "Otadžbina", Beograd 1880. godine
- ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1900. godine
- ^ Vladimir Nikolić: "Narodne škole u Protu i okrugu pirotskom do oslobođenja 1877. godine", Beograd 1924. godine
- ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1896. godine
- ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1905. godine
- ^ "Policijski glasnik", Beograd 1901. godine
- ^ Jovan Zlatić: "Stradalaštvo naroda u niškom ratnom okrugu (1941-1944)", Beograd 1994. godine