Manastir Lešok
Manastir Lešok[1] ili Lešak[2][3] je pravoslavni srednjovekovni manastir u blizini sela Lešok, pored Tetova. "Lešak" je srpska, prvobitna varijanta tog imena sela i manastira.[4]
| Manastir Lešok | |
|---|---|
 Manastir Lešok | |
| Osnovni podaci | |
| Tip | Manastir |
| Jurisdikcija | Makedonska pravoslavna crkva — Ohridska arhiepiskopija |
| Eparhija | Tetovsko-gostivarska eparhija |
| Osnivanje | 1321. godine |
| Osnivač | Episkop pološki Antonij |
| Posvećen | Velikoj Gospojini i Cvetom Atanasiju Aleksandrijskom |
| Lokacija | |
| Mesto | Lešok |
| Država | Severna Makedonija |
Manastir se nalazi pored makedonskog sela Lešok, na padinama Šar-planine, na nadmorskoj visini od 610 m. Unutar manastirskog kompleksa nalaze se na izvesnoj udaljenosti lokaliteti dva hrama: prvi - posvećen Uspenju Presvete Bogorodice, i drugi posvećen svetom Atanasiju Aleksandrijskom. Prema zapisu na staroj manastirskoj kamenoj česmi, proizilazilo je da je opusteli manastir ("donji" - pogrešno nazivan Sv. Atanasija) sa Bogorodičinom crkvom, obnovio srpski knez Lazar Hrebeljanović (1329—1389) u svoje vreme, podario mu velika imanja i sagradio taj istočnik (česmu).[5] Iguman manastira Kiril Pejčinović je u vezi sa tim, pre 1845. godine napisao knjigu posvećenu ktitoru knezu Lazaru, koja je međutim ostala u rukopisu. U tom rukopisu se inače i pominju obe crkve istog manastira, ali to nije bilo poznato crkvenim vlastima. Manastir se 1899. godine nalazio pod bugarski Egzarhatom, jer su ga "bugaraši" silom preoteli 1880. godine. Oni su uzalud brisali spomene srpskih ktitora, jer je ključni dokaz ostao baš u hramu, i to na Sv. Proskomidiji.[6] Bugarski egzarhisti su 1898. nakon svirepog ubistva igumana Srbina hadži Jezekilja, prvobitni ktitorski zapis na česmi kao "srpski trag" - uništili, i novi sa savremenim neadekvatnim tekstom postavili. Konačno je sa ulične strane manastirskog konaka, iguman Sava Mitrović 1923. obnovio uspomenu na graditelja, i sagradio novu (sa natpisom) "Česma kneza Lazara", umesto prethodne, koja se nalazila u porti. Usledilo je zatim 1927. godine zidanje nove, treće sadašnje manastirske crkve Lazarice, posvećene kosovskom velikomučeniku - osvećena je 21. septembra 1936.[7] Postojala su dva izvora kisele vode u manastiru.
Istorija uredi
Istorijski gledano zaista postoje dva dela srpskog pravoslavnog manastira Lešak: gornji (stariji) i donji (mlađi). Oba se nalaze na manastirskom zemljištu. Donji manastir je iz neznanja, dugo pogrešno nazivan po Sv. Atanasiju, mada je imao crkvicu posvećenu Presvetoj Bogorodici.
