Umetnost u Italiji

Umetnost u Italiji obuhvata umetnička dela nastala od praistorije pa do danas. Italija je bila centar i žarište mnogih pravaca evropske umetnosti (videti renesansa). U antici zahvaljujući svom položaju u centru Mediterana, u Italiji se prepliću kulturni uticaji iz različitih područja. Ti pretežno grčki i helenistički uticaji stapaju se sa autohtonim likovnim izrazima Italije i stvaraju originalnu rimsku umetnost, koja ipak nije dostigla umetničke visine klasične grčke umetnosti.

U srednjem veku i u Italiji nastaju brojna umetnička dela sa hrišćanskom tematikom. Najviše umetnički dometi umetnici iz Italije su dosegli tokom renesanse. Kasniji zastupljeni stilovi su manirizam, barok i rokoko. Futurizam se razvio u Italiji u 20. veku.

Praistorija

U Italiji postoje brojni praistorijski lokaliteti ali u onima iz najranijeg perioda nisu pronađene tvorevine koje bi se mogle svrstati u umetnička dela. Umetnički prikazi pronađeni su na predmetima iz mlađeg paleolita. Na nalazištima Balzi Rosi (italijanski Balzi Rossi), Arene Kandide (italijanski Arene Candide), Tronki di Avezano (italijanski Tronci di Aveyyano) i u pećinama Niskemi Polesini (kod Rima) pronađeni su predmeti na kojima su prikazane životinje slično onima u pećinama u Španiji i južnoj Francuskoj. Na zidovima pećina Adaura kod Palerma i Romaneli kod Otranta otkriveni su crteži životinja. Crteži iz Adaura umnogome se razlikuju od crteža franko-kantaberijskih a imaju dosta sličnosti sa crtežima u severnoj Africi pa neki arheolozi izdvajaju posebnu mediteransku grupu umetnosti mlađeg paleolita i po njihovom mišljenju upravo u Italiji je jedan od centara ove umetnosti. Iz ovog perioda su i paleolitske Venere iz nalazišta Balci Rosi (italijanski Balzi Rossi) (u Liguriji). Materijala iz mezozoika nađeno je samo na nekoliko lokaliteta dok su mnogo brojnija nalazišta iz neolita. Umetnost najranije faze neolita karakteriše takozvana impreso-keramika sa jednostavnim, grubim ornamentima. U kasnijem neolitu i eneolitu šire se u Italiji kulture koje su nam poznate po, između ostalog, obojenoj keramici sa linearnim ornamentima izvedenim crvenom bojom na žućkastoj podlozi (kultura Ripoli, nalazište Ripoli, ostrvo Kapri). U nalazištima južne Italije (Matera, Molfeta, Megara Hibleja i dr) pronađena je obojena keramika sa ornamentima rađenim u krivuljama.

U bronzano doba u Italiji su se proširile brojne kulture. U sevornoj Italiji nastavlja se razvoj naselja sojenica, dok na Siciliji u to doba cveta drugi period Sikulske kulture (prvi period pripada eneolitu) na koju snažno utiče egejski kulturni krug. Na Sardiniji se javlja poseban tip megalitičkih građevina, nurage (nuraghe) skoncentrisane naročito na zapadnom delu ostrva. Veruje se da su ove zgrade služile kao utvrde i stambene zgrade dok su manje zgrade korišćene kao grobovi gde je pronađen veći broj bronzanih figurica. Iz bronzanog doba, izgleda potiču i šematizirani prikazi ljudi, životinja i scene iz svakodnevnog života na stenama na otvorenom u severnoj Italiji (Kole di Tenda, Orko Folinjo, Fontanalba). U gvozdeno doba vrhunac dostiže izrada bronzane plastike. Na Siciliji je jak grčki uticaj. U Agriđentu su otkopani ostaci velikog predgrčkog hrama. Likovne umetnosti severne Italije ovog doba slabo su poznate. Od svih kultura iz ovog perioda najpoznatija je etrurska.

