Википедија

Kongo (reka)

река у централној Африци
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Kongo.
„Zair (reka)” preusmerava ovde. Za druge upotrebe pogledajte stranicu Zair (višeznačna odrednica).

Kongo (franc. Congo), ranije Zair (franc. Zaïre), je najveća reka u zapadnom delu centralne Afrike. Reka je dugačka oko 4.700 km[2][3] što je čini drugom po dužini u Africi (posle Nila). Kongo sa svojim pritokama velikim delom protiče kroz tropske šume, usled čega je veoma bogat vodom. Kongo je najveća reka po količini vode i površini sliva u Africi, a druga u svetu (posle Amazona), i najdublja je reka na svetu sa izmerenom dubinom koja na pojedinim segmentima premašuje 220 m.[4][5] Pošto se veliki deo rečnog basena leži oko ekvatora, nivo vode u reci je veoma stabilan, jer uvek barem nad jednim delom reke pada kiša.[6] Reka protiče kroz Demokratsku Republiku Kongo i kroz Republiku Kongo i obe države su dobile ime po reci. Između 1971. i 1997. godine vlasti tadašnjeg Zaira nazivale su reku Zair.

Kongo (Congo)
Izlazak Sunca iznad reke Kongo
Sliv Konga
Opšte informacije
Dužina4.700 km
Basen4.014.500[1] km2
Pr. protok41.800 ​m3⁄s
Vodotok
UšćeAtlantski okean
Geografske karakteristike
Država/e DR Kongo,
 Angola,  Kongo
PritokeInkisi River, Kazai, Lefini River, Sangha, Ubangi, Tshuapa River, Lomami, Lualaba, Chambeshi River, Lukuga River, Luvua River, Aruwimi River, Luvu, Alima, Ambe River, Lulonga River, Lindi, Lufimi, Mongala River, M'pozo River, Ndjili River, Ruki, Lindi River, Lukunga River, Kambu
Reka na Vikimedijinoj ostavi

Izvori reke Kongo leže na planinama oko Velike istočnoafričke pukotine. Tamo nastaje spajanjem reka Luapula i Lualaba i u toku do Stanlijevih Vodopada teče pod imenom Lualaba, a od vodopada pod imenom Kongo. Zatim teče prema severu, do Stanlijevih slapova, u blizini grada Kisangani, i vrlo blizu ekvatora počinje skretati obrnuto od kazaljki na satu. Prvo teče prema severo-zapadu, zatim prema zapadu, pa prema jugu. Uliva se u Atlantski okean formirajući veliko rečno ušće koje prekriva više od 4 miliona km². Unutar toka reke Kongo nalazi se preko 4.000 rečnih ostrva od kojih je više od 15 dužih od 16 km. Upravo zbog ovih ostrva neki delovi toka nisu plovni. Skoro 400 km Konga nije plovno, razlog tome su osim ostrva i zbog mnogobrojni vodopadi.

Ime uredi

Ime reke Kongo potiče od Kongo kraljevstva koje je bilo locirano na južnoj obali reke. Kraljevstvo je imenovano po svojoj Bantu populaciji, koja se u 17. veku nazivala „Esikongo”.[7] Južno od Kongo kraljevstva se nalazilo slično nazvano Kakongo kraljevstvo, pomenuto 1535. godine. Abraham Ortelijus u svojoj mapi sveta iz 1564. je obeležio Manikongo, grad na ušću reke.[8] Plemenska ime Kongo se smatra da potiče od reči za javno okupljanje ili plemensko veće. Moderno ime Kongo naroda ili Bakongo je uvedeno u ranom 20. veku.

Ime Zair potiče iz portugalske adaptacije Kikongske reči nzere („reka”), što je skraćeno od nzadi o nzere („reka koja guta reke”).[9] Reka je bila poznata kao Zair tokom 16. i 17. veka; Kongo je postepeno zamenio Zair u engleskoj upotrebi tokom 18. veka, i Kongo je preferentno englesko ime u literaturi 19. veka, mada su reference na Zahir ili Zaire nastavile da se koriste među lokalnom populacijom.[10]

Podela reke Kongo uredi

Reka Kongo je podeljena u četiri dela: Izvorišni deo, Gornji Kongo, Srednji Kongo i Donji Kongo.