Gornji manastir je stariji srednjovekovni, položen niže jedne od kula starog razorenog grada Leška, poznatog u narodu pod imenom Leđengrad. Taj grad Lešak u Donjem Pologu, je zauzeo 1180. godine Stefan Nemanja srpski vladar. Mada se ponešto znalo o postojanju tog starog manastira, o njemu nije bilo pouzdanih podataka do 1927. Te godine je monah manastira Lešak Teodorit Kirski (Rus) otkrio ruševine porušene crkve, posvećene Sv. Atanasiju Aleksandrijskom.[8][9] Bilo je to poviše današnjeg manastira, iznad samog puta Lešok - Brezno. Pobožni stanovnici susednog sela Brezno, su oduvek pokazivali pijetet prema jednoj zidini na tom mestu, za koju se po predanju verovalo da je manastirište. Po raščišćavanju ruševina otkriveni su zaista temelji nevelike trodelne kamene crkvice (osnovne dužine 8 i širine preko 3 metra - bez izbočina naosa), i uz nju delovi mermernog ikonostasa sa jednom oštećenom freskom, arhijerejski tron takođe od mermera, te ostaci basamaka (stepenika) koji su levo vodili naviše ka horu, a sa desne strane otvor kao ulaz u kriptu, sa kostima preminulih episkopa. Najinteresantniji je bio nalaz očuvanog mermernog žućkastog sarkofaga (sa poklopcem), koji je bio ne pomeren uz južni zid. Na finoj površini prednje ploče, sačuvao se uklesani natpis koji svedoči da je tu grob ktitorov. Gore, na poklopcu, uz ivicu primećen je očuvan natpis majstorski urađen lepim, sitnim a čitkim rukopisom. Iz sadržaja tog natpisa moglo se saznati mnogo toga. Ktitor tog hrama bio je jeromonah Antonije, koji je počeo graditi crkvu ispod grada, na mestu koje je zaravnio, u vreme srpskog kralj Milutin (1253—1321). Smatra se da je to bilo pre 1321. godine. Manastir je pod njegovim nastojateljstvom dočekao i sazivanje velikog srpskog sabora u Skoplju, gde je [1346] godine pred bugarskim patrijarhom i srpskim arheepiskopom Joanikijem, doneto više važnih odluka. Srpski kralj [Stefan Dušan] (1308—1355) je krunisan za prvog cara, kako se tu kaže - "Srpskoj zemlji, i Grčkoj i Primorskoj". Dalje, arhiepiskop Joanikije je postao prvi srpski patrijarh, a zaslužni ktitor manastira Lešak, monah Antonije - prvi episkop Pološki, čija je dijeceza tada ustanovljena, ali pod novim imenom - Joanikije. Manastir sa svim okolnim zgradama je trajao do turskih pustošenja. Kada je definitivno opustošen i razrušen, ostao je skriven pod zemljom nekoliko vekova. Monah Teodorit je 1927. godine pored otkrivenih ruševina, sagradio malu čuvarsku kućicu, u kojoj je boravio kao pustinjak, i čuvao dragocene ostatke, do svoje smrti 1939. godine.
Donji, današnji manastir Lešak se nalazi niže, na sadašnjem mestu i izgrađen je u nemirna vreme koje su obeležili sukobi sa Turcima. Ktitor te druge crkve bio je po predanju srpski knez Lazar, u svoje vreme - negde oko 1380. godine. Ispred konaka, u pravcu "gornjeg" zapustelog manastira, stajala je mala crkvica posvećena Presvetoj Bogorodici, tačnije njenom Uspenju (upokojenju). Za oživljavanje manastira bio je zaslužan mitropolit srpski Nikifor, rodom iz obližnjeg sela Leška. Navodi se u natpisu u crkvi (zapisano 1851.!) da je on - "kir Nikofor vladika Skoplju i Pologu" (vladika Tetovski) tu doveo monahe, koji su iz ruševina obnovili Bogorodičinu crkvu sa pratećim zgradama. Manastir su iz temelja izgradili 1641. godine kako se potpisuju - "majstori Grčki".[10] Kada je i taj manastir stradao ratne 1690. godine, trebalo je da prođe vreme, dok se nije pojavio jeromonah Ćiril Pejčinović, rođen u susednom mestu Tearce. Dotadašnji iguman Markovog manastira kod Skoplja, Ćiril izmolio je od opasnog Abdul-rahman - paše, odmetnutog od turskog carskog poretka, da mu 1817. dozvoli obnovu manastira.[11] Paša je začudo ne samo to dozvolio, nego je manastir i poklonima darivao i ulepšavao, a zbog date "bese" i štitio od drugih zlikovaca iz okoline. Igumanu je pomogao svojim uticajem i neki Mihajlo zarobljenik iz Srbije, stanovnik Tetova, koji je bio u srodničkim vezama sa tamošnjim Redžep - pašom. Manastir je izgrađen 1818. a na starim temeljima je po drugi put obnovljena crkvica Sv. Bogorodice. Sadašnja, treća, mnogo veća crkva sa tri kupole posvećena Sv. caru Lazaru ili Lazarica, građena je između 1927—1936. godine.[12] Sve nedoumice u vezi manastira bile su razrešene otkrićem ostataka stare crkve 1927. godine. Manastir i crkva koje je 1967. "preotela" nepriznata MPC, zajedno sa nadgrobnim spomenikom igumana Pejčinovića, stradali su poslednji put, za vreme građanskog sukoba u Makedoniji, od strane šiptarskih pobunjenika 2001. godine.
