Википедија

Kraški reljef Belopalanačke kotline

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Belopalanačka kotlina.

Kraški reljef Belopalanačke kotline čine najveće krečnjačke površine u kraškim oblastima Južne i istočne Srbije, koje se vezuju za Svrljiške planine, koje sa severa, i Suvu planinu, koja sa juga, omeđuju ovaj prostor. Debljina kretacejskih naslaga u pojedinim planinskim delovima navedenih krečnjačkih površine prelazi 1.500 m. Površinski reljef, koji karakteriše ispresecanost brojnim rasednim i drugim pukotinama, posledica je višestrukog ubiranja, navlačenja i razlamanja, krečnjaka. Na razvoj kraškog reljefa uticala je i količina padavina, koja je jako mala. Suva planina godišnje dobija 1.200 mm, a Svrljiške planine 1.000 mm vodenog taloga. Zato na ovom reljefu površinskog oticanja nema, ni sa planinskih padina, a veoma su retki i bujični tokovi koji se javljaju samo povremeno. Surovi uslovi krasa uticali su i na obešumljenost; Svrljiške planine su gole i krševite, a Suva planina je, tek u novije vreme, sa njene severoistočne strane pošumljenija,[1] i razvoj ostale vegetacije.[2]

Kraški reljef Belopalanačke kotline sa jako oskudnom vegetacijom pukotina, stena, siparišta i točila

Površinski kraški reljef uredi

 
Presek kroz kraški tankoslojni krečnjak na obroncima Suve planine, sa velikim sadržajem CaCO3

Krečnjaci na površinskom delu kraškog reljefa mestimično su, tako razjedeni da krečnjački blokovi podsećaju na „more kamenja“.[2]

Kretacejski krečnjaci, Belopalanačke kotline su sa velikim sadržajem CaCO3 (uvek je veći od 90%), zahvataju velike, neprekidne površine, a pokazuju se najviše kao masivni i tankoslojni.

Na Svrljiškim planinama, od kraških površinskih oblika najviše su zastupljene škrape i škrapari koji se uočavaju na svim zaravnjenim površinama ove planine. Najveću površinu zauzimaju na Rinjskim planinama, 12 km², kao nerazmrsivi krš. Škrape ne prelaze dubinu veću 0,5 m, a škrapasti bunari idu do dubine do 3 m.

Na Suvoj planini i površi Valožja, vrtače su glavna obeležja površinskog kraškog reljefa Belopalanačke kotline,[3] dok škrape i škrapari manje zastupljeni. Pravi škrapari, na Suvoj planini, javljaju se istočno od Šljivovičkog visa pa do Belave.

Valoge i vrtače su veoma zastupljene u površinskom kraškom reljefu Suve planine. Visoka krečnjačka površ Valožja predstavlja glavno obeležje kraškog reljefa nerazbijenog dela Suve planine. Vrtača, koje su različitog oblika i dimenzija, ima svih tipova. Od dubokih bunarastih do plitkih, tanjirastih. Najčešće su levkaste, dimenzija; dubine do 50 m i širine 150 do 200 m. Na dnu vrtača velikih dimenzija javljaju se i aluvijalni ponori, čije se strane najčešće obrušavaju (npr vrtače u Malom i Velikom konjskom).

Valoge u kraškom reljefu Belopalanačke kotline su pretežno uvle dužine najviše do 1 km, i širine 150 do 200 m. Dno im je sa debelim naslagama deluvijalnog materijala koji odozgo prekriva gusta planinska trava. U mnogim valogama javljaju se, u njihovim nižim delovima, aluvijalne vrtače, koje su po svom postanku aktivni ponori.[2]

Pseudokarst je formirana na mladom krečnjačkom materijalu, bigru, i najviše je zastupljen, najvećim naslagama bigra na jugoistočnom obodu Belopalanačke kotline, u donjem delu prostrane kraške zaravni Klisurske dubrave. Debljina bigra kreće se do 20 m. Pravi predstavnici kraškog reljefa u bigru su vrtače i kamenice. Vrtače su duge 150 do 200 m, a kamenice su prečnika 10 do 20 cm, a najveće dostižu i do 1 m.[2]

Neki od kraških oblika reljefa Belopalanačke kotline[4]
     

Podzemni kraški reljef uredi

Od podzemnih kraških oblika na obodnim planinama Belopalanačke kotline najzastupljenije su jame, sa skoro potpunim odsustvom značajnih pećina.[4]

Jame uredi

Na Suvoj planini podzemni kraških oblici su najčešći na površi Valožja, a na Svrljiškim planinama u usamljenim krševima i na prostranim škrapastim zaravnima.[3] Na Svrljiškim planinama ispitano je 8 jama, od kojih se najveći broj nalazi na Rinjskoj i Gulijanskoj površi. Počinju u bunarastim, kamenitim vrtačama, na dubinama i do 10 m. Kako se najčešće završavaju omanjim kružnim dvoranama prečnika i do 15 m, po svom obliku spadaju u jame zvekare.[4]

Jame na Rinjskoj površi

Na Rinjskoj površi otkriveno je pet jama:

  1. Gornji vrtop – ulazni otvor je nalik procepu dužine 2,8 m i širine 1,6 m, a dubina je 38 m.
  2. Jama pod Kršem – počinje grotlom dužine 1,6 m, širine 1,2 m, a dubine do 18 m.
  3. Latinska duvka – iznad sela Klenja, jednostavna propast duboka 12 m.
  4. Careva duvka – iznad sela Ljubatovice, duboka 18 m.
  5. Jama Mezilica – između Vrtopa i Suligate je tipična zvekara dubine 28 m.
Jame na Gulijanskim planinama

U Gulijanskim planinama otkrivene su tri jame:

  1. Prva bezimena jama, tipična zvekara, duboke 28 i 26 m,
  2. Druga bezimena jama, tipična zvekara, duboke 28 i 26 m,
  3. Duboka propast, dubine 30 m.
Jama u Malom Konjskom

Jama u Konjskom se nalazi na dnu plitke, skrašćene dolinice, na visini od 1.100 m na severoistočnoj strani Golaša. Njen ulazni otvor je dužine 2,8 m i širine 1,6 m. Ova jama je tipičan predstavnik najvećeg broja jama nastalih na površi Valožja. Nalazi se na dnu velike levkaste vrtače. Prečnika je 280 m i dubine ok 50 m. Blago je nagnuta niz padinu. Poznata je po tome što se u njoj najduže održavala ujezerena voda posle jakih letnjih kiša, tako da je dubina periodskog jezera dostizala 10 m.

Jama Ledenica pod Tremom

Ona je najviša jama u kršu istočne Srbije, i tipična je ponorska jama, i jedina stalna ledenica. Ima izgled zjapeće, proširene pukotine dužine 2,5 m i širine 1,6 m. Nalazi se na visini od 1.780 m. Letnje temperature na dnu ledenice nisu veće od + 1,2 °C, dok se zimske spuštaju do - 6 °C. Debljina leda krajem avgusta nije manja od 5 m. Najdublji slojevi leda najverovatnije potiču još iz poslednjeg ledenog doba.[3]

Pećine uredi

Poznatije pećine su: Vrelska pećina, Velika Vranovica, potopljeni sistem Modrog oka (Krupačko vrelo).[4]

Vrelska pećina u Beloj Palanci

Ova vrelska pećina nalazi na vrhu izvorišnog obluka Belopalančkog vrela, na visini od 345 m. Nastala je mehaničkim i hemijskim radom podzemnog toka vrela. Pećina je izdubljena u krečnjacima Velikog kurila. Ima više stalnih, periodičnih i povremenih rečica ponornica.[2]

Pećina Velika Vranovica

Pećina se nalazi na desnoj strani kanjonskog dela Sićevačke klisure. Njen otvor je širok 7,2 m a visok 8,3 m. Od ulaza pećina se naglo proširuje u veliku dvoranu iz koje polaze dva kanala. Levi dugačak 40 m, i desni dugačak 22 m. Strane pećine su bez nakita, a dno prekriveno glinom i drobinskim materijalom.[2]

 
Jezero Modro oko
Potopljeni pećinski sistem Modrog oka

Ovaj sistem, poznatiji kao Krupačko vrelo, čine jezero Modro oko, horizontalna pećina i vertikalna jama. On predstavlja kraško jezero u vrtačastoj depresiji, obrazovano u obrušenoj pećinskoj dvorani koju prirodni most deli na dva dela.

Najveća dubina jezera od 14 m ukazuje na to da pećina leži ispod korita reke Nišave. Potopljeni pećinski sistem Modrog oka, sa do sada izmerenih 47 m dubine, leži ne samo ispod korita Nišave već i ispod jezerskih sedimenata ovog dela dna Belopalanačke kotline.

Pećinski sistem Modrog oka formiran je u zoni gusto izukrštanih raseda koji se seku pod različitim uglovima. Tektonske predispozicije reljefa su veoma duboke što je uticalo na intenzivno premeštanje podzemnih tokova, najverovatnije pre jezerske, neogene faze u Belopalanačkoj kotlini.[2]

Izvori uredi

  1. ^ Mitić D., Stanojević M. (2008): Šume srednjeg Ponišavlja, Centar za naučna istraživanja SANU i Univerziteta u Nišu
  2. ^ a b v g d đ e Petrović J. (1998): Priroda Bele Palanke i srednjeg Ponišavlja, Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Institut za geografiju, Novi Sad
  3. ^ a b v Petrović J. (1974): Krš istočne Srbije, Srpsko geografsko društvo, Beograd
  4. ^ a b v g Cvijić, J. (1895). Pećine i podzemna hidrografija istočne Srbije. Glas SKA, XLVI, Beograd.

Literatura uredi

  • Pavlović M. (1998): Geografija Jugoslavije II, Savremena administracija, Beograd.
  • Petrović J. (1953): Izvori, vrela i tresave u Belopalanačkoj kotlini, Glasnik Srpskog geografskog društva br.1, Beograd.
  • Mitić D. (2006): Srednje Ponišavlje, osnovne strategije zaštite prirodnih i stvorenih vrednosti, Univerzitet u Nišu

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Крашки_рељеф_Белопаланачке_котлине&oldid=26908453”