Ortodoksna sinagoga u Prešovu

Pravoslavna sinagoga u Prešovu jedna je od mnogobrojnih Sinagoga u Slovačkoj, koja je svečano otvorena na festivalu Jom Kipur 1898. godine. Sinagoga je izgrađena u mavarskom stilu sa umetnički vrednim enterijerom i eksterijerom. U 1989. je američka organizacija Pacifik jevrejski centar, sa sedištem u Los Anđelesu, izrazila je interesovanje za transport unutrašnjosti sinagoge u SAD. Uprkos podršci nekih partijskih funkcionera, plan nije sproveden, uglavnom zbog protivljenja članova jevrejske zajednice u Prešovu, ali i zbog promene socijalne situacije

Ortodoksna sinagoga u Prešovu
Ortodoxná synagóga v Prešove
„Molitveni dom“ Jevreja u Prešovu
Ortodoksna sinagoga u Prešovu Lokacija na mapi Slovačke
Osnovne informacije
Lokacija	Prešov Slovačka
Koordinate	49.000114° S; 21.237752° I / 49.000114; 21.237752
Religija	judaizam
Obred	sefardski
Grad	Prešov
Arhitektonski opis
Osnivanje	1898.
Cena izgradnje	48.000 ondašnjih zlota

Položaj, razmeštaj i zaštita

Pravoslavna sinagoga u Prešovu se nalazi se u jednoj od sporednih ulica u istorijskom centru grada Prešova, u ulici Okružna.

Sinagoga je deo predgrađa u kome se nalaze retke, do danas sačuvane, jevrejske komunalne institucija koje se sastoje od molitvene kuće, čedara - jevrejske škole, rabinata i ritualne klanice, koju je pravoslavna zajednica izgradila na području iza gradskih zidina.

Kompleks zgrada je nacionalni spomenik kulture registrovan ZPF Slovačke pod br. 3350.

Istorija

Prešov je bio slobodan kraljevski grad u kome Jevreji vekovima nisu smeli da se naseljavaju. Živeli su u obližnjem selu Šebeš-Kelemeš (današnje Ljubotice), odakle su poslovno dolazili u Prešov.

Prvi Jevrej koji je stalno živeo u gradu bio je uticajni biznismen Marek Holander, koji je uspeo da se nastani u gradu uprkos protestima mnogih građana. Dao je sagraditi Neptunovu fontanu na glavnom trgu. Njegov sin Leo postao je prvi predsednik jevrejske zajednice u Prešovu 1830. godine i bio je jedan od vodećih boraca za ravnopravnost Jevreja u Mađarskoj.

Posle 1871. godine u gradu su postojale dve jevrejske zajednice, neološka i ortodoksna.

Grad Prešov je oživeo krajem 18. i početkom 19. veka , kada su stanovništvo Prešova uvećali doseljenici iz drugih gradova. Sa osnivanjem Grčke katoličke biskupije u 1816. godine ovde je počelo da dolazi više Rusina, a krajem 18. veka u Prešovu je je formirana i ortodoksna jevrejska zajednica. Proizvodnja soli imala je veliki ekonomski značaj za grad, pa je u 19. veku zastareli sistem vađenja soli zamenjen savremenijim velikim kompleksom.

Veliku ortodoksnu sinagogu izgradila je u periodu od 1897. do 1898. godine građevinska kompanija Koláček i Wirth. Zgrada je okrenuta ka jugoistoku u pravcu Jerusalima (u pravcu Svete Zemlje). Troškovi izgradnje sinagoge iznosili su 48.000 ondašnjih zlota.

Tokom okupacije Prešova u Drugom svetskom ratu, sinagoga je služila svrsi do 1942. godine. U proleće i leto te godine, zajedno sa susednim područjem, postala je mesto okupljanja Jevreja Prešova neposredno pre deportacija u nemačke logore. Od 1941. godine nemačka vojska je sinagogu koristila za radionicu i garažu.

Pre Drugog svetskog rata u Prešovu je živelo 4.308 Jevreja, što je predstavljalo 17,6% ukupnog stanovništva.

U sinagogi se i danas obavlja verska služba i čita Tora

Po završetku Drugog svetskog rata i oslobođenja Slovačke u sinagogi je bila kuhinja za povratnike.

Nakon neophodnih opravki i dogradnji enterijera, sinagoga je svečano je osvećen u oktobru 1948. godine, sinagoga ponovo postaje molitveni dom i danas služi kao jedina sinagoga jevrejske verske zajednice u Prešovu, za oko 50 članova, aktivnejevrejska verska zajednica u Prešovu.

