Istorija Novog Beograda

U Kruševskom pomeniku od 1713. godine zapisano je da je selo Bežanija postojalo još za vreme turske vladavine. Najstariji dokumenti beleže da je u to vreme sadašnja Bežanija, odnosno teritorija opštine Novi Beograd, imala 32 doma, da bi 1810. godine imala 115 domova. u XVIII veku naselje je bilo isključivo srpsko, a posle odlaska Turaka, za vreme Austrougarske, naseljavaju se i druge nacionalnosti: Nemci, Mađari i Hrvati. Dok su Turci još uvek bili u Beogradu, na levoj strani Save je bila podignuta karaula, zgrada na sprat nazvana "Mrtva straža", a nezvanično "Burma", srušena krajem XIX veka. Između dva svetska rata, teritorija sadašnje opštine Novi Beograd, se sve više naseljavala, tako da pored sela Bežanije, niču Novo naselje i Staro sajmište. Pošto su ova naselja bila uglavnom radnička, menja se i nacionalni sastav na ovom području.

Spomen obeležje početka izgradnje Novog Beograda, na Ušću

Radnici omladinskih brigada na izgradnji Novog Beograda (1948-1950)

Makare zabijaju pilone za zgradu Predsedništva Vlade (1948-1950)

Studentsko naselje sa 865 soba

Konstrukcija Predsedništva Vlade (1948-1950)

Predah na čitanju novina (1948-1950)

Omladinske i udarne radne brigade na izgradnji Novog Beograda, Istorijski arhiv Beograda

Vračanje brigada u logor nakon rada

Fiskultura omladinskih radnika

Omladinci nisu bili samo radnici nego i slušatelji na predavanjima

Između dva svetska rata

Još u predratnom periodu, između dva svetska rata, rađala su se ideje i stvarali urbanistički planovi o izgradnji grada na levoj obali Save, između Zemuna i Beograda. Širenje Beograda na levu obalu Save predviđeno je i generalnim urbanističkim planom Beograda iz 1923. godine. Planska izgradnja započela je 1924. godine, kada je počela izgradnja aerodroma, a nešto kasnije i fabrike „Rogožarski“. Vazdušno pristanište Beograd se nalazilo na Dojnom polju ispod Bežanijske kose. Godine 1934. ponovo je urbanistički plan koji je obuhvatao sadašnju teritoriju Novog Beograda, na osnovu kojeg je, na mestu zvanom Staro sajmište, izgrađen i otvoren Sajam 1938. godine. Očuvani su i drugi dokumenti, kao što je i primerak lista novina „Novi Beograd“ (izašao 17. januara 1930. godine u Zemunu), čiji je vlasnik i urednik bio Aleksandar Vranješević, zatim niz dokumenata koji govore o izgradnji Novog Beograda. godine 1933. formirano je udruženje koje je nosilo ime „Udruženje za ulepšavanje leve obale Save - Novi Beograd“, a 1924. godine kafana u Novom naselju, čiji je vlasnik bio Petar Kokotović, zemljoradnik iz Bežanije, nosila je „Novi Beograd“.

Prema članku iz predratnog "Vremena", naselje Novi Beograd je nastalo 1932. U vreme gradnje mosta Kralja Aleksandra nastao je trougao između tri nasipa, za put prema Zemunu i prema Savi, i od ranije nasip železničke pruge, tako da područje zaštićeno od poplava. Utrine i pašnjaci (po drugom opisu močvarno zemljište sa ševarom i vrbama), presečeni drumom Marije Terezije (prostor kasnijeg Bloka 18), pripadali su Zemljišnoj zadruzi bežanijskih seljaka. Nerentabilni kompleks je isparcelisan i razdeljen članovima, koji su ih onda prodavali, u početku vrlo jeftino, 12,5 din. po kvadratu. Do 1940. nastalo je naselje sa sedam numerisanih, paralelnih ulica, sa 450 kuća i preko 3.000 stanovnika - cena kvadrata zemlje je skočila na 170-250 dinara. Beogradska opština je pokušavala da ukloni bespravno podignuto naselje, ali Državni savet je to odbacivao. Podizanje kompleksa Sajmišta je bilo problematično, jer je naselje, presecanjem bivšeg druma Marije Terezije, ostalo bez najkraće veze sa Zemunom i Beogradom. Električno osvetljenje je uvedeno u novembru 1936. Kuće su bile poplavljene Savom u martu 1937. Navodno se prva krađa u naselju dogodila u avgustu 1938. Naselje je 30. septembra 1940. dobilo osnovnu školu sa 90 đaka, u privatnoj zgradi Pete ulice. Slavili su sv. Petra i Pavla, prvi put 1935.