Izvorišni deo uredi

U Kongo se uliva voda iz izvora u severnoj Zambiji i južnoj Demokratskoj Republici Kongo, na visinama od 1000 do 2000 metara nadmorske visine. Ovi izvori imaju mnogo brzaka pa se ne mogu koristiti za komercijalnu navigaciju. U Zambiji, Čambeši i ostali izvori, ulivaju se u jezero Bangveulu, koje je okruženo mnogim močvarama. Voda iz jezera Bangveulu uliva se u reku Luapula, koja čini granicu između Zambije i Demokratske Republike Kongo, te se uliva u jezero Mveru. Jezero Mveru otiče u reku Luvua u Demokratskoj Republici Kongo. Zapadno, u južnom delu Demokratske Republike Kongo, reka Lualaba i njene pritoke nastaju u visoravnima Katanga. Lualaba se sa rekom Lufira uliva u jezero Upemba i teče severno, gde se sa rekom Luvua sastaje u severnom delu Katange.

Gornji Kongo uredi

Gornji Kongo, koji se smatra i nastavkom Lualabe, teče od ušća Luvue u Lualabu do Stanlijevih vodopada. Samo 300 km Gornjeg Konga, između gradova Kindu i Ubundu je plovno. Uzvodno od grada Ubundu nalazi se lanac od sedam velikih vodopada koji se protežu na dužini od 100 km. Stanlijevi slapovi su zadnji od njih i nalaze se 50 km severno od ekvatora i 460 metara iznad nivoa mora. Kisangani, jedan od najvećih gradova u Demokratskoj Republici Kongo, nalazi se odmah ispod tih slapova.

Srednji Kongo uredi

Srednji Kongo skreće prema severo-zapadu, zapadu i jugo-zapadu, a nadmorska visina između Stanlijevih slapova i Malebo Pula opada za samo 100 metara. Svih 1.600 km je plovno. Na ovom delu reke ulivaju se četiri velike reke: Lomami, Aruvimi, Ubangi i Kasaj. Lomami teče prema severu, skoro paralelno sa Gornjim Kongom, a ušće u Kongo joj se nalazi sa južne strane, oko 130 km nizvodno od grada Kisanganija. Reka Aruvimi, koja se u gornjem delu toka naziva Ituri, odvodnjava područje velikih kišnih šuma zapadno od Albertovog jezera. Teče prema zapadu i uliva se u Kongo sa severne strane, 100 km nizvodno od ušća reke Lomami. Ubangi, najveća Kongova pritoka, teče od ušća reka Bomu i Uele prema zapadu i prati granicu između Demokratske Republike Kongo i Središnje Afričke Republike. U blizini Banguija, glavnog grada Središnje Afričke Republike, naglo skreće prema jugu i uliva se u Kongo malo južnije od ekvatora. Od ovog ušća pa do tačke ispod grada Kinšasa, Srednji Kongo čini prirodnu granicu između Demokratske Republike Kongo i Republike Kongo. Na tom delu reka Kasaj, poznata još i pod nazivom Kva, utiče u Kongo sa istoka. Kasaj i njegove pritoke teku severo-zapadno od severne Angole prema Demokratskoj Republici Kongo. Ostale velike pritoke na Srednjem Kongu su: Lulonga, Ikelemba, Ruki, Itimbiri, Mongala i Sangha. Oko 160 km nizvodno od ušća reke Kva, Kongo se proširuje u jezero koje je poznato pod nazivom Malebo bazen ili Stanlijev bazen. Tu reka Kongo kruži oko ostrva Mbamou.

Donji Kongo uredi

Kongo se nakon Stanlijevog bazena ponovno sužava i do Atlantskog okeana je dug još 435 km. Glavni grad Demokratske Republike Kongo, Kinšasa, nalazi se na suprotnoj strani od glavnog grada Republike Kongo, Brazavila. Zbog divljih brzaka većina Donjeg Konga je plovna samo za manje rečne brodove. Zadnji brzaci nalaze se 135 km uzvodno od ušća. Glavna luka, Matadi, smeštena je na južnoj strani reke, odmah ispod brzaka. Kinšasa i Matadi su spojeni željeznicom. Nizvodno od Matadija, Kongo formira prirodnu granicu Demokratske Republike Kongo i Angole.

Istorija istraživanja uredi

 
Kongo kod Malakujua.

Narod Bantu živeo je uz reeku Kongo više od 2000 godina. Na reci su lovili ribe, a između reke i prašume, nalazilo se plodno tlo. Moćno carstvo ljudi iz Konga razvilo se 1300.tih godina.