U avgustu 1991. godine, u dvorištu ispred ulaza u sinagogu u prisustvu najviših slovačkih državnih zvaničnika otkriven je spomenik posvećen stradanju više od 6.000 stanovnika Prešova i okoline u holokaustu.

Od kada u administrativnom smislu sinagoga pripada Slovačkom nacionalnom muzeju, Odeljenje jevrejske kulture u Bratislavi u novembru 1993. godine, instalirao je deo zbirki predratnog Prešovskog jevrejskog muzeja, nakon što je ona vraćena iz Praga, u ženskoj galeriji sinagoge.

Arhitektonske odlike

Pravoslavna sinagoga u Okružnoj ulici u Prešovu izgrađena je krajem 19. veka u neoromaničko-mavarskom stilu prema projektu u gradu Tokaju.

Spoljašnjost zgrade ima glatke fasade, podeljene tankim prozorima. Unutrašnjost je impresivna, ukrašena bogatim freskama u orijentalnom stilu. Na istočnoj strani je arka koja se koristi za čuvanje svitaka Tore. U sredini dominira povišeno mesto sa stolom za obožavanje koji se koristi za čitanje Tore. Aeron-ha-codech , ili kovčeg koji je služio za čuvanje Tore, delo je košičkog vajara Bašova, a freske su delo slikara Andreja Grazla (koje su, uprkos znatnim oštećenjima zgrade i bez temeljne rekonstrukcije, do sada zadržale prvobitan izgled, izražajnost i oblik). Prema mišljenju stručnjaka bogato ukrašeni enterijeri ovu sinagogu sa potpuno očuvanim inventarom svrstavaju u najatraktivnije jevrejske spomenike kulture u Slovačkoj.

Zanimljivost:
Zbog napred navedenih karakteristika sinagoge, kao jedne od najlepših i najfunkcionalnijih sinagoga u Slovačkoj, u periodu od 1989. do 1990, Jevreji iz Los Anđelesa bezuspešno su pokušavali da je otkupe i prevezu u Sjedinjene Američke Države.

Dopunski sadržaji

Na području Jevrejske verske zajednice u Prešovu posetioci mogu videti ne samo samu sinagogu već i zgrade Klausova sinagoga (chasidského bejt midrašu), rabinat, ritualna klanica, škola i mesna kancelarija. Na sredini dvorišta nalazi se spomen posvećen holokaustu. U Prešovu su sačuvana bivša neološka sinagoga u Konštantinovoj ulici, koja danas služi kao prodavnica i tri jevrejska groblja.

U sastavu sinagoga je i stalna postavka Barkanijeva kolekcije judajki, kao i predmeti iz originalnog jevrejskog muzeja, koji je osnovan u Prešovu 1928. godine.

• Spoljašnji izgled sinagoge u Prešovu
• 
• 
• 

Sinagoga kao muzejska postavka

Flajer sinagoge u Prešovu namenjen turistima

Prvi jevrejski muzej u Prešovu, koji je ujedno i jedan od prvih u Slovačkoj, otvoren je 1931. godine u zgradi Kumšta, na inicijativu predsedavajućeg geološke zajednice ing. Eugen Barkani i dr. Teodor Austerlitz, sina čuvenog rabina iz Prešova.

Tokom Drugog svetskog rata njegove aktivnosti su zaustavljene. Kako posle rata nije bilo interesa za obnavljanje muzeja, ing. Barkani je posredovao u prenosu kolekcije u Državni jevrejski muzej u Pragu, u čijim depoima je čuvana do raspada Čehoslovačke.

Artefakti su vraćeni 1993. godine, a 25. novembra 1993. godine postali su deo kolekcije koja je stavljen na raspolaganje javnosti kao Stalna izložba Barkanijeve zbirka judajki u pravoslavnoj sinagogi Prešov. Kolekcija se nalazi u ženskoj galeriji Sinagoge.

Kolekcijom upravlja Muzej jevrejske kulture iz Bratislava, koji je deo Slovačkog nacionalnog muzeja.

• Muzejska postavka sinagoge u Prešovu
• 
• 

Vidi još

• Jevreji u Slovačkoj
• Istorija Jevreja u Bratislavi

Literatura

• Peter Kónya, Dezider Landa, Stručné dejiny prešovských Židov (Prešov, 1995).

Spoljašnje veze

Mediji vezani za članak Ortodoksna sinagoga u Prešovu na Vikimedijinoj ostavi