Википедија

Plaštanica srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina

предмет српског краља и артефакт

Plaštanica srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina (1282—1321) svrstava se u takozvane stare retko sačuvane plaštanice. Ovaj eksponat, za koga se ne zna za koji je manastir napravljena, od izuzetnog je svetskog značaja jer je jedinstven primer u svetu sačuvanog predmeta od tekstila u tim dimenzijama. Bogoslužbena upotreba plaštanica u ranoj hrišćanskoj Crkvi bila je drugačija u odnosu na kasnije periode, od kraja 14. i početka 15. veka. Primer tog liturgijskog razvoja i drugačije bogoslužbene upotrebe tokom srednjeg veka jeste plaštanica srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina, koja datiran u vreme s kraja 13. i početka 14. veka.[1]

Plaštanica Stefana Uroša II Milutina, koja datiran u vreme s kraja 13. i početka 14. veka.[1]

U Velikoj seobi Srba pod patrijarhom Arsenijem Trećim Čarnojevićem 1690. godine dospela je u Fruškogorski manastir Krušedol. Tokom Drugog svetskog rata, sa drugim dragocenostima iz srpskih crkava i manastira preneta je sa područje NDH, nasilno u Zagreb. Nakon završetka rata (1946) zajedno sa ostalim dragocenostima vraćena je srpskoj crkvi. Od 1954. godine stalno je izložena u Muzeju srpske pravoslavne crkve y Beogradu (inventar broj 4660), u kome se čuvaju dragocenosti neprocenjive vrednosti koje svedoče o nacionalnim pobedama i porazima, herojstvu i izdajama, idealima i zabludama srpskog naroda.[2][3]

Istorijski značaj uredi

 
Kralj Stefan Uroš II Milutin

U crkvenim vezenim tkaninama plaštanica zauzima značajno mesto, jer simbolizuju prvobitnu plaštanicu - platno (iliton), u koje su Josif iz Arimateje i Nikodim obavili Hristovo telo tokom skidanja sa krsta i sahrane.[4][5][6][7]

Plaštenica kralja Milutina Vezena je na tamnocrvenoj svili. U centru je prikazan Gospod Isus Hristos, a preko njegovog pasa prebačen je ornamentisani pokrivač. Uokvirena je venecijanskim brokatom, protkanim zlatom, s početka 14. veka. Plaštanica je značajna ne samo za istoriju Srbije i njene crkve, nego i u svetskim razmerama jer se radi o originalanom radu carigradskih carskih radionica, i jednoj od retkih plaštanica, tih dimenzija rađenih u tekstilu sačuvanaim do današnjeg dana.[8]

Vreme nastanka i autor uredi

Milutinova plaštanica je mogla da nastane ili y tožu završetka radova y Gračanici ili posle smrti kralja Milutina, kada je sahranjen y Svetom Stefanu y Banjskoj. Za potrebe crkve u Gračanici plaštanica je mogla da nastane oko 1319. godine, kada su naos i oltarski prostar živopisani, jer ce plaštanica mogla da koristi pre početka evharistije, kada ce odvijala i postavljala povrh časne trpeze da ce na njoj svršava evharistija.[9]

Sam veziljski rad na plaštanici mogao je da bude delo kraljice Simonide,[a] neke žene sa dvora ili monahinje iz Gračanice.

 
Srpska kraljica Simonida, je najverovatnije ktitor ili tvorac veza plaštanice posvećene njenom mužu

Grčki izgovor imena srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina (1282—1321) kao Stegfano, Ureš, Ureši na Milutinovoj plaštanici, dopunjen je kraljevim narodnim imenom — Milutin., a prema zapisu, plaštanica je priložena „„za pomen i dušu raba Milutina Ureši”. Postavlja ce pitanje, ko je smeo i mogao da Stefana Uroša II nazove narodnim imenom Milutin, kada ce i on sam potpisivao Stefan Uroš II? To ime da napiše javno na umetničkom radu mogla je da ima jedino njegova poslednja žena, kraljica Simonida (1299—1321).[8]

