Википедија

Položaj žena u Srbiji u Drugom svetskom ratu

Položaj žena u Srbiji u Drugom svetskom ratu oslikava položaj ovog pola tokom nemačke okupacije, u kojoj je uprkos predratnom napretku i poboljšanju društvenog položaja u svetu, u ovom periodu ostao društveno i ekonomski inferiorna u odnosu na muškarca. Rešavanje ženskog pitanja ometao je i uspon nacizma koji se zalagao za tradicionalne ženske uloge majke i domaćice, ali samo za rasno pogodne žene, ali ne i za ostale žene na okupiranoj teritoriji.

Na ovo je uticao i odnos prema ženama tokom istorije, koje su se usled uslovljenosti svojim polom, artikulisale kao socijalno polna bića u niže vrednovanim društvenim strukturama...tako da ....iako nisu posebna grupa, prema njima se postupalo kao da to jesu, što je uslovilo i razdvajanje kategorija biološkog pola i društvenog roda.[1][2] Posebnu ulogu u razvoju tih odnosa u porobljenoj Srbiji imala su ratna zbivanja koja su dovela na samo do destabilizacije društvenih odnosa već i promena u shvatanjima roda, porodice, nacije. Nemačke vlasti su u sklopu svoje nacističke ideologije podsticale izdvajanje i jače oblikovanje polnih identiteta, pošto je to dovodio do porasta neravnoteže moći.

Iako su žene u okupiranoj Srbiji, i srpske žene u ratu imala određenu ulogu često je ta njihova prisutnost bila ...zaklonjena dominantnom ulogom muškarca — vojnika i ratnika, dok je ženama dodeljivana uloga biološki predodređenih majki i supruga koje ostaju da se brinu o domaćinstvu, neme i nevidljive u pozadini.[3]

Opšta razmatranja

uredi

Po osvajanju Srbije nacistički okupacioni režimi uglavnom su se oslanjali na tradicionalne, konzervativne, antikomunistički snage, koje su naglašavale patrijarhalne vrednosti i podsticale kult materinstva i seksualnog konzervativizma. Sa druge strane antifeministički nastup saradnika okupatora bio je u koliziji sa porastom uloge žene kojoj je okupacija nametala nove izazove i dužnosti. Potreba zapošljavanja i pojačanog angažovanja žena u pogledu snabdevanja i staranja o porodici zahtevala je značajnu aktivnost žena koje su usled odsustva muževa samostalno donosile odluke i vodile porodicu. Okupacija je povećala nezavisnost žena koje su iskusile ekonomsku i emotivnu ranjivost, ali su morale da postanu samopouzdanije i preuzmu tradicionalne muške uloge. Kolaboracija koja je najvećim delom bila polno strukturisana, karakterisala se odsustvom žena u kolaboracionističkom rukovodstvu i vlasti. Otstranjene iz vlasti žene su svoj uticaj ostvarivale na posredan način, često uspostavljanjem bliskih veza sa okupatorom. Mada su te veze sa okupatorom bile jednim delom socijalne i profesionalne, najviše reakcija izazvale su seksualne i ljubavne veze. Okupacija je tako nastankom brojnih veza nemačkih vojnika sa ženama uzdrmala porodični život i ugrozile nacionalno jedinstvo u Srbiji.

Kao i na drugim okupiranim teritorijama Jugoslavije, i na području Srbije znatno je porasla prostitucija. Uvedene su javne kuće za nemačke vojnike i izvršena brojna silovanja čiji se broj približavanjem rata kraju povećava i toleriše. Izuzev profesionalne prostitucije, postojao je i značajan broj žena koje su stupale u intimne veze sa predstavnicima nemačkih vlasti u očekivanju privilegija, pre svega u snabdevanju hranom i drugim deficitarnim proizvodima.

Nasuprot ženama koje su sarađivale sa okupatorom, veliki broj žena u Srbiji doživeo je suprotno iskustvo. I dok su prve svoj pol koristile za sticanje pogodnosti, druge su zbog njega proživljavale stradanja. U slučajevima masovnih odmazdi i razračunavanja zaraćenih strana u građanskom ratu, žene su stradale kao većinski deo civilnog stanovništva. Osim stradanja u slučajevima direktnog pružanja otpora okupatoru, žene su prema raspoloživim statističkim podacima u najvećoj meri stradale kao žrtve direktnog terora na terenu, a zatim i u logorima. U Srbiji su žene postajale logorske pritvorenice na osnovu rasnih kriterijuma, kao Jevrejke i Romkinje, ali i kao taoci zbog učešća najbližih članova porodice pokretima otpora i zbog ličnog učešća i podrške ilegalnim pokretima. U patrijarhalnoj sredini, kakva je bila Srbija, hapšenje žena i njihovo zadržavanje u zatvorima i logorima često je smatrano za porodičnu sramotu, ali su i pored toga žene zatvarane kao majke, supruge i sestre pripadnika ravnogorskog i narodnooslobodilačkog pokreta. Dodatno opterećenje za pritvorenice predstavljala je njihova ideološka podvojenost i izmešanost.