Podvožnjak ispod pruge Beograd-Zemun, namenjen drumu prema aerodromu, koji bi bio početak puta prema Zagrebu, građen je 1938.

Pošto su u kasnu jesen 1937. premerili poplavljeni teren i sledećeg februara potpisali ugovor sa beogradskom opštinom, Danska grupa je 1938. nasula krak Dunava, poznat kao Dunavac ili Zimovnik, i kejom utvrdila levu obalu Save, od Mosta kralja Aleksandra do Dunava, s namerom da se nasipanjem 4 metra peska stvori 60 hektara prostora za buduće naselje, takođe nazivano "Novi Beograd". Radovi su počeli 1. marta, a zvanično ih je otvorio predsednik vlade Stojadinović u maju te godine. Pronađeno je dosta predmeta, od mamutovog zuba do granata iz Svetskog rata, što je poklonjeno muzeju grada, a radovi su dokumentovani fotografijama i filmom u boji.

Na levoj obali Save između dva mosta, 1939. je nastalo "vodeno naselje", sa dereglijama pretvorenim u stanove, među njima je bila i jedna kafana.

Drugi svetski rat

U Narodnooslobodilačkom ratu stanovništvo ovog područja je masovno učestvovalo. Od 6.000 stanovnika, U NOB-u je bilo više od 500 boraca, od kojih oko 330 u jedinicama NOVJ. Poginulo je 124 stanovnika, od kojih 94 boraca na frontu u jedinicama NOVJ. Stanje na ovoj teritoriji bilo je posebno teško, jer je oko 120 naseljenih pripadnika nemačke nacionalnosti stupilo u oružane nemačke okupacione formacije. I pored velikog pritiska okupatora i domaćih izdajnika, na području bivše bežanijske opštine u toku rata formirane su partijske ćelije, skojevski aktivi i narodnooslobodilački odbori i otpor neprijatelju je pružan veoma organizovano.

Početak izgradnje

Ideje o izgradnji Novog Beograda, počele su se ostvarivati posle Drugog svetskog rata, u novoj Jugoslaviji. Izgradnju Novog Beograda započele su 1948. omladinske radne brigade, iz svih krajeva Jugoslavije. Pre zvaničnog početka izgradnje, još 1947. pet brigada, sa oko 1500 brigadira, je vršilo pripremne radove i to: Druga župsko-moravska, osma pirotska, dvadeset osma kosmetska, prva slavonska i osma lička brigada. Građen je put Beograd - Zemun, prevožen kamen i utvrđivana obala Dunava.

Na levoj obali Save u tri petogodišnja plana trebalo je da nikne novi grad sa oblakoderima, širokim ulicama, mnogobrojnim šetalištima i sa svim savremenim zahtevima modernog urbanizma. Novi Beograd podeljen je na devet gradilišta. Palača Predsjedništva vlade i zgrada hotela na Dunavu su najveći započeti objekti. Prvi objekt dobio je ime gradilište broj VII, drugi gradilište broj VIII. Ove zgrade trebalo je podići na nesigurnom, podvodnom terenu. Trebalo je dakle savladati problem tla, koje se ugiba i pod težinom malih zgrada, a kamoli takvih kolosa, koje na njemu treba podiči. Mnogi su odustajali od takvog posla već unapred. Ali među onima koji je trebalo da izvrše taj posao bio je veći broj onih koji su verovali u vlastite snage. Radničke brigade su čitave dvije godine neprekidno dan i noć i došli do pozitivnih rezultata. Prije nego su na tom delu nikli još nejasni oblici pojedinih delova budućeg grada na tom terenu vršena su istrajna ispitivanja. Došli su i stručnjaci mašinama za gradnju u močvarnom terenu, koje su bile slične na tornjeve za bušenje izvora nafte. Stručnjaci su ih nazivali prosto »makare«. Tridesetak takvih mašina probijalo je u zemlju ponekad i 30 m duboko stubove-pilone. Koliko će piloni ići u dubinu odredili su tehničari i geometri, koji su ispitivali teren i izvršili prethodna bušenja tla. Kad bi piloni prodrli u dubinu, koliko je to bilo potrebno u njihovu šupljinu nalivan je cement i stavljene gvozdene šipke „ankeri”. Tako su postavljeni stupovi na kojima počiva zgrada Predsedništva vlade. Tek posle toga započelo je dizanje betonske konstrukcije. Za dovoz materijala potrebnog za podizanje zgrade postavljena je železnička pruga, negde i sa više koloseka. Vozovi i kamioni svakoga dana donosili su tisuće tona raznovrsnog građevinskog materijala koji je brzo nestajao ili u drvenoj konstrukciji za armiranje, ili u prostranim čeljustima goleme dizalice „Wolfkran”, koja je imala zadatak da raznosi betonsku masu na levo i desno krilo zgrade. U 1948. godini podignuto je ćitavo desno krilo. U 1949. godini završena je cela konstrukcija i palača Predsjedništva vlade stavljena pod krov. Slična je bila i izgradnja reprezentativnog hotela, koja je ležala na močvarnom tlu. Na njoj primenjen je drugi sistem gradnje. Umesto stubova zgrada leži na debeloj armirano-betonskoj ploči, koja pravilnim opterećivanjem održava siguran položaj zgrade. Na zgradi hotela planski zadatak za 1949. godinu izvršen je sa 122%.