Grčke kolonije

Tokom gvozdenog doba u Italiju prodire uticaj grčke kultura koju donose grčki kolonisti, najviše u Siciliju i južnu Italiju. Grci su tokom kolonizacije osnovali niz gradova a u mnogima od njih sačuvani su ostaci monumentalnih hramova. Tu je izrađen i veliki broj statua (Demetra iz Taranta, Apolon iz Gele), reljefa (metope iz Selinunta) i drugo. Brojni su nalazi keramičkih oslikanih vaza. U IV i III veku p. n. e. umetnost u južnoitalskim grčkim gradovima opada. Istovremeno u centralnoj Italiji jača Rimska država koja će uskoro zavladati celim poluostrvom.

Rimska umetnost

Doba republike

Umetnički predmeti nastali u periodu od VII do IV veka p. n. e. sačuvani su u Rimu i u Laciju (Kapitolska vučica, Jupiterov hram na Kapitolu, Manios-fibula itd). Ova dela su pod jakim uticajem etrurske umetnosti. Tek u toku III a naročito početkom II veka razvija se u Rimu, pod sve jačim uticajem grčke umetnosti s juga, a na bazi likovnih koncepcija autohtonog italskog stanovništva umetnost u kojoj se manifestuju određeni elementi originalnosti. Ta je originalnost posebno naglašena u portretu koji je, za razliku od etrurskog i grčkog, naturalistički u stilu prikazivanja. Rimski reljef republikanskog doba razlikuje se od grčkog po tome što je redovno viši i rađen u nekoliko planova; prizori uglavnom prikazuju istorijske događaje. Malo je sačuvano slikarskih dela iz ovoga perioda ali ono što je sačuvano govori o težnji ka realnom prikazu i smislu za perspektivu. Odlučujuću ulogu u formiranju rimskih likovnih umetnosti ima i činjenica da su baš u II veku p. n. e. vojskovođe počele donositi iz grčke različita umetnička dela. Mnogi grčki umetnici takođe dolaze u Rim gde nastavljaju svoju delatnost. Najvažniji među njima bili su Pazitel iz Velike Grčke (vidi Magna Graecia) Arkezilaj iz Kirene (tvorac kipa Venes Genetriks (Venus Genetrix) koji je 46 godine p. n. e. postavljen u Cezarovom hramu boginje Venere). Grčki umetnici i umetnička dela doneli su prodor različitih stilskih elemenata grčke umetnosti u rimsku sredinu.

Carsko doba do Flavijevaca

U prvo vreme carstva, u doba Avgusta, počinje intenzivan razvoj rimske umetnosti. Rim je ukrašavan velikim arhetektonskim objektima a akvadukti, hramovi, amfiteatri i drugi objekti grade se u svim gradovima Italije. Veliki procvat doživljavaju slikarstvo, kiparstvo, mozaik i gliptika (najpoznatiji majstor Dioskurid iz Kilikije). Od slikarskih dele sačuvana su dela u Pompeji i Herkulaneumu. Likovne umetnosti Avgustovog doba imaju odlike grčke klasične umetnosti a realistični prikaz se napušta osim kod izrade sitne plastike. I u Avgustinovo doba i u vreme njegovog naslednika Tiberija u umetnosti je izražena težnja ka monumentalnosti i u arhitekturi i u vajarstvu. Od oko sredine I veka a naročito kasnije u doba Flavijevaca umetnost se vraća starim preavgustovskim tradicijama obogaćenim tekovinama klasičnog perioda. U slikarstvu se afirmiše Četvrti pompejski stil koji znači vraćanje na iluzionizam i perspektivu Drugog stila (I vek pne). Ta nova orijentacija u likovnim umetnostima vrhunac dostiže u Flavijevskom stilu za vreme vladavine Vespazijana, Tita i Domicijana (druga polovina I veka pne) i kasnije za vreme cara Trajana.