Ideološka i politička netrpeljivost i isključivost snažno su uticali na živote žena i njihov društveni položaj pod okupacijom u Srbiji, izlažući ih neprestanom nametanju očekivanja od strane zaraćenih strana koje su insistirale na njihovoj podršci. Sa jedne strane postojala su očekivanja kolaboracionističke vlasti da svoj položaj ojačaju stvaranjem uporišta kod stanovništva sprovođenjem konzervativnih ideja, čiju su osnovu činila ideološka polazišta pokreta „Zbor“. A sa druge strane postojala su očekivanja, nešto manje ravnogorskog pokreta, a znatnom više KPJ da se žene što masovnije uključe u oslobodilačku borbu, ili da je svojim aktivnostima podrže.

U ratnim uslovima komunistička ideologija, je trezvenije dalovala prema ženama, i pratila je patrijarhalnu ideju pravednosti i žrtovanja za bolju budućnost, što je odgovaralo i tradicionalnim pogledima na ulogu žene u Srbiji, čija je delatnost u odredima posmatrana i kao svesno žrtvovanje.[4]

Učešće žena u partizanskim odredima komunisti su predstavljali kao žensko angažovanje na muškim poslovima i dobrovoljna žrtva za opštu dobrobit, a volja i požrtvovanje sa kojima su žene primale partijske i borbene zadatke često je korišćena do granica njihovih napora i mogućnosti.[3]

Razlika između kolaboracionističkog, četničkog i partizanskog odnosa prema ženama, u izvesnom smislu može poslužiti i kao primer u sagledavanju politike ovih pokreta i snaga i njihovih suštinskih razlika.[3]

Naklonost žena i njihova podrška komunističkom pokretu vidno su opterećivale, ne samo okupatore već i kolaboracionističke vlasti i ravnogorski pokret, jer je prisustvo žena u partizanskim odredima uticalo, ne samo na masovnost NOB već i na slabljenje borbene gotovosti i demoralisanje pripadnika suprotstavljenih odreda. Tako je strah od slabljenja morala u sopstvenim redovima rezultovalo odbranom porodice i crkve, ko jedan od osnovnih motiva ravnogorske propagande koja je tvrdila da partizanski pokret uništava upravo ove tekovine.[5] U tom smislu kolaborionisti i ravnogorci su učešće žena u NOB, koristili kao pokretačku snagu za osudu komunizma i narodnooslobodilačkog pokreta kao jednu od omiljenih tema za omalovažavanje žene u partizanskim redovima. To kod ovih snaga, nije samo stvaralo uverenost da su partizani nemoralni, već im je davalo im „legitimitet” seksualnom zlostavljanju zarobljenih partizanki, što ih je kao žene činilo naročito ugroženim i podložnim dodatnom maltretiranju.[3]

Značajan momenat u kreiranju stereotipa o promiskuitetu i surovosti žena u vojnim odredima, imala je činjenica da su te stereotipe stvarali uglavnom muškarci koji su tokom rata bili u pozadini i koji su se već osećali inferiorno u poređenju sa muškarcima ratnicima (bilo na kojoj strani).

Stav nemačkih okupacionih vlasti i saradnja žena sa okupatorom

uredi

Uspon nacizma i njegov dolazak na vlast označili su trijumf ideologije koja je u odnosu prema ženama bila rukovođena rasnom politikom, koja je težila ostvarivanju čiste nacije kao ključne za opstanak Nemačke i nemačkog naroda.[6][7][8][9]

Stvaranjem „novog čoveka“ kao simbola države koji se žrtvuje za njeno dobro, od muškaraca je očekivano da prigrle vojnički mentalitet i pridruže se muškim organizacijama, kao i da se ožene odgovarajućim (nasledno zdravim i rasno čistim) nemačkim ženama i zasnuju porodice sa dosta dece.[10]

Iako je Nemačka imala višedecenijsku tradiciju borbe za ženska prava i razvijen ženski pokret, ta činjenica nije uticala da nacizam bude odbačen od strane žena, čak ni kada su njihove porodice postale žrtve rata i režima.

