Iranski jezici

Iranski jezici
Iranski jezici
Geografska rasprostranjenost	Jugozapadna Azija, Kavkaz, srednja Azija i južna Azija
Jezička klasifikacija	Indoevropski jezici Indoiranski jezici Iranski jezici; ;
Prajezik	Prairanski jezik
Podpodela	Zapadnoiranski jezici; Istočnoiranski jezici;
ISO 639-2 / 5	ira
Glotolog	iran1269

Iranski jezici (još i iranoarijski ili iranoarijevski jezici)^[2]^[3] čine podgrupu indoiranske grane indoevropske jezičke porodice. U svetu živi oko 150 miliona ljudi koji se koriste jednim od 50 novoiranskih jezika kao maternjim jezikom, i još 30-50 miliona koji ih govore kao drugi ili strani jezik.

Prema podacima iz 2008, procenjeno je da je bilo 150–200 miliona govornika iranskih jezika kao maternji.^[4] Časopis Etnolog procenjuje da postoji 86 jezika u ovoj grupi,^[5]^[6] a najveći među njima su persijski (iranski persijski, dari i tadžički dijalekti), paštunski, kurdski, lurski i belučki.^[7]

Terminologija i grupisanje uredi

Termin iranski se primenjuje na bilo koji jezik koji potiče od predačkog prairanskog jezika.^[8]

Neki naučnici poput Džona R. Perija^[9] preferiraju termin iranijski kao antropološki naziv za lingvističku porodicu i etničke grupe ove kategorije, a iranski za bilo šta o današnjoj zemlji Iran. On koristi isti analog kao u razlikovanju nemačkog od germanskog ili razlikovanju turskog i turkijskog.^[10]

Ovu upotrebu termina za porodicu iranskih jezika uveo je 1836. Kristijan Lasen.^[11] Robert Nidam Kast je koristio termin iransko-arijevski 1878. godine,^[12] a orijentalisti kao što su Džordž Abraham Grirson i Maks Miler su uporedili iransko-arijevski (iranski) i indoarijevski (indijski). Neke nedavne studije, prvenstveno na nemačkom, oživele su ovu konvenciju.^[13]^[14]^[15]^[16]

Grupisanje uredi

Iranski jezici se dele na sledeće grane:

Zapadnoiranski jezici, podeljeni na:
- Jugozapadne, od kojih su persijski (uključujući dari i tadžički dijalekt) i luri dominantni članovi;
- Severozapadne, čiji su kurdski jezici dominantni članovi.
Istočnoiranski jezici, podeljeni na:
- Jugoistočne, čiji je dominantni član paštunski;
- Severoistočne, daleko najmanju granu, čiji je dominantni član osetijski.

Prema savremenom učenju, smatra se da avestanski jezici ne spadaju u ove kategorije, već se umesto toga ponekad klasifikuju kao centralnoiranski, pošto su se odvojili od protoiranskog pre nego što je podela istok-zapad postala istaknuta. Oni se tradicionalno smatraju istočnoiranskim; međutim, nedostaje im veliki broj istočnoiranskih karakteristika i stoga su „istočnoiranski“ samo u smislu da nisu zapadni.^[17]

Veliki iranski jezici uredi

genetska podela iranskih jezika

Sledeće iranske jezike govori više od po milion govornika:

Persijski (u širem smislu) 55-70 miliona kao maternji, ukupno 110 miliona (Iran, Avganistan, Tadžikistan, Pakistan, Uzbekistan)
- Zapadnopersijski 35-40 miliona kao maternji, ukupno više od 50 miliona (Iran)
- Istočnopersijski 20-30 miliona
  - Dari 15 miliona (Avganistan)
  - Tadžički 4,5 miliona (Tadžikistan)
  - Hazara 2,5 miliona (Avganistan 2,2 miliona, Iran 300.000)
  - Ajmak 650.000 (Avganistan)
  - Judeo-persijski 110.000 (Uzbekistan: Buhara, Iran, Izrael)
Paštunski 35 miliona (22,5 miliona u Pakistanu, 12 miliona u Avganistanu)
Belučki 9 miliona (7,5 miliona u Pakistanu, 1,4 miliona u Iranu, 0,2 miliona u Avganistanu)
Severnokurdski (ili kurmandži) 10 miliona (Turska, severni Irak, severna Sirija, severni Iran, Korasan i bivši SSSR)
Luri 4,3 miliona (Iran)
Srednjokurdski (ili sorani) 7 miliona (Irak, Iran)
Južnokurdski (ili pehlevani) 5 miliona (Iran)
Mazanderanski 3 miliona (Iran, obala Kaspijskog mora)
Gilanski 2,6 miliona (Iran, obala Kaspijskog mora)
Zazaki 3 miliona (Turska)
Tališki 1 milion (Iran, Azerbejdžan)

