Operacija Cirkus
Operacija Cirkus (nem. Zirkus) je bila zajednička operacija Vermahta i četnika protiv partizana u Srbiji. Vođena je od 24. do 30. septembra 1944. godine.
| Operacija „Cirkus“ | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deo Drugog svetskog rata | |||||||
| |||||||
| Sukobljene strane | |||||||
 NOVJ |
 Nacistička Nemačka JVuO nedićevci | ||||||
| Komandanti i vođe | |||||||
| general-lajtant Koča Popović | general Hans Felber | ||||||
| Uključene jedinice | |||||||
|
Prvi proleterski korpus NOVJ |
7. SS-divizija „Princ Eugen“ 1. puk „Brandenburg“ (bez 1. bataljona) 202. tenkovski bataljon delovi 5. policijskog puka Šumadijska i Kolubarska grupa korpusa | ||||||
Cilj operacije bio je ovlađivanje kolubarskim pobrđem. Operacija je počela 24. septembra 1944, uz učešće 7. SS-divizije „Princ Eugen“, 1. puka „Brandenburg“ (bez 1. bataljona), 202. tenkovskog bataljona, delova 5. policijskog puka i četnika Šumadijske i Kolubarske grupe korpusa.[1]
To su ipak bile nedovoljne snage da bi omele ofanzivna dejstva 1. armijske grupe NOVJ, pa su nemačke jedinice, i pored izvesnih početnih rezultata, odustale od daljih operacija zbog pojave trupa Crvene armije na jugoslovenskoj granici.[2]
Pozadina uredi
Prodorom 1. proleterskog i 12. udarnog korpusa u zapadnu Srbiju i Šumadiju za Nemce se znatno pogoršala situacija u Srbiji. Zauzimanjem područja Bukulje, Venčaca i Rudnika, snage 1. proleterskog korpusa direktno su ugrozile komunikaciju Kraljevo—Kragujevac—Beograd, kojom su Nemci izvlačili trupe Grupe armija „E“ iz Grčke, radi njihovog upućivanja na front u istočnu Srbiju, u Podunavlje i Banat i za odbranu Beograda.
Jedinice 5. divizije NOVJ su već u toku 21. i 22. septembra izvele nekoliko uspješnih akcija na dijelu komunikacije Topola—Mladenovac. Noću 20/21. septembra na reci Milatovici srušile su most i zajedno sa mostom digle u vazduh dva kamiona sa vojskom i jedan tenk, uništile još četiri kamiona i izbacile iz stroja dosta Nemaca; kod Badžakove ćuprije iz zasede napale su njemačku motorizovanu kolonu, nanele joj gubitke u ljudstvu i spalile tri kamiona, a jedan bataljon zauzeo je Topolu, proteravši slabu nemačku posadu. Pojavljivanjem jake nemačke motorizovane kolone cestom iz Kragujevca, bataljon je napustio gradić. Sledeće noći dve zasede NOVJ napale su nemačke kolone, spalile četiri, a oštetile šest kamiona i izbacile iz stroja oko 60 vojnika.[3]
Tok operacije uredi
Da bi kolonama obezbedio slobodan prolaz cestom Kragujevac—Beograd, i odbacio jedinice 1. proleterskog korpusa na zapad, general Hans Felber je preduzeo protivnapad na pravcima Čačak—Gornji Milanovac—Donja Šatornja i Topola—Aranđelovac. U tom protivnapadu, koji je dobio naziv „Cirkus“ učestvovali su: 1. puk „Brandenburg“, 14. brdski puk 7. SS divizije „Princ Eugen“, četničke snage Šumadijske grupe korpusa i manje Nedićeve jedinice.[3]
U toku 21. i 22. septembra 14. brdski puk u napadu od Čačka ovladao je komunikacijom Čačak—Gornji Milanovac—Rudnik i izbio u Donju Satornju. Ne upuštajući se u teže frontalne borbe, jedinice 21. divizije vodile su manevarsku odbranu. Istovremeno (21. septembra) dva bataljona Četvrte krajiške brigade uz sadejstvo delova Prve krajiške brigade, kod sela Misače (severno od Aranđelovca), razbili su Drugi ravnogorski četnički korpus, jačine oko 500 ljudi. Poginulo je 30, a zarobljeno 60 četnika, zaplenjena su 4 puškomitraljeza, laki bacač, 35 pušaka i druga oprema.[3]