Nemačke vlasti su se u Srbiji oslanjale na konzervativne snage koje su naglašavale patrijarhalne vrednosti, ali su te vrednosti bile uzdrmane i stupanjem žena u intimne veze sa nemačkim vojnicima, koji su da bi osigurali opstanak nemačke rase (i pored toga što su se nacistička i konzervativne stavove i predstavljali se kao zaštitnici seksualnog morala i porodičnih vrednosti), seksualne odnose posmatranli kao sredstvo ostvarivanja nacionalnih ciljeva. Zato je bilo dosta kontradiktornosti između promovisanog i onoga što je praktikovano.

Uprkos tradicionalizmu, u cilju ostvarivanja rasnih ambicija, režim je podsticao predbračni seks i vanbračne veze. Nacisti su nastojali da uklone stigmu koja je postojala na vanbračnoj deci i njihovim majkama koje su hvaljene zbog toga što su se odlučile da rode. Hajnrih Himler, zapovednik SS-a, tokom rata je podsticao poligamiju pošto je smatrao da tradicionalni brakovi neće moći da omoguće dovoljno dece za rasu.[3]

Nacistička propaganda forsirala je stav da žena ne treba da se poredi i takmiči sa muškarcem. Ženama nije bilo omogućeno da zauzimaju vodeće položaje u partijskoj hijerarhiji i da budu srpski kandidati na izborima za određene funkcije u kolaboracionom pokretu.

Nemačke okupacione vlasti su, kada su u pitanju srpske žene, izdvajale dve grupe koje su u određenoj meri uživale povoljniji položaj u odnosu na ostale, bile su to: žene nemačkog porekla (folksdojčerke) i žene koje su se nalazile u službi okupacionih organa. Nemačke okupacione snage su među domaćim stanovništvom angažovale pomoćno osoblje i u nemačkoj službi se našao veliki broj žena koje su za potrebe okupatora obavljale poslove prevoditeljki, sekretarica, daktilografkinja, kuvarica i čistačica. Dok su pojedine žene, pre svega one koje su pre rata bile angažovane kao pomoćno osoblje u kasarnama jugoslovenske vojske, bile prinuđene, čak i putem kuluka, da rade u istim kasarnama za potrebe okupacionih trupa. Početak rada za nemačke snage označavao je i stupanje u bliskije kontakte sa njima i mogućnost uspostavljanja intimnih veza, što se vrlo često dešavalo, posebno u slučajevima mlađih žena. U ljubavnim vezama sa nemačkim vojnicima postojala je i izvesna hijerarhija, pa su žene koje su zauzimale istaknutije položaje stupale u veze sa predstavnicima okupacionih vlasti višeg ranga.[11]

Gestapo je žene tokom rata zloupotrebljavao za potrebe obaveštajne službe. (uglavnom preko njihovih seksualnih usluga) u cilju pribavljanju informacija...ali i na predubeđenje o ženskoj „brbljivosti“ i nesklonosti ka čuvanju tajni.[12] Sve vreme rata vladale su i predrasude o velikoj zastupljenosti Srpkinja kao obaveštajnih saradnica... pa su tako u ravnogorskom pokretu, u drugoj polovini 1942. godine, postojala obaveštenja da je Gestapo angažovao 1.000 srpskih žena za obavljanje špijunskih poslove.[13][14]

 
Stradanje žena u odmazdi (Požarevac)

Do 1942. godine, bilo je formirano 500 bordela Vermahta. Dok su na zapadu iskorišćeni postojeći bordeli, u Srbiji su formirane potpuno nove ustanove, a žene su često bile prinuđene da biraju između prinudnog rada i prostitucije. U većim centrima u Srbiji ubrzo su počele da se osnivaju i posebne javne kuće, namenjene isključivo nemačkim vojnicima.[15] Namačka vlast ne samo da je prostituciju legalizovala, već je i zakonski kontrolisana, a praćeno je zdravstveno stanje prostitutki kao i vladanje osoba za koje se sumnjalo da nelegalno obavljaju slične poslove. Šef Upravnog štaba Harald Turner u avgustu 1942. u izveštaju komandantu Jugoistoka isticao da je nadzor nad bludnicama neophodan u interesu održavanja zdravlja trupa.[16] Prostitutke su dobile posebne knjižice i bile su obavezne da se tri puta nedeljno javljaju na lekarski pregled. Zabranjena je nelegalna prostitucija, kao i podvođenje i iznajmljivanje soba u svrhu prostitucije. Prisustvo nemačkih vojnika u gradovima povećalo je potražnju za uslugama kafana i drugih lokala u kojima su držane prostitutke. Područje Srbije je tretirano kao rizična oblast sa velikim brojem polno obolelih i bilo je podvrgnuto strogoj sanitarnoj kontroli. Štab Vojnog komandanta Srbije uputio je već 14. maja 1941. raspis lokalnim okupacionim organima u kome je istaknuta zabrana polnog snošaja sa srpskim ženama usled opasnosti od veneričnih bolesti. Posebno je upozoravano na žene koje se bave prostitucijom van javnih kuća.