Studentsko naselje nosi naziv gradilište broj IH koji nije obuhvaćao samo stambene zgrade studenata, nego i dve stambene zgrade na pet katova sa stotinu stanova za službenike, zatim šumarski, ekonomski, pravni fakultet, zgradu hidrometeorološke službe, Dom kulture i mnoge druge objekte. Gradilište broj IH. je u toku dve godine radilo na 262 objekta, od kojih je većina bila brzo završena. Pored ostalog izgrađeni su stanovi za 5.000 stručnih radnika poduzeća „Novi Beograd”. Krajem jula 1949. ovo gradilište osvojilo je prelaznu zastavu savezne vlade, kao najbolje u čitavoj zemlji. Studentsko naselje u sadašnjim okvirima obuhvaća četiri bloka u obliku slova L, koji su krajem 1949. godine bili završeni. Svaka njihova zgrada duga je 102 metra i u sve zajedno može da stane 4.000 studenata.

Od tri tadašnja gradilišta najveće je bila stambena kolonija — gradilište broj VI. Njeni objekti nisu bili najveći ali ih je bilo najviše. Na njoj se gradilo 42 petospratnice. Ova stambena kolonija obuhvata 2.800 stanova.

Gradilište broj І. je bio veliki „Dom učenika u privredi”. Pored doma gradilište obuhvata modernu ciglanu, koja je puštena u pogon u avgustu 1949. Dnevni kapacitet ciglane iznosio je 100.000 komada.

Gradilište broj II. je već dovršeno pet visokih peći za kreč.

Gradilište broj III. izvodilo je niskogradnje na Novom Beogradu. To su bile ulice, pomoćni koloseci, nasipanje terena i slično.

Gradilište broj IV. izvodilo je radove na dunavskom pristaništu.

Gradilište broj V. radilo je kanalizaciju i vodovodne radove na Studentskom naselju.

U petogodišnjem planu autoput Bratstvo-jedinstvo imao je deset vrsta radih pozicija, dok je u Novom Beogradu bilo 42 radnih pozicija.

Borba za visoku produktivnost rada

Polugodišnji plan za 1949. izvršeno je prije roka, uprkos kišama koje su omele gradilište. Razlog za to su uporni radnici, koji su se često uspoređivali sa poznatim rudarima koji su takmičili po iskopu rude. Kod radnika omladinskih brigada to su radile najbolje petorke. Inicijativu za pokret visoke produktivnosti dali su najbolji zidari-omladinci. Po novoj metodi zidanja je prvi počeo da radi čobanin Radomir Milosavljević koji je ozidao 33 kubnih metara za osam sati rada. Njegovu inicijativu prihvatili su i ostali zidari. Tako je uskoro omladinac Jovan Gemerij oborio rekord na 45 kubika zida u jednoj smeni. Sledio je rekord od Josipa Blažeka, ponovo od Jovana Milosavljevića, zidara Nikolića, pa Radomira Milosavljevića po drugi put, koji je uz pomoć dvojice nekvalificiranih radnika (dodavač cigli i dodavač malte) ozidao u jednoj smeni 100,45 kubika. Njegove brze ruke su ugrađivale po četiri cigle u sekundi.