Ušće reke Kongo u Atlantski okean je 1482. godine otkrio portugalski moreplovac Diogo Kao.[11] Na svojim putovanjima od 1482. do 1485. godine ušao je u estuar Konga. Okolno područje proglasio je portugalskim teritorijem i ostavio je portugalsku zastavu na obali kao dokaz svog otkrića. Kralj Konga zaželio je dobrodošlicu Kau i svim sledećim istraživačima pa su ostvarili vrlo prijateljske odnose i trgovinu s Portugalom. Više od 300 godina prošlo je dok nije došlo do ozbiljnih istraživanja reke Kongo.[12]

Francisko Hoze de Lakerda, portugalski istraživač, došao je do visoravni Katanga sa istoka 1798. To su učinili i arapski trgovci 1800-ih. Arapi su proširili svoj uticaj na istočnu stranu zavale Konga gde su mnogo trgovali.[13][14] Godine 1816. britanska ekspedicija pod vođstvom Džejmsa Kingstona Takija došla do Isangilija. Škotski istraživač i misionar, Dejvid Livingston, posetio je reke Luapula i Lualaba 1871. godine verujući da su one izvor Nila.

Henri Morton Stenli je bio prvi Evropljanin koji je prošao duž reke i otkrio da Lualaba nije izvor Nila, kako se do tada smatralo.[15] Tokom 1876. i 1877. godine Stanli je prešao više od 2600 km uz reku Kongo.[16][17][18] Uz pomoć belgijskog kralja Leopolda II, Stanli se vratio u Kongo od 1879. do 1884. godine. Osnovao je 22 naselja na Kongu, na Gornjem Kongu pustio je 4 broda pogon i izgradio je cestu oko brzaka na donjem Kongu između Matadija i Malebo bazena. Godine 1885. slobodna zemlja Kongo, koja je uključivala veći deo zavale Konga, postala je privatno vlasništvo Leopolda II. Godine 1908. taj entitet postao je belgijska kolonija, Belgijski Kongo, a 1960. postigao je nezavisnost kao država Kongo.

Ekonomski značaj uredi

Pošto je region centralne Afrike slabo prohodan većina saobraćaja i trgovine odvija se rekom Kongo.[19] Trguje se bakrom, palminim uljem, šećerom, kafom, i pamukom. Reka je takođe veoma značajna zbog velikog hidroenergetskog potencijala.

Hidroelektrična snaga uredi

Vidi još: Inga brane

Reka Kongo je najmoćnija reka u Africi. Tokom kišne sezone preko 50.000 m3 (1.800.000 cu ft) vode u sekundi uteče u Atlantski okean. Mogućnosti za reku Kongo i njene pritoke da generišu hidroenergiju su stoga enormne. Naučnici su proračunali da celokupni Kongo sliv čini 13 procenata globalnog hidroenergetskog potencijala. To bi pružilo dovoljno energije da se zadovolje energetske potrebe celokupne podsaharske Afrike.[20]

Trenutno postoji oko četrdeset hidroelektrana u slivu Konga. Najveća je brana Inga vodopada, koja se nalazi oko 200 km (120 mi) jugozapadno od Kinšase. Projekat je započeo tokom ranih 1970-ih, kad je prva brana završena.[21] Originalni plan je obuhvatao konstrukciju pet brana koje bi imale totalni kapacitet generisane energije od 34.500 megavata. Do danas su samo dve brane izgrađene, to su Inga I i Inga II, sa ukupno četrnaest turbina.[20]

U februaru 2005. godine, Južnoafrička električna kompanija, Eskom (Eskom), objavila je ponudu da značajno poveća kapacitet Inga hidroelektrane izgradnjom nove hidroelektrične brane. Projekat bi doneo maksimalnu snagu od 40 GW što je duplo više od Kineske Brane Tri Kanjona.[22]

Prirodna istorija uredi

 
Početak Livingstonovih vodopada u blizini Kinšase

Sadašnji tok reke Kongo je formiran pre 1,5–2 miliona godina tokom pleistocena.[23][24]

Formiranje Konga je verovatno dovelo do alopatričkog razdvajanja vrsta bonobo i obične šimpanze od njihovog najbližeg drevnog zajedničkog pretka.[25] Bonobo je endeman za vlažne šume u tom regionu, kao što je i nih drugih ikonskih vrsta poput alenskog močvarnog majmuna, drajas majmuna, vodene civete, okapija i kongoanskog pauna.[26][27]