Na osnovu ovoga nameće se zaključak da je plaštanica sa imenom kralja Milutina Ureši nastala u vremenskom intervalu (1319—1324). U tom kontekstu istoričari umetnosti smatraju da dok je kralj Milutin ktitor Gračanice, kraljica Simonida je ktitor ili tvorac veza plaštanice posvećene njenom mužu.[b] Na osnovu ovoga pretpostavlja se da je postojala uzajamna veza između završetka živopisanja gračaničke crkve i veziljskog rada na Milutinovoj plaštanici

Opis uredi

Na plaštanici je prikazan lik Hrista, za razliku od prikaza sa strane na drugim plaštanica, na ovoj je Hris prikazan frontalno. Lik Hrista zauzima centralnu poziciju u kompoziciji, koju dopunjuju likovi serafima, izvezeni po jedan sa obe strane Hristove glave i po tri anđela sa obe strane Hristovog tela. Anđeli su sa zlatnim oreolom, raširenih krila i glave, tela i ruke živih pokreta. Prisustvo likova serafima i anđela, koji mu kliču: „agios” doprinosi himničnom karakteru prizora. Anđeli koji kliču: istovetni su kao i oni y sceni Vaskrsenja Hristovog u manstiru Gračanica.[8]

Na plaštanici su Hristove ruke velike prekrštene preko pojasa pravougaonog pokrivača na kome je izvezen zlatni krst sa dragim kamenjem y crvenoj i zelenoj boji; ovaj krst opervažuju mali diskosi sa krstićima i ljiljanima svetloplave boje.

Izrada uredi

U tehnikama srednjovekovnog crkvenog veza,[11] uglavnom su se kao osnova koristile jednobojne tkanine, obično crvene boje da se vez bolje istakne, pa je tako i plaštanica kralja Milutina izrađena u zlatovezu na svilenoj tkanini crvene boje.

Za vez se koristio raznobojni svilen konac, najčešće posrebrena ili pozlaćena žica, dok je srebrna ili zlatna žica korišćena samo izuzetno. Lice, inkarnati, kosa i sitni ornamentalni dodaci rađeni su svilenim koncem, a odelo i ostalo uobičajeno metalnom žicom.[12]

U bogatom vezu korišćeno je osam različitih bodova:

1. „Vez po pismu”

„Vez po pismu” (bod za iglu, ovijenac), korišćen je za konturu. Kod koga se igla za svaki sledeći bod uvlači za polovinu dužine boda ispred prethodnog. Ovijenac je uobičajeno vezen sa leve na desnu stranu.[13]

2. Lančanica

„Lančanica”, je na plaštanici korištena u različite svrhe. ovim vezom je vezena Hristova kosa naizmenino sa svilenim koncem svetlobraon i bež boje, kako bi se dobio utisak pramenova. Hristov oreol je takođe okružen troduplim lančancem u dve različite boje, da bi se oštrije odvojio od pozadine. Tim vezom izvezen je i crtež perja po krilima i crtež nabora po odeždi serafima i anđela, kao i crtež u sklopu ornamenata. Lančanac je korišćen i za popuvavavenje sitnijih površina u sklopu ornamenata.[8]

3. „Riblja kost”

Zvezde na pozadini plaštanice izvezene su pravougaonom varijantom „riblje kosti”. U vrhu motiva izvezena su 3-4 ravna boda, a zatim se bodovi ređaju naizmenično na obe strane ose motiva. Mogu se koristiti naizmenično dve igle, pa se tako može istovremeno raditi u više boja.

4. Ravni bod

Za slova, krugove oko natpisa i biljni ornament korišćen je ravni bod od lanenog konca, koji prati crtež na podlozi i služi kao jastuče, da bi zlatovez bio rekefniji. Preko ispruženih lanenih niti jastučeta pod pravim uglom položene su metalne niti, u snopu po dve ili tri ili, jedna uz drugu. Svaki snop prošiven je vrlo jakim koncem sa kratkim bodom, naizmenino sa jedne i druge strane.

