Korisnik:Milojovan/pesak
Stanje rudnika krajem XV veka
urediKrajem XV veka otkopavanje novih okana je prestalo otkako je zavedena turska vlast. Da li su i u kojoj meri otvarana nova ležišta veoma je teško pokazati. Do sada često navođeni izveštaj iz 1488. o Trepči kaže da je svuda okolo puno napuštenih rudnika, a da su dva sa nejednakim kvalitetom rude nedavno otvorena i samo sa ta dva izveštaj računa. U pregledima fiskalnih jedinica s početka devedesetih godina XV veka, pored Trepče, nabrajaju se i rudnici u okolini, kao Štinkara, koja nije poseban rudnik već ceh u okviru Trepče. Kasnije se u popisu prihoda carskih hasova navode kao posebni rudnici Gornja Trepča i Donja Trepča, svaki sa svojim računom prihoda. U turskom dokumentu iz 1494. godine se govori o Novom Brdu o posebnom zakupu rudnika Markovce, koji je uspešno radio, sudeći da je zakup za tri godine iznosio 1.200.000 aspri. Verovatno je to novi rudnik bliži Prištini koji se navodi kao rudarski centar. Iako nesigurno dešifrovani i nedovoljno precizno lokalizovani, ovi rudnici sa oskudnim informacijama, ipak daju uvid u realne okvire u kojima se rudnici razvijaju u prvom periodu turske vlasti.
Rudnici na jugu osmanskog carstva
urediDaleko na jugu, na nekadašnjoj vizantijskoj teritoriji, nalazila se Siderokapsa, stari rudnik koji će tek u prvoj polovini XVI veka dostići svoj vrhunac zahvaljujući otkrivenim ležištima zlatonosnog srebra.
U Makedoniji se uz staro i često spominjano Kratovo, pred kraj XV veka spominje rudnik Nežilovo, u upravnoj jedinici Skoplja.
U zoni Kosova i Kopaonika nastavili su da rade stari rudnici: Novo Brdo, Trepča, Planina, Belo Brdo, Koporić, Belasica. Uz njih se spominju novi, ranije nepoznati rudnici kao što je Markovci ili Jarkovci kod Prištine ili Novog brda. U popisima glavarine oko 1490. godine uz Novo Brdo se navode neka poznata mesta, kao što su Ostrovica i Banja i teško prepoznatljiva, kao što su Sutiska i Isbarile.
U predelu Trepče se nalazila Štinkara, koja je ostala zabeležena i u srpskim izvorima.
Rudnici u vreme cara Dušana
urediO značaju Altina, gde se rudarstvo gvožđa spominje za vreme vladavine cara Dušana, govori činjenica da je još krajem XV veka Altunska zemlja aktivna sa značajnim brojem od 1.360 porodica.
Na severu se, pored Rudnika, spominje Železnik, ali nije jasno da li se odnosi na stari rudnik u istočnoj Srbiji ili na Železnik kod Beograda. Isto tako nije jasno da li je Željezno polje drugi rudnik ili je to drugi naziv za Železnik.
U Podrinju je došlo do velikih promena utoliko što je većina starih rudnika izgubila značaj. Neki su se povratili u vreme drugog uspona u XVI veku. Tu su otkrivena i nova ležišta rude koja su omogućila uspon rudnika Sase.
Rudnici u Bosni
urediU Bosni se zapažaju stari rudnici, ali pored njih se javlja i više novih, od kojih su neki tek u ovo doba otvoreni. Poznati rudnici u periodu druge polovine XV veka su: rudnik srebra Borovica (58 kuća), Daštansko (45 kuća), prvobitno rudnik srebra a zatim gvožđa, Sebešić, zapadno od Fonice, rudnik gvožđa, kao i Vareš (35 kuća), koji će dugo biti značajan centar proizvodnje gvožđa, zatim Žeravice (38 kuća).
O rudarskoj privredi u Bosni u prva tri veka turske vlasti poznato je više značajnijih izvora. Turski izvori su raznovrsni i u odnosu na domaće i zapadne izvore su mnogo brojniji. Iz tih izvora treba istaknuti rudnike: Srebrenica, Sase, Crnča, Kreševo, Fojnica, Dževica, Dusina i Olovo.
Srebrenica, grad koji je ime dobio po plemenitom metalu, srebru, skrivenom duboko u njegovim nedrima, nastao je nedaleko od rimske Domavije (rudarskog grada i sedišta rimske rudarske administracije za provincije Dalmaciju i Panoniju). Posle prekida od više vekova, negde oko početka XIV veka, počinje novo razdoblje u korišćenju podrinjskog rudnog blaga. Zasad nije moguće pouzdano utvrditi da li su u radu bosanskih rudnika, pa i same Srebrenice učestvovali i Sasi, nemački srednjovekovni rudari koji su tada gastarbaiterisali po čitavoj Evropi. U svakom slučaju imali su veoma značajnu ulogu u razvoju bosanskog rudarstva. Iz Srebrenice je tekao, kako to pouzdano svedoče dubrovačke vesti, ogroman izvoz srebra. Tako je 1417. godine zakup srebreničke carine iznosio 1000 litara srebra, što odgovara 1033 kg ovog plemenitog metala. Novija istraživanja ukazuju da se radilo o proizvodnji od oko šest tona srebra godišnje kada je Srebrenica bila na vrhuncu svog razvoja.
Osmanlije su u drugoj polovini XV veka postale gospodari svih rudnika na Balkanu, ali im je rudarstvo bilo teško razumljiva delatnost. U skladu sa svojom
tradicijom i državnim uređenjem rudarske centre su uključili u sultanov has – skup dobara čiji su prihodi služili za državne potrebe, za finansiranje stalne i unajmljene vojske za ratne pohode. Poput sultana svoje hasove imali su državni činovnici, pa čak i zaslužni pojedinci i ratnici. Ustrojstvo takve strukture i njena nezainteresovanost za ulaganja u unapređenje i razvoj doveli su do zamiranja srednjovekovnog rudarstva.
Reference
urediISBN 86-7639-659-0 Sima Ćirković, Desanka Kovačević-Kojić, Ruža Ćuk "Staro srpsko rudarstvo", Vukova zadužbina Prometej Beograd, Novi Sad 2002. godina
Literatura
urediSima Ćirković, Desanka Kovačević-Kojić, Ruža Ćuk "Staro srpsko rudarstvo", Vukova zadužbina Prometej Beograd, Novi Sad 2002. godina, Olga Zirojević "Srebrenica u prošlosti"