Povelja kralja Milutina manastiru Banjska
Povelja kralja Milutina manastiru Banjska ili Svetostefanska hrisovulja je srednjovekovna povelja koju je srpski kralj Milutin izdao po završetku gradnje svoje grobne zadužbine Manastira Svetog Stefana u Banjskoj.
Prepis ove povelje u obliku knjige (načinjen približno kada i izgubljeni originalni svitak), pronađen je 1889. u Starom Saraju u Carigradu, čiji je tekst štampan u dva izdanja u Beogradu u izdanju Ljubomira Kovačevića i Beču u izdanju Vatroslava Jagića 1890. godine. Srpski kralj Stefan Uroš II Milutin (1282. — 1321) je između 1313.--1316. godine podigao zadužbinu kao grobnu crkvu u oblasti Kosovske Mitrovice, u mestu Banjska, posvećenu svetom Stefanu Prvomučeniku. Po završetku granje izdao je povelju u obliku rotulusa sa zlatnim pečatom na kraju, koji je radi veće i bolje upotrebljivosti uskoro ispisan na pergamentu, u formi knjige.
Knjiga pored teksta same povelje koja završava se svečanim potpisom kralja Milutina, sadrži i izlaganja kralja Dragutina, Milutinovog brata, i arhiepiskopa Nikodima I. U hrisovulji se detaljno opisuje prostiranje brojnih imanja („vlastelinstva“) koja je kralj Milutin darivao naseljima kraj Ibra, Sitnice, Laba, u Rasu, Hvosnu, Plavu, Budimlju, Zeti i dr. Poveljom su propisane obaveze i privilegije zemljoradnika, stočara i zanatlija prema manastiru Banjska. Nakon Kosovskog boja 1389. godine Osmanlije su poharali Milutinovu zadužbinu i tom prilikom poneli i Povelju, koja od druge polovine 15. veka se čuva u Carigradu, u sultanovoj riznici Starog Saraja.
Pronalazak i objavljivanje Svetostefanske hrisovulje uredi
Za pronalaženje Svetostefanske hrisovulje zaslužan je mađarski filolog i orijentalista Armin Vamberi. On je bio veliki poznavalac turskog jezika i istorije, putnik u krajevima centralne Azije i Osmanskog carstva i autor brojnih rečnika turskog jezika. Stekao je poverenje sultana Abdulhamida, zahvaljujući čemu je dobio dozvolu da proučava dokumente koji su pre nekoliko vekova preneti iz Budima (iz biblioteke Matije Korvina) u Carigrad, a koji su se čuvali u sultanovoj riznici. Za to su saznali Čedomilj Mijatović i Stojan Novaković. Stojan Novaković se susreo sa poljskim naučnikom Korženjovskim koji je bio zadužen za poljske i slovenske tekstove kao član ekspedicije koja je pregledala dokumenta. Korženjovski je obavestio Novakovića da je našao „jednu srpsku diplomu, u obliku knjige, od dva kralja Stefana i Stefana Uroša, darovanu nekom manastiru, s imenima mnogih sela za koju ne zna je li poznata i ištampana“. Stojan Novaković je odmah pretpostavio da se radilo o Svetostefanskoj povelji. Ubrzo se Novaković sastao i sa Vamberijem, te je dogovoreno da Korženjovski snimi povelju i ustupi je Kraljevskoj Ugarskoj Akademiji koja će je potom ustupiti Srpskoj Kraljevskoj Akademiji[1].
Novaković je 10. oktobra 1889. godine sastavio izveštaj o pronalasku hrisovulje, ali se odrekao časti da je odštampa. Čast je prepustio Ljubomiru Kovačeviću koji ju je izdao 24. februara 1890. godine. Kovačevićev opis povelje je sledeći: sadrži 89 listova i jednu stranu 90, pri čemu svaka ima 12 redova, sem tri strane na kojima su potpisi dvojice kraljeva (Milutina i Dragutina) i arhiepiskopa Nikodima[2]. O povelji je ubrzo pisao i Vatroslav Jagić, opisavši način na koji je pronađena. Uskoro ju je i sam objavio[1][3].
O značaju pronalaska Svetostefanske hrisovulje dovoljno svedoči citat Nikole Radojčića povodom objavljivanja Rudarskog zakonika Stefana Lazarevića: "Srpska istorijska nauka nije dočekala veće i korisnije iznenađenje od pronalaska Svetostefanskog hrisovulja do otkrića ovoga Zakona o rudnicima despota Stefana Lazarevića. Nadajmo se da ovo nije poslednje veliko otkriće."[4] Pronalazak Svetostefanske hrisovulje i pronalazak Zakona o rudnicima Stefana Lazarevića najveća su otkrića istorijske nauke od 19. veka do danas.
