Википедија

Kosmodrom Bajkonur

45° 57′ 54″ S; 63° 18′ 18″ I / 45.965° S; 63.305° I / 45.965; 63.305

Položaj Bajkonura na mapi Kazahstana
Lansiranje rakete Sojuz
Model teleskopa Spektr-RG

Kosmodrom Bajkonur (kaz. Байқоңыр ғарыш айлағы, Bayqoñır ğarış aylağı, rus. Космодром Байконур), poznat i pod imenom Tjuratam, najveći je svjetski operativni kompleks za lansiranje vještačkih satelita i kosmičkih brodova sa ljudskom posadom. Nalazi se u stepama Kazahstana, oko 200 km istočno od Aralskog mora, sjeverno od rijeke Sir Darja, i blizu željezničke stanice Tjuratam, na nadmorskoj visini od 90 metara. Ime Bajkonur dolazi od šireg istoimenog područja. Područje je iznajmljeno Rusiji do 2050. godine i nalazi se pod upravom ruske federalne kosmičke agencije i ruskih kosmičkih snaga. Područje je elipsoidnog oblika, oko 90 km istok-zapad i 85 sjever-jug, sa kosmodromom u sredini.[1] Svi ruski svemirski letovi sa posadom lansirani su sa Bajkonura.[2]

Bajkonur je izgrađen krajem 1950-ih godina, i vremenom proširivan.[3] Glavna namjena kosmodroma na početku je u stvari bila testiranje interkontinentalnih balističkih raketa. Testiranje rakete R-7 Semjorka je bilo među prvim prioritetnim zadacima. Istorijski letovi Sputnjika-1, Vostoka-1, i mnogi drugi su lansirani sa kosmodroma Bajkonur.[4] Pod sadašnjom ruskom upravom, Bajkonur ostaje prometan kosmodrom, sa brojnim komercijalnim, vojnim i naučnim misijama koje se pokreću svake godine.[5][6] Spektr-RG, rusko-nemački visokoenergetski svemirski teleskop, lansiran je 13. jula 2019. s kosmodroma Bajkonur.

Istorija

uredi

Sovjetsko doba

uredi
 
Fotografija špijunskog aviona U-2 na lansirnoj rampi R-7 u Tjuratamu, snimljena 5. avgusta 1957.

Sovjetska vlada je 12. februara 1955. godine izdala dekret o naučnoistraživačkom poligonu br. 5 (NIIP-5; rus. 5-й Научно-Исследовательский Испытательный Полигон, Pjáty Naúchno-Isslédovatel'skii Ispytátel'nyi Poligón). Dana 2. juna 1955. godine, prvobitno je osnovan centar za testiranje prve interkontinentalne balističke rakete na svetu intercontinental ballistic missile (ICBM),[7] R-7 Semjorka. NIIP-5 je ubrzo proširen i uključuje lansirne objekte za svemirske letove. Mesto je odabrala komisija koju je predvodio general Vasilij Voznjuk, pod uticajem Sergeja Koroljova, glavnog konstruktora R-7 ICBM, a ubrzo i čoveka koji stoji iza sovjetskog svemirskog programa. Morao je da bude okružen ravnicama, pošto je sistem radio kontrole rakete zahtevao (u to vreme) neprekidan prijem signala sa zemaljskih stanica udaljenih stotinama kilometara.[8] Pored toga, putanja projektila je morala biti udaljena od naseljenih mesta. Takođe, korisno je postaviti mesta za svemirska lansiranja bliže ekvatoru, jer površina Zemlje ima veću brzinu rotacije u takvim oblastima. Uzimajući u obzir ova ograničenja, komisija je odabrala Tjuratam, selo u srcu Kazahstanske stepe. Troškovi izgradnje lansirnih objekata i nekoliko stotina kilometara novih putnih i železničkih linija učinili su kosmodrom jednim od najskupljih infrastrukturnih projekata koje je preduzeo Sovjetski Savez. Oko objekta je izgrađen pomoćni grad da bi se radnicima obezbedio smeštaj, škole i infrastruktura. Dobio je status grada 1966. godine i nazvan Lenjinsk (rus. Ленинск).

Ime

uredi

Postoje oprečni izvori o poreklu imena Bajkonur. Neki izvori kažu da je ime namerno izabrano 1961. (otprilike u vreme Gagarinovog leta) da bi se pogrešno usmerio[8][9] Zapadni blok na mesto oko 320 km (200 mi) severoistočno od centra za lansiranje, malog rudarskog grada Bajkonura kod Žeskazgana.

