Zaječarski bastioni

Zaječarski bastioni predstavljaju sistem od osam jedinstvenih fortifikacijskih vojnih objekata, detaširanih bastiona, na obodima kotline u kojoj se nalazi Zaječar. Bastioni, utvrđenja odnosno kazamati ili forovi kako se takođe nazivaju, izgrađeni su u cilju odbrane od očekivanih osmanskih pohoda na Srbiju sa Bugarske teritorije koju su Turci u to vreme osvojili, kao i zaštitu prirodnih puteva koji vode dalje u unutrašnjost Srbije. Građeni su tokom druge polovine 19. veka, nastavljajući se na vojnu praksu izgradnje odbrambenih objekata još od vremena Prvog Srpskog Ustanka za oslobođenje Srbije od Turaka.

Istorija

Neposredno nakon oslobođenja Istočne Srbije od Turaka 1807. godine, Hajduk Veljko je sa drugim vojvodama po nalogu Karađorđa pristupio utvrđenju postojećih i gradnji novih šančeva, palisada duž korita reke Timok, radi odbrane od eventualnih napada Turaka iz pravca Vidina i Bugarske. Utvrđenih vojnih šanaca, palisada je bilo duž obala Timoka, u Vratarnici, kod ušća Grliške reke u Timok, kod Vražogrnca, u samom Zaječaru, na severu prema Negotinu i po dubini teritorije Srbije. Dobro utvrđeni šančevi sa grudobranima, stražarnicama i zemunicama za oružje, municiju i ustanike za ono vreme su bili značajna vojna utvrđenja. Šančevi su izgrađeni, uspostavljene su vojne posade koje su odolevale napadima Turaka sve do jačih i masovnijih napada turske vojske tokom leta 1813. godine. Pogibijom u Negotinu Hajduk Veljka, i kasnije slomom Prvog srpskog ustanka ujesen iste godine šančevi su ubrzo zatim i napušteni.

Po završetku rusko turskog rata i sklapanja Jedrenskog mira 1829. godine, objavljivanjem Sultanovih Hatišerifa 1830. godine, čime je uspostavljena autonomije Srbije i sve do konačnog oslobođenja od Turske i pripajanja pet nahija Timočke Krajine Srbiji odnosno Hatišerifa 1833. godine šančevi su obnavljani i održavani.

Nakon oslobođenja, kako je Hatišerifom propisano a kako i nije više postojala potreba, neki od šančeva kao i onaj u centru Zaječaru su po nalogu Miloša Obrenovića porušeni uz puno odobravanje meštana.

Zbog sve zategnutijih odnosa Srbije i Turske već počev od 1861. godine postajala je sve vidljivija potreba da se ponovo prema granicama sa Turskom ojačaju odbrambene aktivnosti i uspostave fortifikacijski objekti ali i ojača vojska u unutrašnjosti. Tako da je već u periodu 1853-1855. godine na poziv Državnog saveta Kneževine Srbije u Srbiju došao iz Francuske inženjerijski kapetan Ipolit Florentin Monden, koji je obilazio pogranične krajeve i pomagao u pripremi vojnih planova za odbranu. Već od 1861. godine, kada je po drugi put Monden došao u Srbiju, unapređen je u čin pukovnika, postavljen je za načelnika Glavne vojne uprave koja je ubrzo prerasla u Ministarstvo vojno 1862. godine a vodio je uspešno ministarstvo do 1865. godine.

U ovom periodu započeto je obnavljanje Zaječarskih utvrđenja, reduta koji su u stvari začetak kasnije izgradnje Zaječarskih bastiona koji su građeni počev od 1862. godine pa sve do pred početak Balkanskih ratova 1912-1913. godine.

Prema pisanju Feliksa Kanica novi zaječarski pojas forova obezbeđivao je prelaz preko Timoka. Godine 1897. bilo je 8 zemljanih forova, od kojih su 3 bila ozidana, i to 2 na istočnom i 6 na zapadnim visovima, a sa njih vatrom je mogao da se kontrolišu i knjaževački put i buduća niška železnička pruga.