Godina izdavanja povelje uredi
Vreme kada je Stefan Milutin izdao povelju povezano je sa vremenom izgradnje samog manastira Svetog Stefana u Banjskoj. Pitanje godine izdanja povelje otpočelo je ubrzo nakon što je sama povelja postala poznata nauci. Tako se ovim pitanjem prvi bavio Stojan Novaković koji datuje izgradnju manastira Svetog Stefana u period između 1312. i 1317. godine[5]. Pitanjem vremena završetka gradnje manastira bavili su se, između ostalih, i Ljubomir Kovačević[6], Miodrag Purković[7], Vatroslav Jagić[8], Miloje Vasić[9], Đorđe Sp. Radojčić[10], Olivera Kandić[11], Bratislav Todić[12] i mnogi drugi. Darovna povelja morala je biti izdata posle završetka izgradnje manastira. Svakako je izgradnja manastira otpočeta oko 1312. godine kada je završen građanski rat Milutina i Dragutina, jer arhiepiskop Danilo u „Žitiju kralja Milutina“ piše da je Milutin otpočeo sa zidanjem svog mauzoleja nakon što se posavetovao sa bratom, majkom Jelenom i arhiepiskopom Savom. Pristanak brata mogao je dobiti tek kada su odnosi bili uređeni. Kako postoje pouzdani podaci da su braća 1313. godine ratovala protiv Mladena Šubića, sina Pavla Šubića, odnosi su uređeni ranije. Beleška arhiepiskopa Nikodima u prevodu Jerusalimskog tipika pokazuje nam da je rat završen krajem 1311. ili početkom sledeće godine (između ostalog, pominje se da je poslanstvu, pored vizantijskog cara Andronika II prisustvovao i patrijarh Nikon)[13][14]. Zbog toga bi gradnja manastira mogla biti otpočeta tokom 1312. godine, a okončana ubrzo nakon smrti kraljice Jelene, a pre smrti kralja Dragutina. U to vreme je i izdata povelja. Vladimir Mošin, koji se posebno bavio analizom Milutinovih povelja, datuje izdavanje povelje u period između 1314. i 1316. godine[15].
Arhiepiskop Danilo pominje sastanak braće u Paunima na kome su uređena međusobna pitanja. Mnogi istoričari smatraju da je upravo na tom saboru doneta Svetostefanska povelja na kojoj stoji potpis obojice kraljeva. Međutim, tačna godina održavanja sastanka nije poznata. Prethodio mu je sastanak srpskih kraljica Simonide (Milutinove supruge) i Kataline (Dragutinove supruge) do koga je došlo verovatno sredinom 1314. godine. Do sastanka među braćom došlo je posle ovog susreta, a takođe i nakon pobune i oslepljenja Stefana Dečanskog, Milutinovog sina. Zasigurno se, međutim, zna da je povelja izdata u periodu između smrti kraljice Jelene i Dragutina, dakle između 8. februara 1314. godine i 12. marta 1316. godine. Da li je Svetostefaska povelja doneta na saboru, takođe se ne zna, jer se ni u povelji ni u „Životima kraljeva i arhiepiskopa srpskih“ to ne pominje. Povelja nije potvrđena od strane arhiepiskopa Save, za čijeg stolovanja je i doneta. Potvrđena je tek nakon Dragutinove smrti, 12. maja 1317. godine (Sava je umro 26. jula 1316. godine), kada se na arhiepiskopskoj stolici nalazio Nikodim[16].
Oblik originala uredi
Svetostefanska hrisovulja sačuvana je u originalu. Njenom diplomatičkom analizom prvi se bavio Vladimir Mošin koji je analizi podvrgao sve Milutinove povelje[17]. Sačuvana je u obliku pergamenta (230mm h 290mm). U prošlosti su za nju bili pričvršćeni pečati Milutina i Dragutina. Na jednom od poslednjih listova nalazi se beleška Stefana Crnojevića. Sačuvana hrisovulja predstavlja jedan od prepisa nastao prilikom potvrde 1317. godine. Prepisani su i potpisi dvojice kraljeva. Stefan Crnojević podebljao je izbledeo Nikodimov potpis, što je naveo u zabelešci. Povelja sadrži 180 stranica sa 2131 redom[18][19]. U tekstu se dokument naziva Svetostefanskom hrisovuljom ili Banjskom poveljom.