Kasna Antika

Od vremena vladanja flavijevske dinastije postaje uticaj istoka na javni život u Rimu sve očitiji a s tim u vezi i umetnist teži sve većoj raskoši kako u formatu, tako i u materijalu i izradi.

Arhitektura

Flavijevci, Antonini i Severi nastavljaju sa velikim gradnjama javnih objekata. Posle požara za vreme Nerona, Komoda (191. godine) i Karina (283. godina). Rim znatno menja svoj izgled. Nakon izgradnje brojnih carskih foruma usledila je izgradnja najbogatijeg Trajanovog foruma koji je bio glavno delo najslavnijeg rimskog graditelja Apolodora iz Damaska. Tokom Trajanove vladavine dovršene su i Domicijanove terme. Po uzoru na njih izgrađene su kasnije Karakaline a nakon njih i Dioklecijanove terme. Od zgrada namenjenim izvođenju takmičenja i gladijatorskih borbi najčuveniji je flavijevski amfiteatar odnosno Koloseum nazvan po uništenom obližnjem Kolosu, kipu cara Nerona koji je bio visok 34 metra. Od ostalih spomenika do danas je sačuvan Panteon obnovljen u vreme cara Hadrijana-tipičan primer antičke rimske građevine pokrivene kupolom. Sačuvano je i nekoliko bazilika: Bazilika Ulpia na Trajanovom forumu i Maksencijeva (Konstantinova)-bazilika koja predstavlja istaknuti objekat prekriven svodovima. Sačuvani su i brojni obeliksi i slavoluci. Najčuveniji je Trajanov stub sa spiralnim reljefnim ukrasima koji prikazuje careve borbe sa Dačanima i stub Marka Aurelija koji prikazuje borbe sa Markomanima kao i slavoluci Septimija Severa i Konstantina.

Skulptura

Najoriginalniji izraz postignut je u portretnoj plastici kod koje se jasno uočavaju dva razdoblja: vreme Flavijevaca i Antonina te doba koje počinje sa Septimijem Severom a završava se propašću Zapadnog rimskog carstva. Od Vespazijana do Komoda umetnost izrade portreta dostže tehničku virtuoznost ali izgled muškaraca se feminizira. U narednom razdoblju više puta dolazi do oživljavanja rimskog naturalizma. Zastupljeni su i omiljeni veliki portretni kipovi (na primer Kolos iz Barlete). Javlja ju se i začeci spirituanosti koji je karakteristika kasnije, ranohrišćanske, umetnosti.

Slikarstvo

Za starije rimsko slikarstvo postoji značajan broj sačuvanih dela iz Pompeje. Kasnije antika nije naročito dobro poznata zbog nedosttka sačuvanih dela. No i pored toga se može videti da u flavijevskom slikarstvu preovladava sakralna tematika sa alegorijskom figurama i prikazima koji gotovo bez izuzetka aludiraju na zagrobni život. Sakralne teme su još uvek česte ali se javljaju i dekoracije koje oponašaju takozvani Drugi pompejski stil (stena raščlanjena arhitektonskim elementima, pruža iluziju vidika na pejzaže, palate, vrtove more...). O sve jačem uticaju orijenta svedoči i činjenica da su od doba Flavijevaca sve češći mozaici. Brojna izuzetna dela su verovatno imitacije helenističkih slika ili mozaika. Među poslednjim umetnički zanimljivim delima su mozaici u Karakalinim termama iz III veka i mozaici koji ukrašavaju baziliku Junija Basa koja mnogim svojim karakteristikama nagoveštavaju vizantijsko slikarstvo.