Izgradnja Zaječarskih bastiona je trajala nekoliko decenija, ali pisanih podataka je veoma malo. Isto tako nije zabeleženo da je pravcu ovih utvđenja bilo značajnijih napada turske a ni bugarske vojske nakon Balkanskih ratova, kao i u Prvom svetskom ratu 1914 - 1918. godine.

Posle Drugog svetskog rata bastioni su samo povremeno korišćeni za potrebe vojske.

Utvrđenje na istočnoj Kraljevici

Utvrđenje na istočnoj Kraljevici koje je poznato i pod nazivom Istočna tvrđava, nalazi se na 198 mnv, deo je južne odbrane Zaječara i uz utvrđenje na Vlaškom brdu, spada u najmanja utvrđenja u zaječarskoj okolini. Podignuto je 1893. godine, posvećeno je Tanasku Rajiću, junaku bitke kod Ljubića iz 1813. godine, iz vremena Drugog srpskog ustanka. Sa utvrđenjem na Parajankuli i utvrđenjem Aleksandar na zapadnoj Kraljevici, imalo je komunikaciju zastavama i drugim signalima, imalo je sopstveno vodosnabdevanje iz bunara i sa obližnje česme Kralja Aleksandra.

Utvrđenje na Parajankuli

Utvrđenje na Parajankuli nalazi se na nadmorskoj visini od 312 metara. Imalo je svrhu da u sadejstvu sa utvrđenjima na istočnoj i zapadnoj Kraljevici štiti južni i zapadni prilaz Zaječaru. Izgradnja utvđenja privedena je kraju 1893. godine, kada ga je posetio kralj Aleksandar Prvi Obrenović, prilikom svoje posete Grljanu.

Kombinovanog je artiljerijsko-pešadijskog tipa, imalo je zemljani grudobran ispred zidina radi zaštite i imalo je zemljana postolja za topove i unutar i izvan utvrđenja za haubice. Komunikaciju zastavama i drugim signalima je održavao sa utvrđenjima na zapadnoj i istočnoj Kraljevici.

Utvrđenje Aleksandar Prvi na zapadnoj Kraljevici

Utvrđenje je podignuto 1893 godine, nalazi se na 250 mnv, posvećeno je Kralju Aleksandru Prvom. Kombinovanog je artiljerijsko-pešadijskog tipa, uloga mu je bila da u sadejstvu sa utvrđenjem na istočnoj Kraljevici štiti Zaječar sa južne strane. U neposrednoj blizini je bila vojna česma za snabdevanje vodom za piće. Uz utvrđenja na Koilovoj čuki i Zabeli/Šondolovu spadao je za to vreme u najmonumentalnije vojne objekte u istočnoj Srbiji.

Utvrđenje na Zabeli/ Šontolovu

Nalazi se istočno od Zaječara na oko 7-8 km prema Srpsko-Bugarskoj držanoj granici odnosno putem prema prelazu Vrška Čuka na oko 330 mnv. Utvrđenje je posvećeno junaku iz Prvog srpskog ustanka Stevanu Sinđeliću. Podignuto je na mestu gde su se vodile borbe u Prvom srpskom ustanku i srpsko-turskom ratu 1876. godine.

Utvrđenje na Plandištu

Utvrđenje na Plandištu se nalazi u blizini sela Veliki Izvor, istočno od sela oko 2-3 km na nadmorskoj visini od 300 mnv i činilo je istočno krilo odbrane Zaječara zajedno sa utvrđenjem na Zabeli/Šontolovu. Posvećeno je Hajduk Veljku Petroviću, junaku iz Prvog srpskog ustanka.

Utvrđenje na Vlaškom brdu

Utvrđenje na Vlaškom brdu se nalazi severno od Zaječara u blizini puta, na oko 1,5 km pored puta, Zaječar-Bor preko Nikoličeva na nadmorskoj visini od oko 250 mnv. Ovo utvrđenje je služilo kao izvidnica, ostalim utvrđenjima u zaleđu u severnom sistemu odbrane Zaječara. Nastalo je na mestu, na kojem je u Prvom srpskom ustanku i kasnije u srpsko-turskom ratu, bio Vlaški šanac. Utvrđenje je artiljerijskog tipa.