Diplomatička analiza uredi
Povelja ne sadrži verbalnu invokaciju, što je uobičajeno za tadašnje povelje (Gračanička, Dečanska, Svetoarhanđelovska). Na početku se nalazi simbolička invokacija. Arenga je opširna i posvećena je Svetom Stefanu, zaštitniku dinastije Nemanjića i patronu manastira. U intitulaciji Milutin navodi svoju titulu i pretke. Pomenuti su Sveti Simeon i Sveti Sava, Stefan Prvovenčani i kralj Uroš. Iz ekspozicije saznajemo da je na mestu izgradnje manastira već od ranije postojala crkva koju je srpski kralj pronašao razrušenu. U dispoziciji srednjovekovnih srpskih povelja, kao najvažnijem delu dokumenta, nalaze se pobrojana dobra koja ktitor prilaže svome manastiru. Isti slučaj je i sa Svetostefanskom hrisovuljom. Pored toga, Svetostefanska hrisovulja značajna je i po tome što reguliše obaveze zavisnog stanovništva na manastirskom vlastelinstvu. Ovaj deo dispozicije poznat je pod nazivom „zakon ljudima crkvenim“ i „zakon Vlasima“. U sankciji se navodi kazna za prekršioca kraljevih zapovesti iz povelje. Kao što je poznato, ne zna se tačno vreme izdavanja povelje zbog toga što zabeleška o datumu, karakteristična za druge srednjovekovne povelje, u Svetostefanskoj ne postoji[20].
Potpisi uredi
Milutinov potpis u hrisovulji glasi: „Stefan, po milosti Božijoj kralj i samodržac svih srpskih zemalja i pomorskih“. Po vizantijskom uzoru, potpis je ispisan crvenim mastilom[21]. Za istorijsku nauku je od daleko većeg značaja bio potpis starijeg brata Dragutina. Uopšte, zajednički potpis dvojice kraljeva u srpskoj srednjovekovnoj diplomatici je redak slučaj. Ovo je jedina povelja koja sadrži potvrde dvojice srpskih kraljeva, jer je uobičajena praksa bila da svaki od vladara donese sopstveni dokument kojim bi potvrdio darovanje određenog manastira. Dragutin se potpisuje kao „brat Gospodina velikog kralja Stefana Uroša“. Na kraju povelje nalazi se Dragutinov potpis plavim mastilom koji glasi: „Blagoverni rab Hristu Stefan, prežde (ranije) bivši kralj“[22]. Pomen Dragutina kao bivšeg kralja značajan je radi utvrđivanja odnosa među braćom nakon Deževskog sabora, odnosno završetka građanskog rata. Kako je poznato, Dragutin je sa prestola zbacio oca Uroša u građanskom ratu koji je okončan bitkom kod Gacka 1276. godine. Vladao je sledećih šest godina, do 1282. godine, kada je usled pobune vlastele podstaknute nesrećnim padom sa konja pod Jelačom, prinuđen da na državnom saboru u Deževu preda vlast mlađem bratu Milutinu. Milutin će odmah zadovoljiti antivizantijski raspoloženu vlastelu pokrećući rat protiv tadašnjeg cara Andronika II i osvajajući velike teritorije na jugu (Skoplje, Ovčepolje, Zletovo, Pijanec). Odnosi među braćom su dobri do 1299. godine. U ratu protiv Vizantije iz 1284. godine Milutinu pomaže Dragutin, a u ratovanju sremskog kralja protiv kumanskih velikaša Drmana i Kudelina pomoć je pružio mlađi brat. Do razlaza među braćom dolazi nakon Milutinove ženidbe sa Simonidom, o čemu arhiepiskop Danilo ne piše, ali podatke nailazimo kod grčkih (Pahimer, Grigora, Metohit) i zapadnih izvora (Anonim, Gijom Adam). Mihailo Dinić bavio se odnosom među braćom, sa posebnim osvrtom na titulu kralja Dragutina posle 1282. godine, zaključivši da Dragutin nije nosio kraljevsku titulu[23]. Svoj zaključak zasnovao je upravo na Svetostefanskoj hrisovulji u kojoj se Dragutin pominje kao bivši kralj. Smilja Marjanović-Dušanić je pisala da je Dragutin nosio kraljevsku titulu između 1282. i 1311/12. godine, a da ju je izgubio po završetku građanskog rata. I njeni zaključci slažu se sa Dragutinovim potpisom u Svetostefanskoj hrisovulji[24].