Ostali značajniji novoiranski jezici su:

Osetinski 600.000 (severni Kavkaz: Gruzija, Rusija: Severna Osetija)
Gorani (ili gurani) 500.000 (Irak, Iran)
Iransko-azerski 220.000 (Azerbejdžan, Iran)
Tatijski 130.000 (Azerbejdžan, Rusija)

Klasifikacija uredi

Iranski 60 jezika, 16 izumrlih (150 miliona govornika)
- Zapadnoiranski 33 jezika, 5 izumrlih (115 miliona govornika)
  - Severozapadnoiranski
    - Medijski †
    - Partski †
    - Kaspijski
    - Belučki
    - Kurdski
      - Južnokurdski (ili pehlevani)
      - Severnokurdski (ili kurmandži)
      - Srednjokurdski (ili sorani)
  - Jugozapadnoiranski
    - Persijski
    - Luri
- Istočnoiranski 27 jezika, 11 izumrlih (35 miliona govornika)
  - Severoistočnoiranski
    - Avestanski †
    - Skitsko-osetinski
    - Baktrijski †
  - Jugoistočnoiranski
    - Pašto
    - Pamirski
      - Mundži
      - Šugni

Reference uredi

^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin; Bank, Sebastian, ur. (2016). „Iranian”. Glottolog 2.7. Jena: Max Planck Institute for the Science of Human History.
^ Johannes Bechert; Giuliano Bernini; Claude Buridant (1990). Toward a Typology of European Languages. Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-012108-7.
^ Gernot Windfuhr (1979). Persian Grammar: History and State of Its Study. Walter de Gruyter. ISBN 978-90-279-7774-8.
^ Windfuhr, Gernot. The Iranian languages. Routledge Taylor and Francis Group.
^ „Ethnologue report for Iranian”. Ethnologue.com.
^ Gordon, Raymond G. (2005). „Report for Iranian languages”. Ethnologue: Languages of the World (Fifteenth izd.). Dallas: SIL International.
^ Cardona, George. „Indo-Iranian languages”. Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 28. 8. 2018. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ Skjærvø 2006
^ John R. Perry
^ John R. Perry Iranian Studies Vol. 31, No. 3/4, A Review of the "Encyclopaedia Iranica" (Summer - Autumn, 1998), pp. 517-525
^ Lassen, Christian. 1936. Die altpersischen Keil-Inschriften von Persepolis. Entzifferung des Alphabets und Erklärung des Inhalts. Bonn: Weber. S. 182.
This was followed by Wilhelm Geiger in his Grundriss der Iranischen Philologie (1895). Friedrich von Spiegel (1859), Avesta, Engelmann (p. vii) used the spelling Eranian.
^ Cust, Robert Needham. 1878. A sketch of the modern languages of the East Indies. London: Trübner.
^ Dani, Ahmad Hasan. 1989. History of northern areas of Pakistan. Historical studies (Pakistan) series. National Institute of Historical and Cultural Research.
"We distinguish between the Aryan languages of Iran, or Irano-Aryan, and the Aryan languages of India, or Indo-Aryan. For the sake of brevity, Iranian is commonly used instead of Irano-Aryan".
^ Lazard, Gilbert. 1977. Preface in: Oranskij, Iosif M. Les langues iraniennes. Traduit par Joyce Blau.
^ Schmitt, Rüdiger. 1994. Sprachzeugnisse alt- und mitteliranischer Sprachen in Afghanistan in: Indogermanica et Caucasica. Festschrift für Karl Horst Schmidt zum 65. Geburtstag. Bielmeier, Robert und Reinhard Stempel (Hrg.). De Gruyter. S. 168–196.
^ Lazard, Gilbert. 1998. Actancy. Empirical approaches to language typology. Mouton de Gruyter. ISBN 3-11-015670-9, ISBN 978-3-11-015670-6
^ Encyclopaedia Iranica: EASTERN IRANIAN LANGUAGES. By Nicholas Sims-Williams