Drugi izvori navode da je Bajkonur bio naziv Tjuratamske oblasti pre uspostavljanja kosmodroma.[9] Lenjinsk, zatvoreni grad izgrađen za podršku kosmodroma, Boris Jeljcin je 20. decembra 1995. preimenovao u Bajkonur.

Uticaj na životnu sredinu

uredi

Ruski naučnik Afanasij Iljič Tobonov istraživao je 1990-ih godina masovnu smrt životinja i zaključio da je masovna smrt ptica i divljih životinja u Republici Saha zabeležena samo duž putanja leta svemirskih raketa lansiranih sa kosmodroma Bajkonur.[10] Uginule divlje životinje i stoka su obično spaljivani, a učesnici ovih spaljivanja, uključujući samog Tobonova, njegovu braću i stanovnike njegovog rodnog sela Eliptjan, obično su umirali od moždanog udara ili raka. Ministarstvo odbrane Ruske Federacije je 1997. promenilo putanju leta i uklonilo izbačene raketne stupljeve u blizini Njurbinskog okruga u Rusiji.

U naučnoj literaturi su prikupljeni podaci koji ukazuju na štetno dejstvo raketa na životnu sredinu i zdravlje stanovništva.[11] UDMH, gorivo koje se koristi u ruskim raketnim motorima, veoma je otrovno. To je jedan od razloga kiselih kiša i raka kod lokalnog stanovništva, u blizini kosmodroma. Valerij Jakovljev, rukovodilac laboratorije za istraživanje ekosistema Državnog naučno-proizvodnog sindikata primenjene ekologije „Kazmečanobr“, primećuje: „Naučnici su utvrdili ekstremni karakter destruktivnog uticaja svemirskog centra „Bajkonur“ na životnu sredinu i stanovništvo regiona: 11 000 tona kosmičkog starog metala, zagađenog posebno toksičnim UDMH, još uvek leži na terenu padanja“.[12] Oporavak otpada je deo lokalne ekonomije.[13]

Ruska era

uredi
 
Raketa Sojuz postavljena je na mesto 1/5 kosmodroma Bajkonur (Gagarinov start) 24. marta 2009. Raketa je lansirala posadu ekspedicije 19 i učesnika u svemirskom letu 26. marta 2009.[14]

Nakon raspada Sovjetskog Saveza 1991. godine, ruski svemirski program je nastavio da funkcioniše sa Bajkonura pod pokroviteljstvom Zajednice nezavisnih država. Rusija je želela da potpiše 99-godišnji zakup za Bajkonur, ali je pristala na godišnji zakup lokacije od 115 miliona dolara na 20 godina sa opcijom produženja na 10 godina.[15] Savet Federacije Rusije je 8. juna 2005. ratifikovao sporazum između Rusije i Kazahstana kojim je Rusija produžavala rok zakupa kosmodroma do 2050. Cena zakupa—koja je ostala fiksna na 115.000.000 dolara godišnje — izvor je dugotrajnog spora između dve zemlje.[16] U pokušaju da smanji svoju zavisnost od Bajkonura, Rusija gradi kosmodrom Vostočni u Amurskoj oblasti.[17]

Bajkonur je bio veliki deo doprinosa Rusije Međunarodnoj svemirskoj stanici (MSS), jer je to jedina svemirska luka sa koje se lansiraju ruske misije na MSS. Prvenstveno usled položaja granice (ali u manjoj meri položaj Bajkonura na oko 46. paralele severno) koji je doveo do orbitalne inklinacije MSS od 51,6°; najniži nagib koji se može dostići pojačivačima Sojuza lansiranim sa Bajkonura bez letenja iznad Kine.[18] Završetkom NASA-inog programa Spejs-šatl 2011. godine, Bajkonur je postao jedina lansirna lokacija koja se koristila za misije posade na MSS[2][19] do lansiranja Kru Dragon Demo-2 2020. godine.

Godine 2019, Gagarinov start je bio domaćin tri lansiranja sa posadom, u martu, julu i septembru, pre nego što je modernizovan za novu raketu Sojuz-2 sa planiranim prvim lansiranjem 2023. godine.[20] Finalno lansiranje sa Gagarinovog starta održano je 25. septembra 2019.