Treći deo Svetostefanske hrisovulje čini naknadna potvrda arhiepiskopa Danila koja je dopisana ispot originalnog teksta. Potvrda je izdata maja 1317. godine, nakon smrti arhiepiskopa Save i dolaska Nikodima na arhiepiskopsku stolicu. Nakon kraće arenge sledi promulgacija. U ovom delu hrisovulje značajan je popis episkopa i igumana prisutnih na saboru na kome je potvrđena kraljeva odluka. Nikodimov potpis je plave boje, ali ga je takvim učinio Stefan Crnojević koji je podebljao originalan potpis. Original je bio crne ili zelene boje. Nikodim se potpisao kao „arhiepiskop svih srpskih zemalja i pomorskih“[25].
Reference uredi
- ^ a b Božanić 2006, str. 43–6
- ^ Kovačević 1890, str. 10
- ^ Jagić (1890)
- ^ Radojčić 1962, str. 18
- ^ Novaković 1892, str. 5
- ^ Kovačević 1890, str. 9–10
- ^ Purković 1940, str. 162–166
- ^ Jagić 1890, str. 7
- ^ Vasić 1928, str. 72
- ^ Radojčić 1926, str. 343–344
- ^ Kandić 1978, str. 52
- ^ Todić 1999, str. 69
- ^ Kisas 1997, str. 37
- ^ Dinić 1955, str. 72
- ^ Mošin 1971, str. 66
- ^ Božanić 2006, str. 50–7
- ^ Mošin 1971, str. 53
- ^ Božanić 2006, str. 58–9
- ^ Mošin 1971, str. 53–4
- ^ Božanić 2006, str. 59–64
- ^ Božanić 2006, str. 64
- ^ Božanić 2006, str. 64–5
- ^ Dinić 1955, str. 68–9
- ^ Marjanović-Dušanić (1997), 121-4
- ^ Božanić 2006, str. 65–6
Literatura uredi
- Radojčić, Nikola, Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevića, Naučno delo, Beograd (1962)
- Božanić, Snežana, Ibarsko jezgro svetostefanskog vlastelinstva, Istorijski arhiv "Srem", Sremska Mitrovica-Novi Sad (2006)
- Jagić, Vatroslav, Svetostefanski hrisovulj kralja Stefana Uroša II Milutina: iz staroga saraja : sa 4 snimka, Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo (1890)
- Kovačević, Ljubomir, Svetostefanska hrisovulja, Srpska kraljevska akademija, Beograd (1890)
- Novaković, Stojan, Manastir Banjska: zadužbina Kralja Milutina u srpskoj istoriji, Državna štamparija Kraljevine Srbije, Beograd (1892)
- Purković, Miodrag, Prilošci srpskoj istoriji, Glasnik SND 21, 12 (1940), 162-166
- Vasić, Miloje, Žiča i Lazarica: studije iz srpske umetnosti srednjeg veka, Izdavačka knjižarnica Gece Kona, Beograd (1928)
- Radojičić Sp, Đorđe, Hronologija gračaničke povelje, Bogoslovlje 1 (1926), 1-12
- Todić, Bratislav, Gračanica - slikarstvo, Muzej u Prištini : Narodna i univerzitetska biblioteka : Univerzitet u Prištini (1999)
- Kandić, Olivera, Kule-zvonici uz srpske crkve XII-XIV veka, Zbornik za likovne umetnosti 14 (1978), 3-75
- Kisas, Sotirios, Danilo i solunska okolina : beleške o vizantijsko-srpskim odnosima početkom 14. veka, Arhiepiskop Danilo II i njegovo doba : međunarodni naučni skup povodom 650 godina od smrti : decembar 1987, (1991), 29-41
- Dinić, Mihailo, Odnos između kralja Milutina i Dragutina, Zbornik radova vizantološkog instituta, 3, Beograd (1955), 49-81
- Mošin, Vladimir, Povelja kralja Milutina : diplomatička analiza, Istorijski institut, Beograd (1971), 53-86
- Marjanović-Dušanić, Smilja, Vladarska ideologija Nemanjića: diplomatička studija, Srpska književna zadruga : Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve: Clio, Beograd (1997)
- Savić, Viktor (2011). „Zapis Stefana Crnojevića na Svetostefanskoj hrisovulji kralja Milutina” (PDF). Oktoih: Časopis Odjeljenja za srpski jezik i književnost Matice srpske - Društva članova u Crnoj Gori. 1 (1-2): 31—44.
- Loma, Aleksandar (2013). Toponimija Banjske hrisovulje: Ka osmišljenju starosrpskog toponomastičkog rečnika i boljem poznavanju opšteslovenskih imenoslovnih obrazaca. Beograd: SANU.