Utvrđenje „Mijajlo Ilić“/„Kraljica Natalija“ na Koilovoj čuki

U sistemu odbrambenim vojnih objekata u istočnoj Srbiji XIX veka imao je ulogu štabnog bastiona, nalazi se u ataru sela Nikoličevo na visini od 316 mnv, na brdu Koilovo nad samom Nikoličevskom banjom. Utvrđenje na Koilovoj čuki osvećeno je 1892. godine, izdvaja se po svom prostranstvu i unutrašnjoj uređenosti, kombinovanog je tipa (imao je bunarsko snabdevanje vodom, česmu u blizini, saunu, bastione i kazamate za pešadiju i artiljeriju). Posvećen je Mihailu Iliću (đeneralštabni major Ilić), srpskom junaku iz srpsko-turskog rata 1876. godine koji je poginuo na planini Javor (to mesto je nazvano "Ilićev Krš"). Bastion je u narodu poznat i pod nazivom tvrđava „Kraljica Natalija“, koju je pokrovitelj izgradnje svih zaječarskih utvrđenja, Aleksandar Prvi Obrenović, posvetio svojoj majci Kraljici Nataliji Obrenović.

Utvrđenje na Kravarniku

Utvrđenje na Kravarniku je jedno od najmlađih u sistemu zaječarskih bastiona. U izgradnji ovog utvrđenja, prema predanju i dostupnoj literaturi, zapaženu ulogu imali su zvezdanski zidari i klesari, pošto je utvrđenje zidano sivo-plavičastim andenzitom iz Đule – sa oboda Zvezdana i zelenkastim dacitom iz „rimskih“ majdana na Maguri. Utvrđenje na Kravarniku imalo je vizuelnu komunikaciju sa utvrđenjem na Koilovoj čuki kod Nikoličevske banje.

Kao vojni objekti Zaječarski bastioni već dugo nisu u upotrebi, sada pripadaju državi, koja je probala da proda jedan od objekata na licitaciji, ali je kupac kasnije odustao pa se procenjuje da kao kulturno-istorijski spomenici mogu biti prava turistička atrakcija od koje ceo grad može da ima koristi.

Planinarsko smučarsko društvo Dragan Radosavljević iz Zaječara je već nekoliko godina inicijator i organizator očuvanja i prezentacije ovih kulturno istorijskih objekata organizovanjem sportsko turističkih akcija od kojih je najpoznatija Timočki maraton za spas zaječarskih bastiona.

Galerija

• Zaječarski bastioni
• 
  Zaječarski bastioni - Istočna tvrđava - kazamat
• 
  Zaječarski bastioni - Istočna tvrđava - spoljni bedem
• 
  Zaječarski bastioni - Istočna tvrđava - kazamati
• 
  Zaječarski bastioni - Istočna tvrđava - pogled na kazamate
• 
  Zaječarski bastioni - Istočna tvrđava - ulazna kapija
• 
  Zaječarski bastioni - Zapadna tvrđava - pogled u unutrašnjost bastiona
• 
  Zaječarski bastioni - Zapadna tvrđava - ulazna kapija
• 
  Zaječarski bastioni - Parajankul - ulaz u bastion
• 
  Zaječarski bastioni - Parajankul - pogled na unutrašnjost
• 
  Zaječarski bastioni - Parajankul - pogled spolja na bastion
• 
  Zaječarski bastioni - Parajankul - pogled spolja
• 
  Zaječarski bastioni - Parajankul - ulazna kapija
• 
  Zaječarski bastioni - Koilova čuka - tabla iznad ulaza u kazamat
• 
  Zaječarski bastioni - Koilova čuka - ulaz u kazamat
• 
  Zaječarski bastioni - Koilova čuka - unutrašnjost
• 
  Zaječarski bastioni - Koilova čuka - spoljne zidine
• 
  Zaječarski bastioni - Koilova čuka - ulazna kapija

Spoljašnje veze

• Nacionalna geografija
• Informativni portal Za Medija
• Veb portal Daljine
• Planinarski Savez Srbije