5. „Bod za popunjavanje”

Za vezenje inkarnata korišćen je „bod za popunjavanje” većih površina. Kod ovog boda nit se prabacivala na lice tkanine i pružala po širini motiva. Bodovi su nizani jedan uz drugi i ravnomerno zatezani. Menjanjem pravaca veza, dobijen je utisak da je vez bogatiji.

6. Plosni vez brojem

Tim vezom u različitim varijantama vezena su krila anđela, kao i oreoli. Na plaštanica se plosni vez brojem pojavljuje u obliku jedno ili više žičanog keper i lomljenog keper veza.

7. Senčeni bod

Za vez cvetova korišćen je „senčeni bod”, koji se veze sa naličja u obliku rastegnute pokrstice

8. Prišiveni bod

„Prišiveni bod” je korišćen na poljima većih dimenzija, kao što su površine krila serafi i odeća,. Ovaj bod je posebno pogodan za za rad metalnim nitima. Metalne niti su, pojedinačno ili u snopu, kratkim poenima pričvršćene na podlogu u pravilnim razmacima (brojem), kako se predugi bodovi ne bi olabavili. Promenom pravca metalnih niti, distance kratkih poena i broja, dobijena je raznolikost pojedinačnih poljao veza.

Vidi još uredi

Napomena uredi

  1. ^ U Srbiji je najpoznatiji veziljski rad na plaštanici delo monahinje Jefimije i Evpraksije (ćerke Jefimijine) posvećen mužu i ocu, poginulom despotu Jovanu Uglješi, bratu kralja Vukašina.
  2. ^ Dovoljno je uporediti Simonidino odelo iz Kraljeve crkve y Studenici ili Gračanice, koje je krojeno i sašiveno od tkanine tamnocrvene boje (gornja haljina) optočeno biserom.[10]

Izvori uredi

  1. ^ a b Apostolovski, Aleksandar. „Plaštanica kralja Milutina”. Politika on lajn, Beograd. 28.01.2013. Pristupljeno 16. 6. 2017. 
  2. ^ M. Valtrović, Srpske crkvene starine na budimpeštanskoj zemaljskoj izložbi, Starinar II, Beograd 1885, 110—111
  3. ^ L. Mirković, Starine fruškogorskih manastira, Beograd 1931,39—40, T. XLIII
  4. ^ Jevanđelje Svetog Mateja, 27, 59
  5. ^ Jevanđelje Svetog Marka, 15, 46
  6. ^ Jevanđelje Svetog Luke 23, 53
  7. ^ Jevanđelje Svetog Jovana, 19, 40
  8. ^ a b v g Franac Curk, Plaštanica srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina, Niš i Vizantija V, str. 465-485
  9. ^ D. Tasić, Hvostanska plaštanica, Starinar knj. XIII—XIV, Beograd 1962—1963, 151.
  10. ^ J. Kovačević, Srednjovekovna nošnja balkanskih Slovena, SAN, Beograd 1953, 38—39.
  11. ^ N. Šebelьskaя, Materalы i tehničeskie priemы a drevne russkom šitьe, Zbornik centralыh gosudarstvennыh restav- racionnыh masterskih, Moskva 1926, 113-124
  12. ^ L. Mirković, Crkveni umetnički vez, Muzej SPC, Beograd 1940, 15
  13. ^ D. Stojanović, Umetnički vez y Srbiji od XIV do XIX v., MPU, Beograd 1959, 42

Literatura uredi

  • B. Strika, Fruškogorski manastiri, Zagreb1927, 76, sl. na str. 69.
  • L. Mirković, Crkveni umetnički vez, Beograd 1940, 15—16, T. IV, 1
  • E. Turdeanu, La broderie religieuseen Roumaine, Les épitaphioi moldaves au XVeet XVIesiècles, Cerćetari literare IV„ 1940, 164—214.
  • G. Millet, Broderiesreligieuses de style byzyntin, Paris 1947, 87—89
  • S. Dušanić, Muzej srpskepravoslavne crkve, Jugoslavija, Beograd 1969, ctr. VII, str. 7
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Плаштаницa_српског_краља_Стефана_Уроша_II_Милутина&oldid=26975274”