Nova crkva zvana Lazarica ima osnovu u obliku trolista (trikonhosa),narteks je dograđen naknadno. U sačuvanoj, staroj Bogorodičinoj crkvi (koja je ostala u porti, poviše Lazarice) postoje tri sloja fresaka, iz tri različita perioda. Najstariji donji sloj je iz vremena izgradnje crkve (14. vek), srednji sloj je iz 17. veka, a poslednji najviši je iz 1879. godine. Ovaj sloj fresaka je rad slikara Mihajla Đurčinova i njegove radionice iz Galičnika. On je i autor nekoliko ikona na crkvenom ikonostasu.
Za postanak savremenog manastira Leška najznačajniji je bio Srbin monah Pejčinović. Godine 1818. na mesto igumana dolazi preduzimljivi Kiril Pejčinović, koji je na tom mestu ostao do svoje smrti 1845. Njegovim drugim dolaskom, sa Svete gore, manastir sa hramom Uspenja Bogorodice i njegovi konaci su temeljno obnovljeni a zidovi crkve nanovo oslikani. Istovremeno je otvorena i biblioteka, sa školom. U to vreme manastir je postao značajni prosvetiteljski i kulturni centar donjeg Pologa, i šire regije Stare Srbije.
Bugarski egzarhisti su 1897. godine držali pod svojom upravom manastir, preko bugarske crkvene opštine. Tu je bio jedan iguman sa šest kaluđera koji su priznali Egzarhiju. U to vreme već je podignuta nova trospratna moderna zgrada sa 30 soba, pored dve stare manastirske zgrade.[13]
Godine 1926. u manastir su pristigli ruski monasi, njih 35 na broju, izbegli iz manastira Vaalama u Finskoj.
Srpska škola je postojala pri manastiru 1852-1876. godine.[14] Između 1868-1874. godine radila je srpska osnovna škola u manastiru "Lješku".[6]
U doba Stefana Dečanskog ili cara Dušana, pre 1340., prizrenski vladika Georgije Markuš rešava spor seljana sa manastirom Lešok. Tekst odluke je sačuvan. Objavio ga je Panta Srećković u 2. knjizi Istorija stpskog naroda.[15]
Slučaj porodice Stoimirović uredi
U vezi sa lešočkim manastirom je dirljiv, gotovo neverovatan događaj iz avgusta 1937. godine. Tada se u manastirskom hramu zakaluđerio požarevački trgovac Aleksandar Stoimirović, i dobio monaško ime Arsenije. Nakon što je proveo godinu dana kao iskušenik u tom manastiru, stao je postriženik pred carske dveri sa očima punim suza. Odgovorio je jeromonahu Tihonu da želi "posničeski život", i na taj način se odrekao sveta i svojih bližnjih. Ne bi to bilo ništa čudno, da Stoimirović nije bio uspešan, bogat