Vidi još

uredi

Reference

uredi
  1. ^ „Baikonur Cosmodrome 45.9 N 63.3 E”. FAS.org. Federation of American Scientists (FAS). Arhivirano iz originala 14. 8. 2016. g. Pristupljeno 19. 7. 2014. 
  2. ^ a b „Baikonur Cosmodrome”. NASA. Arhivirano iz originala 1. 3. 2021. g. Pristupljeno 24. 12. 2011. 
  3. ^ „Baikonur cosmodrome celebrated 63rd anniversary”. Dispatch News Desk (na jeziku: engleski). 2018-06-03. Arhivirano iz originala 20. 10. 2018. g. Pristupljeno 2018-10-19. 
  4. ^ „Yuri Gagarin: First Man in Space”. Space.com (na jeziku: engleski). 2018-10-13. Arhivirano iz originala 20. 12. 2021. g. Pristupljeno 2021-12-21. 
  5. ^ Wilson, Jim. „Safe Launch For Critical Space Station Module”. Popular Mechanics. 
  6. ^ „Baikonur Cosmodrome”. International Launch Services. Arhivirano iz originala 31. 1. 2011. g. Pristupljeno 6. 4. 2011. 
  7. ^ Wade, Mark. „R-7”. Encyclopedia Astronautica. Arhivirano iz originala 29. 6. 2011. g. Pristupljeno 4. 7. 2011. 
  8. ^ a b Suvorov, Vladimir (1997). The first manned spaceflight: Russia's quest for space. Nova Publishers. str. 16—17. ISBN 978-1-56072-402-5. Arhivirano iz originala 17. 2. 2021. g. Pristupljeno 4. 6. 2016. 
  9. ^ a b „The Partnership: A History of the Apollo-Soyuz Test Project”. NASA. Arhivirano iz originala 1. 12. 1998. g. Pristupljeno 16. 3. 2007. 
  10. ^ „Group – Afanasiy Ilich Tobonov”. Arhivirano iz originala 23. 7. 2011. g. 
  11. ^ Abdrazak, P. Kh; Musa, K. Sh (21. 6. 2015). „The impact of the cosmodrome "Baikonur" on the environment and human health”. 8 (1): 26—29. Arhivirano iz originala 8. 8. 2016. g. Pristupljeno 2. 8. 2016 — preko ijbch.kaznu.kz. 
  12. ^ „GREEN WOMEN”. Arhivirano iz originala 12. 10. 2016. g. Pristupljeno 2. 8. 2016. 
  13. ^ Cooper, Paul (7. 6. 2018). „In Russia's Space Graveyard, Locals Scavenge Fallen Spacecraft for Profit”. Discover. Arhivirano iz originala 12. 6. 2018. g. Pristupljeno 19. 6. 2018. 
  14. ^ „Expedition 19”. NASA. Arhivirano iz originala 24. 5. 2011. g. Pristupljeno 9. 6. 2011. 
  15. ^ „Russia, Kazakhs reach Biakonur lease deal”. Defense Daily. 30. 3. 1994. Arhivirano iz originala  24. 9. 2015. g. Pristupljeno 28. 5. 2015 — preko HighBeam Research. 
  16. ^ „Kazakhstan Finally Ratifies Baikonur Rental Deal With Russia”. spacedaily.com. 12. 4. 2010. Arhivirano iz originala 14. 5. 2015. g. Pristupljeno 5. 1. 2011. 
  17. ^ „Kazcosmos chief Talgat Musabaev: Baikonur is Still the Core of Kazakh-Russian Cooperation in Space”. interfax.kz. februar 2008. Arhivirano iz originala 19. 7. 2011. g. Pristupljeno 5. 1. 2011. 
  18. ^ Curry, John (8. 10. 2002). „Mission Control Answers Your Questions: Why is the space station in a 51.6° inclined orbit instead of something less or something more?”. spaceflight.nasa.gov. National Aeronautics and Space Administration. Arhivirano iz originala 4. 12. 2002. g. Pristupljeno 28. 3. 2017. 
  19. ^ „Russian Craft Docks at International Space Station”. Radio Free Europe. Arhivirano iz originala 28. 3. 2016. g. Pristupljeno 24. 12. 2011. 
  20. ^ Berger, Eric (2019-04-23). „Russia may soon decommission the world's most historic launch pad”. Ars Technica (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 23. 4. 2019. g. Pristupljeno 2019-04-23. 

Literatura

uredi

Spoljašnje veze

uredi
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Космодром_Бајконур&oldid=28639798”