Starohrišćanska umetnost

Počeci hrišćanske umetnosti gotovo su bez izuzetka vezani za podzemna groblja, katakombe. U Rimu su najpoznatije i u umetničkom smislu najraskošnije Priskiline katakombe uz Via Salaria Nuova u kojoj se nalazi i kapela sa jednim od prvih prkaza Bogorodice sa detetom. O hronologiji slika u katakombama postoje nesuglasice. U najstarije se ubrajaju one slike koje podsećaju na Četvri pompejski stil (u katakombama sv Domitile, druga polovina II veka). Tipični hrišćanski motivi javljaju se početkom III veka na primer u Pretekstatovim katakombama u i kripti Lucine u Kalistovim katakombama. Značajni su motivi hrušćanski simboli: riba, jagnje, slova alfa i omega, pastir i slično.

Arhitektura

Legalizacijom hrišćanstva nastaju i raskošnija umetnička dela u svim oblastima pa i arhitekturi. Uobičajna arhitektonska vrsta je bazilika. Najznačajnija bazilika je stara Petrova crkva nakon koje se gradi čitav niz sličnih građevina u Rimu: San Đovani in Laterano (oko 335. godine), San Klemente- donja crkva (368-399) i druge. Među bolje sačuvanim bazilikama ističu se Santa Marija Mađore (352-356. ili 432-440. godine) i Santa Sabina (422-432. godina).

Skulptura

Starohrišćansku plastiku predstavlja uglavnom ukras sarkofaga. Sarkofazi rađeni za katakombe nastali su gotovo bez izuzetka tokom III i IV veka i u opštim karakteristikama odgovaraju opštem razvoju kasnorimske plastike. Takozvani aleksandrijski tip često prikazuju seoske i pastirske motive. Likovi su pravilno proporcionalni i vešto modelirani. Krajem III veka i u Konstantinovo doba širi se takozvani maloazijsko-antiohijski stil: prizori su uglavnom iz Biblije i nižu se u neprekidnom frizu.

Vizantijska umetnost u Italiji

Uticaj Vizantije u Italije je izražen počev od sredine petog veka a ovi uticaji do izražaja dolaze u dve najznačajnije građevine iz ovog perioda: u Baptisteriju pravovernih (Krstionici), sant Đovani in Fonte i u tzv. Mauzoleju Gale Placidije. Još su značajnije građavine iz VI veka kada je za Teodorika sagrađena bazilika Svete Apolinare Nuovo (Sainte Apollinare Nuovo) a naročito nakon Teodorikove smrti kada je za Justinijana i nadbiskupa Maksimilijana kraj Ravene sagrađena bazilika Svete Apolinare in Klase (Sainte Apollinare in Classe). Centralna građevina je San Vitale sagrađena između 526 – 547. godine. Građevine iz šestog veka imaju mnogo izrazitija vizantijska obeležja od onih sagrađenih u petom veku.

Skulptura u ovom periodu bila je ograničena na sitnu plastiku. Ističu se ukrašeni kapiteli. Tehnika rezbarenja u kamenu imala je uticaj i na izradu mermernih ploča koje su na ovaj način pretvarane u filigranski ornament.

Što se slikarstva tiče izraziti vizantijski karakter imaju samo mozaici u Raveni iz šestog veka. Mnoge mozike iz ovog perioda širom Italije izrađivali su grčki majstori. Uticaj vizantije na slikarstvo na teritoriji Italije bilo je izraženo sve do romaničkog perioda.

Predromaničko razdoblje od VIII do X

Arhitektura

Iz ovog razdoblja sačuvano je malo arhitektonskih dela. Sveti Benedeto u Males Venosta u blizini Bolcana (rani 9. vek) primer je jednostavne crkve sa tri apside na istočnoj strani vidljive samo u unutrašnjosti. Arhitektonski naglašen zapadni deo ima benedikstanska crkva U Farfi, severno od Rima. Sveta Prasede u Rimu je trobrodna bazilika sa osnovom u obliku latinskog krsta. Najranija pojava bačvastog svoda u Italiji javlja se kod crkve Tempijeto langobardo (italijanski Tempietto langobardo) u Čedadu (italijanski Cividade).