Zbog nastupanja Nemaca cestom Gornji Milanovac—Šatornja, a da bi im sprečila prodor preko Belanovice ka Ljigu i Lazarevcu, 5. divizija NOVJ je noću 22/23. septembra izvršila novi raspored jedinica: Prva krajiška brigada u Jelovik i Dragolj, da zatvori pravac prema Belanovici; Deseta krajiška brigada u rejon Venčac—Vukosavci, za dejstvo na komunikaciju Donja Šatornja—Belanovica; 21. šumadijska brigada u rejon Bukulja—Bukovik, a sa manjim snagama da kontroliše Preseku i Aranđelovac; 4. krajiška brigada u rejon sela Zivkovci (severno od Belanovice), kao opšta rezerva.[3]
Prvi jači napad Nemci su izveli 24. septembra kada su zauzeli Venčac i selo Banju. Sledećeg dana bili su neaktivni. Ocenivši da Nemci nemaju snaga za ozbiljniji prodor prema Ljigu i Darosavi, Štab 5. divizije je 25. septembra izvršio novi raspored brigada koji je omogućavao izvođenje akcija lakim jedinicama na komunikacije Topola—Kosmaj i Topola—Donja Šatornja, i angažovanje na širem prostoru radi mobilizacije ljudstva.
Kako nisu imali dovoljno snaga za prodor ka Ljigu i Lazarevcu, Nemci su bili uporni da i po cenu gubitaka u borbama sa jedinicama 21. i 5. divizije NOVJ prebace 7. SS diviziju „Princ Eugen“ cestom Čačak—Gornji Milanovac—Rudnik—Topola koja je hitala u rejon Niša i da drugim trupama obezbede slobodan prolaz cestom Kragujevac—Beograd.[3]
Na napad Prve krajiške brigade noću 27/28. septembra na Banju, Venčac i Donju Šatornju, Nemci su ujutro 28. septembra odgovorili napadom na celoj liniji od Preseke do Gornje Trešnjevice. Oni su u početku uspeli da zauzmu dio Preseke i da uđu u predgrađe Aranđelovca, ali su protivnapadom jedinica 4. krajiške i 21. srpske brigade odbačeni prema Banji. I na ostalim pravcima jedinice 1. i 10. krajiške brigade primorali su Nemce da se povuku na polazne položaje. U toj borbi Nemci su imali 47 poginulih, a jedinice NOVJ 18 ranjenih, od kojih 3 teže.[3]
Okupator je 30. septembra ponovo izvršio napad na sektoru 5. divizije, ali ovoga puta sa znatno jačim snagama. U napadu su učestvovali: 14. brdski puk, jedinice 1. puka „Brandenburg“ i 202. tenkovskog bataljona i nedićevci. Napad je podržavala avijacija. Neprijatelj je zauzeo Preseku i Kapetanove stanove i ušao u Aranđelovac. Na pravcu Belanovice, kod 10. krajiške brigade, stanje je ostalo nepromenjeno.
Noću između 30. septembra i 1. oktobra i u toku 1. oktobra, 1. i 10. krajiška brigada izvršile su nekoliko protivnapada i potisnule Nemce na Venčac i od Gornje Trešnjevice prema Šatornji.
Ishod uredi
Prvog oktobra Nemci su napustili Preseku i Aranđelovac, a sledećeg dana Venčac i Donju Šatornju. Ceo 14. brdski puk povukao se u Topolu, a jedinice puka „Brandenburg“ pošle su za istočnu Srbiju. Pošto su noću 27/28. septembra napustili Gornji Milanovac, a noću 1/2. oktobra Donju Šatornju, Nemci nisu više pokušavali da koriste komunikaciju Čačak—Gornji Milanovac—Topola.[3]
Reference uredi
- ^ „Arhivirana kopija” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 19. 08. 2022. g. Pristupljeno 19. 08. 2022.
- ^ „Arhivirana kopija” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 19. 08. 2022. g. Pristupljeno 19. 08. 2022.
- ^ a b v g d đ e Milutin Morača: PETA KRAJIŠKA DIVIZIJA