U pogledu vodnog života, sliv reke Kongo ima veoma visoko bogatstvo vrsta, i jednu od najviših poznatih koncentracija endemskih vrsta.[28] Do sada je skoro 700 ribljih vrsa opisano u slivu reke Kongo, a velike sekcije su ostale virtualno ne izučene.[29] Ovo je daleko najviša raznolikost među afričkim rečnim sistema (relativno, na druge bogate sisteme kao što su reke Niger, Volta i Nil sa oko 210, 140 i 130 ribljih vrsta, respektivno).[30] Usled toga i velikih ekooških razlika između regiona u slivu Konga, sliv se obično deli u više ekoregiona (umesto da se tretira kao jedinstven ekoregion). Među ekoregionima, samo Livingstonovi vodopadi imaju preko 300 ribljih vrsta, uključujući oko 80 endemskih[31] dok sam severozapadni deo (Kasaj sliv) imva više od 200 ribljih vrsta, od kojih je oko četvrtine endemsko.[32] Dominantne riblje familije – bar u delovima reke – su Cyprinidae (šarani, poput Labeo simpsoni), Mormyridae (slonovske ribe), Alestidae (afričke tetre), Mochokidae (som), i Cichlidae (ciklidi).[33] Među rečnim starosedeocima su ogromne, visoko mesožderne divivske tigraste ribe. Tri neobičnije endemske vrste su beličasti (nepigmentisani) i slepi Lamprologus lethops, za koga se smatra da živi u dubinama od i do 160 m ispod površine,[31] Heterochromis multidens, koji izgleda da je srodniji sa američkim ciklidima nego afričkim ciklidima,[34] i Caecobarbus geertsii, jedina poznata pećinska riba u centralnoj Africi.[35] Postoje i brojne endemske žabe i puževi.[33][36] Nekoliko hidroelektričnih brana je planirano da se izgrade na reci, i one mogu da dovedu do izumiranja mnoštva endemskih vrsta.[31]

Za nekoliko vrsta kornjača, i oklopljenih krokodila, nilskih i patuljastih krokodila je sliv Konga prirodno stanište. Zapadnoafričke morske krave nastanjuju niže delove reke.[37]

Pritoke uredi

Izvorni kraci su Lualaba i Luapula.

Važnije pritoke:

Ukupna dužina plovnih puteva je preko 12.000 km²

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Bossche 1990, str. 338–339
  2. ^ Mala enciklopedija Prosveta iz 1959. navodi 4.600 km.
  3. ^ Forbath, Peter. The River Congo (1979). str. 6. "Not until it crosses the equator will it at last turn away from this misleading course and, describing a remarkable counter-clockwise arc first to the west and then to the southwest, flow back across the equator and on down to the Atlantic. In this the Congo is exceptional. No other major river in the world crosses the equator even once, let alone twice."
  4. ^ Oberg, Kevin (jul 2008). „Discharge and Other Hydraulic Measurements for Characterizing the Hydraulics of Lower Congo River, July 2008” (PDF). U.S. Geological Survey. 
  5. ^ „Monster Fish of the Congo”. National Geographic Channel. 2009. Arhivirano iz originala 6. 12. 2010. g. 
  6. ^ „The Congo River, by Rhett Butler July 24, 2013”. 
  7. ^ Anderson, David (2000). „Africa's Urban Past”. 
  8. ^ Manikongo is properly the title of the kings of Kongo; their capital was at the site of modern M'banza-Kongo, capital of Orteilus had no knowledge of the orography of Africa and draws fictitious courses for its rivers; his Congo upstream of its estuary turns sharply south, flowing through what would correspond to Angola and Botswana.
  9. ^ Forbath, Peter. The River Congo (1977). str. 19.
  10. ^ James Barbot, An Abstract of a Voyage to Congo River, Or the Zair and to Cabinde in the Year 1700 (1746). James Hingston Tuckey, Narrative of an Expedition to Explore the River Zaire, Usually Called the Congo, in South Africa, in 1816 (1818). "Congo River, called Zahir or Zaire by the natives" John Purdy, Memoir, Descriptive and Explanatory, to Accompany the New Chart of the Ethiopic Or Southern Atlantic Ocean, (1822). str. 112.
  11. ^ Cana, Frank Richardson (1911). „Congo”. Ur.: Chisholm, Hugh. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). 6 (11 izd.). Cambridge University Press. str. 917. 
  12. ^ The Dieppe maps of the mid-16th century show the Congo only as a minor river, while having the Nile run throughout the continent, rising in Southern Africa. The same interpretation is in essence still found in Jan Blaeu's Atlas Maior of 1660. Jacques Bellin's map of the Congo in Histoire Generale Des Voyages by Antoine François Prévost (1754) shows awareness of the river reaching further inland, to the provinces of Sundi and Pango, but has no detailed knowledge of its course.
  13. ^ Livingstone, David (2012). Livingstone's 1871 Field Diary. A Multispectral Critical Edition. UCLA Digital Library: Los Angeles, CA. Available <http://livingstone.library.ucla.edu/1871diary/ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. septembar 2014)>
  14. ^ Jeal, Tim (1973). Livingstone. New Haven, CT: Yale University Press. str. 331—335. 
  15. ^ Jeal 2007, str. 188–219.
  16. ^ Jeal 2007, str. 199; February 7, 1877
  17. ^ Jeal 2007, str. 217.
  18. ^ Stanley, Henry M. (1988). Through the Dark Continent. Dover Publications. ISBN 978-0-486-25667-2. 
  19. ^ See, for instance, Thierry Michel's film Congo River
  20. ^ a b Alain Nubourgh, Belgian Technical Cooperation (BTC) Arhivirano 2011-09-02 na sajtu Wayback Machine. Weetlogs.scilogs.be (2010-04-27). Приступљено 2011-11-29.
  21. ^ Showers, Kate B. (1. 9. 2011). „Electrifying Africa: An Environmental History with Policy Implications”. Geografiska Annaler: Series B, Human Geography (на језику: енглески). 93 (3): 193—221. ISSN 1468-0467. doi:10.1111/j.1468-0467.2011.00373.x. 
  22. ^ Vasagar, Jeevan (25. 2. 2005). „Could a $50bn plan to tame this mighty river bring electricity to all of Africa?”. Nairobi. 
  23. ^ Beadle, Leonard C. (1981). The inland waters of tropical Africa: an introduction to tropical limnology. Longman. стр. 475. ISBN 978-0-582-46341-7. Приступљено 2. 4. 2011. 
  24. ^ Thieme, Michele L.; Abell, Robin; Burgess, Neil (2005). Freshwater Ecoregions of Africa and Madagascar: A Conservation Assessment. Bernhard Lehner, Eric Dinerstein, David Olson. Island Press. стр. 297. ISBN 978-1-59726-791-5. 
  25. ^ Caswell JL, Mallick S, Richter DJ, et al. (2008). „Analysis of chimpanzee history based on genome sequence alignments”. PLoS Genet. 4 (4): e1000057. PMC 2278377  . PMID 18421364. doi:10.1371/journal.pgen.1000057. 
  26. ^ Kingdon, Jonathan (1997). The Kingdon Guide to African Mammals. London: Academic Press Limited. ISBN 978-0-12-408355-4. 
  27. ^ BirdLife International (2008). 141356 „Afropavo congensis” Proverite vrednost parametra |url= (pomoć). IUCN Red List of Threatened Species. Version 2010.4. International Union for Conservation of Nature. Pristupljeno 2. 5. 2011. 
  28. ^ Dickman, Kyle (3. 11. 2009). „Evolution in the Deepest River in the World”. Science & Nature. Smithsonian Magazine. Arhivirano iz originala 09. 11. 2011. g. Pristupljeno 12. 09. 2017. 
  29. ^ Freshwater Ecoregions of the World (2008). Sudanic Congo – Oubangi. Arhivirano 2011-10-05 na sajtu Wayback Machine Accessed 2 May 2011.
  30. ^ Winemiller, K. O.; A.A. Agostinho; É.P. Caramaschi (2008). „Fish Ecology in Tropical Streams”. Ur.: Dudgeon, D. Tropical Stream Ecology. Academic Press. str. 107–146. ISBN 978-0-12-088449-0. 
  31. ^ a b v Norlander, Britt (2009). „Rough waters: one of the world's most turbulent rivers is home to a wide array of fish species. Now, large dams are threatening their future”. Science World. Arhivirano iz originala 8. 7. 2012. g. 
  32. ^ Freshwater Ecoregions of the World (2008). Kasai. Arhivirano 2011-10-05 na sajtu Wayback Machine Accessed 2 May 2011.
  33. ^ a b Freshwater Ecoregions of the World (2008). Upper Lualaba. Arhivirano 2011-10-05 na sajtu Wayback Machine Accessed 2 May 2011.
  34. ^ Kullander, S.O. (1998). A phylogeny and classification of the South American Cichlidae (Teleostei: Perciformes). pp. 461–498 in Malabarba, L., et al. (eds.), Phylogeny and Classification of Neotropical Fishes, Porto Alegre.
  35. ^ Proudlove, G. (2006). Subterranean fishes of the world. ISBN 978-2-9527084-0-1. 
  36. ^ Freshwater Ecoregions of the World (2008). Lower Congo Rapids. Arhivirano 2011-10-05 na sajtu Wayback Machine Accessed 2 May 2011.
  37. ^ Powell, J. & Kouadio, A. (2008). „Trichechus senegalensis”. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2014.2. International Union for Conservation of Nature. Pristupljeno 22. 9. 2014. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Kongo na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Конго_(река)&oldid=27551697”