trgovac u Požarevcu; srećno oženjen porodični čovek sa suprugom i više male ženske i muške dece. Supružnici Stoimirovići su se u najboljim godinama svoga života "Boga radi" odrekli svog lepog i udobnog života - prošlosti i budućnosti, i najmilijih - svoje dece, i svu svoju imovinu podelili crkvama i manastirima. Došli su u Staru Srbiju, u manastire 1936. godine, i spremili se za težak duhovni život koji ih je čekao. Bila je to velika, teško shvatljiva žrtva i to u vremenu, kada su mnoge hrišćanske - civilizacijske vrednosti bile dovedene u pitanje. Aleksandar se zamonašio u Lešoku i sa njim su ostala maloletna muška deca, a supruga se zamonašila i ostala u manastiru Sv. Aranđela, kod sela Kučevišta, sa ženskom decom. Deca su tako "izgubila" oba roditelja - koji su se odrekli sveta, i ostali bez porodičnog doma i životnog oslonca. Stariji sin Borivoje se spremao za prelazak na Bitoljsku bogosloviju, a mlađi sin Miodrag stupiće u tamošnju osnovnu školu.[16]
Tridesetih godina 20. veka u manastir je došao iz Prohora Pčinjskog, Rus izbeglica inače švedski plemić po poreklu, Ivan Oern. Ivan je kao administrativni stručnjak tu premešten, da bi unapredio manastirsku ekonomiju. Ubrzo je upoznao udovicu Fonju Bogdanović, sa kojom se oženio i napustio manastir. Avanturista se tako skrasio na njenom imanju u selu Lešku, i radio u vlastitoj vodenici. Lešočki nadaleko poznati seoski vodeničar, bio je plemenitog roda - švedski knez, čovek širokog obrazovanja i kulture, znalac nekoliko stranih jezika.[16] Pred rat je u gradu Tetovu, delovalo srpsko Pevačko društvo "Ćiril Pejčinović".[17]
Odlukom mitropolita skopskog g. Josifa, manastir je 1939. pretvoren u ženski. Prvo sestrinstvo je imalo preko 30 kaluđerica na čelu s igumanijom Mihailom.[18]
U manastirskom dvorištu nalazi se grob igumana Kirila Pejčinovića (1770–1845). Originalni mermerni spomenik sa krstom, na kojima su bila uklesana dva poznata zapisa, koje je za života pokojnik lično sastavio, su u poslednjem pogromu uništeni.
Ostaci gornje crkve manastira Lešok, posvećene Sv. Atanasiji se još čuvaju kao lep primer vizantijske arhitekture. Deo mermernih stubova, delovi crkvenog ikonostasa, danas se nalaze u Gradskom muzeju Tetovo. Sudbina dragocenog srednjovekovnog sarkofaga prvog manastirskog ktitora srpskog monaha Antonija, nama nije poznata.