Literatura uredi

Bailey, H. W. (1979). Dictionary of Khotan Saka. Cambridge University Press. 1979. 1st Paperback edition 2010. ISBN 978-0-521-14250-2.
Schmitt, Rüdiger, ur. (1989). Compendium Linguarum Iranicarum (na jeziku: nemački). Wiesbaden: Reichert. ISBN 978-3-88226-413-5.
Sims-Williams, Nicholas (1996). „Iranian languages”. Encyclopedia Iranica. 7. Costa Mesa: Mazda. str. 238—245.
Yarshater, Ehsan, ur. (1996). „Iran”. Encyclopedia Iranica. 7. Costa Mesa: Mazda.
Frye, Richard N. (1996). „Peoples of Iran”. Encyclopedia Iranica. 7. Costa Mesa: Mazda.
Windfuhr, Gernot L. (1995). „Cases in Iranian languages and dialects”. Encyclopedia Iranica. 5. Costa Mesa: Mazda. str. 25—37.
Lazard, Gilbert (1996). „Dari”. Encyclopedia Iranica. 7. Costa Mesa: Mazda.
Henning, Walter B. (1954). „The Ancient language of Azarbaijan”. Transactions of the Philological Society. 53 (1): 157—177. doi:10.1111/j.1467-968X.1954.tb00282.x.
Rezakhani, Khodadad (2001). „The Iranian Language Family”. Arhivirano iz originala 2004-10-09. g.
Skjærvø, Prods Oktor (2006). „Iran, vi. Iranian languages and scripts”. Encyclopædia Iranica. 13.
Delshad, Farshid (2010). Georgica et Irano-Semitica (PDF). Ars Poetica. Deutscher Wissenschaftsverlag DWV. ISBN 978-3-86888-004-5.
Mallory, J. P.; Adams, Douglas Q. (2006). The Oxford introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European world. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-929668-2.
Toroghdar, Zia (2018). "From Astara to Fuman: Comparison words from dialects of different languages Talysh and Tatic". Farhang-e Ilia. pp. 38–172.
Sokolova, V. S. "New information on the phonetics of Iranic languages." Trudy Instituta jazykoznanija NN SSR (Moskva) 1 (1952): 178-192.
Jügel, Thomas. "Word-order variation in Middle Iranic: Persian, parthian, Bactrian, and Sogdian." Word order variation: Semitic, Turkic, and Indo-European languages in contact, Studia Typologica [STTYP] 31 (2022): 39-62.
Farmanfarmaian, Fatema Soudavar (2009). Arjomand, Saïd Amir, ur. „Georgia and Iran: Three Millennia of Cultural Relations An Overview”. Journal of Persianate Studies. BRILL. 2 (1): 1—43. doi:10.1163/187471609X445464.
ʻAbd al-Ḥusayn Zarrīnʹkūb (2000). Dū qarn sukūt: sarguz̲asht-i ḥavādis̲ va awz̤āʻ-i tārīkhī dar dū qarn-i avval-i Islām (Two Centuries of Silence). Tihrān: Sukhan. OCLC 46632917. ISBN 964-5983-33-6.
Aryanpur, Manoochehr. A History of Persian Literature. Tehran: Kayhan Press, 1973
Chopra, R.M., "Eminent Poetesses of Persian", Iran Society, Kolkata, 2010.
Chopra, R.M., "The Rise Growth And Decline of Indo-Persian Literature", 2012, published by Iran Culture House, New Delhi and Iran Society, Kolkata. Revised edition published in 2013.
Zellem, Edward. „Zarbul Masalha: 151 Afghan Dari Proverbs”. Charleston: CreateSpace, 2012.
Clawson, Patrick. Eternal Iran. Macmillan, 2005. ISBN 1-4039-6276-6.
Browne, E.G. Literary History of Persia 1998. ISBN 0-7007-0406-X.
Browne, Edward G. Islamic Medicine. 2002. ISBN 81-87570-19-9
Rypka, Jan. History of Iranian Literature. Reidel Publishing Company, 1968. OCLC 460598. ISBN 90-277-0143-1.
Schimmel, Annemarie (1992). A Two-colored Brocade: The Imagery of Persian Poetry. University of North Carolina Press, USA. ISBN 1469616378.
Tikku, G.L. Persian Poetry in Kashmir. 1971. ISBN 0-520-09312-7
Walker, Benjamin. Persian Pageant: A Cultural History of Iran. Calcutta: Arya Press, 1950.
Zellem, Edward. „Afghan Proverbs Illustrated”. Charleston: CreateSpace, 2012.
Chopra, R.M., "Great Poets of Classical Persian", 2014, Sparrow Publication, Kolkata, ISBN 978-81-89140-99-1.