Taj način zidanja je bio jednostavan i lak ali je zahtevao i dobru organizaciju. Tako je godišnji plan bio izvršen 2 dana ispred roka. Pokret za visoku produktivnost preneo se i na ostale vrste poslova. Posle zidara sa ciglama najviše uspeha je imao zidar-malter. Tako je omladinac Omer Bukvić uspeo da u jednoj smeni omalteriše 512 kvadratnih metara zida. Tako je pokret za visoku produktivnost rada postao svojina svih graditelja, što je pomoglo da na mnogim mestima uklone nedostatke u organizaciji rada. Izvršenje plana krenulo je brže i sigurnije.

835 udarnih brigada

1948. na raznim gradilištima Beograda učestvovalo je 50.000 omladinaca u redovima omladinskih radnih brigada. Te godine godišnji plan je završen 29. novembra, na Dan Republike. 239 brigada proglašeno je udarnim, neke od njih su dobile taj naziv već po više puta. Iz Narodne Republike Hrvatske proglašeno je udarnim oko 100 brigada. Iz te republike bilo je preko 3000 udarnika. 9323 omladinaca i omladinki je dobilo častan naziv udarnika ili je pohvaljeno. U toj godini učestvovalo je 6000 stalnih stručnih radnika i 2000 frontovaca svrstanih u posebne brigade Narodnog fronta. Među stručnim radnicima bilo je 202 udarnika i 110 je bilo odlikovanih. 1949. radovi su bili znatno obimniji ali se broj graditelja nije povećao. Te godine je učestvovalo oko 45.000 omladinaca i omladinki svrstanih u 400 brigada. 332 proglašene su udarnim. 8620 radnika je dobilo udarni naziv i 17.000 pohvaljeno. Pored omladinskih brigada na gradilištima Novog Beograda učestvovalo je i 206 posebnih brigada Narodnog fronta Srbije (ratni invalidi). Udarna takmičenja su sprovodile brigade Narodnih fronta. Bilo je i takmičenje sa brigadama koje su radile autoput Bratstva-jedinstva.

Pored fizičkog rada učesnici su imali i druge forme političke, kulturne, fiskulturne i vojničke kurseve. Socijalistička škola je radila ne samo na izgradnji nego i na sticanju znanja i kulture. Omladinci su za to vreme živeli u omladinskim logorima koji su primili i do 10.000 omladinaca. Svaka smena graditelja organizovala je po jedan kulturno-umetnički festival i fiskulturni slet. Oko 23.000 brigadista osvojilo je značku fiskulturnika. Održano je oko 70.000 sportskih takmičenja.

1950. na akcijama sudjelovalo je oko 90.000 radnika. Te godine počeli su zidanje buduće koncertne dvorane, akademije za umetnost, muzeja i paviljona za freske, zavoda Aleksandar Ranković, modernog hotela i palače Predsedništva vlade. Zadatak za 1950. godinu je bio dosta veći nego prethodne dve godine.

Beogradska opština

Kada je, 1952. godine, formirana opština Novi Beograd, do tada H rejon grada Beograda, imala je 8.000 stanovnika. Radi nastavljanja i uspešnije izgradnje Novog Beograda, u aprilu 1956. godine formirana je direkcija za izgradnju Novog Beograda. Od 1960. godine ponovo su započete aktivnosti na izgradnji stambenih objekata, a 1962. godine izgrađen je i konačni regulacioni plan.

Kao treća faza izgradnje Novog Beograda obeležena je 1968. godina kada su omladinske radne brigade nastavile izgradnju stambenih i poslovnih objekata.

Vidi još

• Bežanija

Literatura

• Gradi se Novi Beograd, ponos socijalističke Jugoslavije. 1948—1950. 
• Monografija 20 godina Novog Beograda, BIGZ, Beograd 1968. godina
• Gradi se Novi Beograd, ponos socijalističke Jugoslavije. 1948—1950. 

Spoljašnje veze

• Počeci socijalističkog Novog Beograda
• Prvi stanar Novog Beograda Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. april 2016), pristupljeno 14. februara 2016.