Ivan Jastrebov o ovom manastiru uredi
Ivan Jastrebov je pisao da se iza planine Šare, u istoriji Vukana Nemanje spominju dva Pologa - Gornji i Donji Polog. Polog je poznat po tome što je Vojislava, žena Skenderbegovog oca, bila rodom odavde, od pološkog knjaza Voisava Pologi domini filia. Pod ta dva Pologa se podrazumevaju Tetovo i Gostivar. Tetovo se naziva Donji Polog do Dervena, a Gostivar Gornji do grada Ljajnovići. Međa im je rečica Mazdača koja izvire na Šari. Ona teče između sela Vraničišta i Požarane. I Tetovo i Vardar leže u istoj dolini koju navodnjava reka Vardar. Jastrebov smatra da ako je Gostivar i ulazio u sastav Pologa Donjeg, onda je to bilo zajedno sa Tetovom. Niko ga nije nazivao Gornjim Pologom. Objašnjava zašto se stvorilo mišnjenje da se pod Gostivarom misli na Gornji Polog. Stefan Prvovenčani je nabrajajući predele i oblasti koje je Nemanja osvojio u ratu s Grcima 1184 - 1185., između ostalih, ukazao na grad Skpl - i grad Lješski u dolnjem Polozje. Ukazavši na mesto gde se nalazi taj Lješki grad, Jastrebov određuje lokaciju Donjeg Pologa. Na sat i po istočno od Tetova, na jugoistočnoj padini planine Šare nalazi se manastir koji je sačuvao taj naziv Lešak. Osnovao ga je knez Lazar po Gedeonu Jurišiću. Zapis iz manastirskog Pomenika spominje glavu novoga Lazara koja je odsečena 15. juna. On beše srbska loza. Od detinjstva se poznavalo da će se posvetiti. Sagradio je mnoge manastire i crkve među kojima i taj, u mestu Lešak iznad tvrđave (kale) Lešečke, posvećen Sv. Atanasiju. I drugi hram sazida, Uspenja Bogorodice. To je zapisao nedostojni jeromonah Kiril iz Tetova, iz Donjega Pologa iz sela Tjerace, nedostojni iguman Lešečkago monastira svetog Atanasija iznad sela Lešak koji je bio i na Hilendaru i obnovi taj manastir. Natpis uklesan na česmi nasred manastirskog dvorišta je, po opisu Jastrebova, ovakvog sadržaja: Sija obitelj sveti Atanasija pervij ktitor knjaz Lazar, vtorij Kiril jeromonah, tretij Serafim monah i sodružinam jego avlijata - saraite i sve ščo da je on sogradil 1852. Osnivanje manastira treba smestiti u period kada je Nemanja razrušio grad Lješsk i nazvan je po imenu grada jer je to ime još bilo živo u sećanju. Da je osnovan u vreme Lazara, tj. 2 stoleća kasnije, manastir bi dobio ime po svecu. Trag grada Leška koji je Nemanja razorio sačuvalo se u imenu ovog manastira. Nedaleko do njega treba tražiti mesto bivšeg utvrđenog grada Lješka. Jurišić u Dečanskom prvencu [19] ukazuje na ostatke utvrđenja ispod pomenutog manastira. Druga moguća lokacija tog utvrđenja je iznad Tetova. Turci su te ruševine zvali vakuf jer su tu i ruševine nekada velike crkve koju su hrišani usrdno posećivali. [20]
Reference uredi
- ^ Međunarodni susret prevodilaca u manastiru Lešok Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. decembar 2015) srbi.org.mk
- ^ Blago na putevima Jugoslavije, Beograd 1983, 575-576
- ^ Lazar Trifunović, Jugoslavija - umetnički spomenici od praistorije do danas, Beograd 1988, 147
- ^ "Vreme", Beograd 21. jun 1934. godine
- ^ "Nova iskra", Beograd 1. maj 1906./ strana 138.
- ^ a b "Delo", Beograd 1899. godine
- ^ "Vreme", 22. sept. 1936
- ^ "Vreme", Beograd, 2. januara 1936. godine
- ^ "Politika", 11. sept. 1936, str. 11
- ^ Gedeon Josif Jurišić:"Dečanski prvenac", Novi Sad 1852. godine
- ^ "Vreme", Beograd 23. avgust 1932. godine
- ^ "Vreme", Beograd 21. septembar 1936. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1897. godine
- ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1904. godine
- ^ Srećković, Pantelija (2021). Istorija srpskoga naroda. Mladenovac: Mirdin. str. 775.
- ^ a b "Vreme", Beograd 1937. godine
- ^ "Pravda", Beograd 11. mart 1940. godine
- ^ "Vreme", 24. jul 1939
- ^ Jurišić, Gedeon (1852). Dečanski prvenac, pp. 107. Novi Sad.
- ^ Jastrebov, Ivan (2018). Stara Srbija i Albanija, pp. 245., 247. Beograd: Službeni glasnik.
Izvori uredi
- Lazar Trifunović, Jugoslavija - umetnički spomenici od praistorije do danas, Beograd 1988.