Spoljašnje veze uredi

Društvo za iransku lingvistiku
„Areal developments in the history of Iranic: West vs. East” (PDF). Martin Joachim Kümmel, department of Indo-European linguistics, University of Jena. Arhivirano iz originala (PDF) 09. 05. 2023. g. Pristupljeno 21. 12. 2022.
Society for Iranian Linguistics
Kurdish and other Iranic Languages
Iranian EFL Journal Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. januar 2019)
Iranian language tree in Russian, identical with above classification.
Old Iranian Online by Scott L. Harvey and Jonathan Slocum, free online lessons at the Linguistics Research Center at the University of Texas at Austin

[Glottolog-1] Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin; Bank, Sebastian, ur. (2016). „Iranian”. Glottolog 2.7. Jena: Max Planck Institute for the Science of Human History.

[BechertBernini1990-2] Johannes Bechert; Giuliano Bernini; Claude Buridant (1990). Toward a Typology of European Languages. Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-012108-7.

[Windfuhr1979-3] Gernot Windfuhr (1979). Persian Grammar: History and State of Its Study. Walter de Gruyter. ISBN 978-90-279-7774-8.

[Wind-4] Windfuhr, Gernot. The Iranian languages. Routledge Taylor and Francis Group.

[5] „Ethnologue report for Iranian”. Ethnologue.com.

[SIL-6] Gordon, Raymond G. (2005). „Report for Iranian languages”. Ethnologue: Languages of the World (Fifteenth izd.). Dallas: SIL International.

[7] Cardona, George. „Indo-Iranian languages”. Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 28. 8. 2018. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[Skjærvø_2006-8] Skjærvø 2006

[9] John R. Perry

[10] John R. Perry Iranian Studies Vol. 31, No. 3/4, A Review of the "Encyclopaedia Iranica" (Summer - Autumn, 1998), pp. 517-525

[11] Lassen, Christian. 1936. Die altpersischen Keil-Inschriften von Persepolis. Entzifferung des Alphabets und Erklärung des Inhalts. Bonn: Weber. S. 182.
This was followed by Wilhelm Geiger in his Grundriss der Iranischen Philologie (1895). Friedrich von Spiegel (1859), Avesta, Engelmann (p. vii) used the spelling Eranian.

[12] Cust, Robert Needham. 1878. A sketch of the modern languages of the East Indies. London: Trübner.

[13] Dani, Ahmad Hasan. 1989. History of northern areas of Pakistan. Historical studies (Pakistan) series. National Institute of Historical and Cultural Research.
"We distinguish between the Aryan languages of Iran, or Irano-Aryan, and the Aryan languages of India, or Indo-Aryan. For the sake of brevity, Iranian is commonly used instead of Irano-Aryan".

[14] Lazard, Gilbert. 1977. Preface in: Oranskij, Iosif M. Les langues iraniennes. Traduit par Joyce Blau.

[15] Schmitt, Rüdiger. 1994. Sprachzeugnisse alt- und mitteliranischer Sprachen in Afghanistan in: Indogermanica et Caucasica. Festschrift für Karl Horst Schmidt zum 65. Geburtstag. Bielmeier, Robert und Reinhard Stempel (Hrg.). De Gruyter. S. 168–196.

[16] Lazard, Gilbert. 1998. Actancy. Empirical approaches to language typology. Mouton de Gruyter. ISBN 3-11-015670-9, ISBN 978-3-11-015670-6

[17] Encyclopaedia Iranica: EASTERN IRANIAN LANGUAGES. By Nicholas Sims-Williams

[2]

[3]

[1]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]