Nasuprot ženama koje su sarađivale ili bile bliske okupatoru, veliki broj njih je stradao i doživeo strašna logorska iskustva, pre svega u nacističkim logorima. Žene i muškarci u logorima nisu tretirani isto s obzirom na njihov pol. I dok su jedni i drugi živeli u lošim higijenskim uslovima, prolazili kroz izgladnjivanje, prinudni rad, kroz seksualno zlostavljanje, ponižavanje, smrt, samo su žene prolazile, kao i kroz situacije kao što su neželjene trudnoće, abortus, ginekološka ispitivanja unutar eksprimentalnih medicinskih programa i apsolutno nuliranje polno-rodnog tela.[17]

Okupacija Srbije donela je uništenje ogromnog dela njene jevrejske populacije.[18] Za jevrejsko stanovništvo je u početku uvedena naporna i iscršljujuća radna obaveza, u okviru koje su žene jevrejskog porekla između 16 i 40 godina starosti radile po 17-18 časova dnevno bez odmora i to poslove koje su više predstavljale iživljavanje nego koristan rad. Jevrejske žene su terane da čiste nužnike, nemačke kancelarije i stanove, da nemačkim vojnicima čiste čizme i da im nose kofere. Koncentrisanjem jevrejskih žena i dece u logor na Sajmištu pripremano je njihovo istrebljenje. U ovom logoru u prvoj polovini 1942. najveći deo logoraša predstavljale su žene i deca, čiji se broj iz meseca u mesec značajno smanjivao. U proleće 1942. otpočelo je njihovo istrebljenje u specijalnom kamionu sa gasnom komorom – zvanom dušegupka.

Stav srpske kolaboracionističke vlasti prema ženama i njihovo učešću u kolaboracionizmu

uredi

U skladu sa nacističkim stavovovima i srpska kolaboracionistička vlast odnos prema ženama u porobljenoj Srbiji zasnivale je na stavovima koje je propagirao pokret „Zbor“, negirajući potrebu emancipacije i insistirajući na patrijarhalnoj podređenosti žene.

Pored ideoloških pritisaka, živote žena je opterećivala je i materijalna oskudica, ograničeno školovanje usmeravano na to da postanu dobre majke i domaćice, a sa nepoverenjem je posmatrana zaposlena žena i znatan broj službenica je otpušten.

Ženama je nametan imperativ bračnosti i majčinstva. Time je na njih padala odgovornost za uspeh braka, dok je među najtežim ženskim ulogama bila uloga majke i starateljke nad decom pošto je morala samostalno da donosi odluke o pobačajima, napuštanju dece ili odvajanju od njih.

Vlada Milana Nedića je legitimitet gradila na negaciji međuratnih tekovina, u koje je spadala i emancipacija i modernizacija položaja žene. Sa druge strane osnovne odrednice Ljotićeve politike bile su antikomunizam, čvrst red, moralno pročišćenje, istrebljenje korupcije i sprovođenje jake socijalne zaštite. Pri tome je Ljotić negirao klasni i socijalni karakter ženskog pitanja dajući prioritet hrišćanskim i moralnim vrednostima.[19]

Kao pobornik organske filozofske misli Dimitrije Ljotić je mesto žene video isključivo u porodici, što je bilo ozvaničeno i u Osnovnim načelima i smernicama pokreta „Zbor“, u kojima nisu bili definisani stavovi o ženama, ali je navedena potreba zaštite porodice. Prema osnovnim načelima pokreta, dom je predstavljao osnovu narodne zajednice i društva, a žensko pitanje je u skladu sa stavovima organske filozofije, posmatrano u sklopu podređenosti žene zajednici i porodici.[3][20]

Ideologija kolaboracionističkih vlasti nije imala mnogo toga da ponudi ženama. Sistem vrednosti koji su kolaboracionisti promovisali postavljao je na svojoj lestvici ulogu žene vrlo nisko, a društvo koje su kolaboracionisti želeli bilo je pre svega muško i patrijarhalno. Nedićeva vizija državnog uređenja bila je izgradnja staleške seljačke države zasnovane na glorifikaciji srpske narodne kulture, čiju su osnovu činile narodna tradicija, porodična zajednica i patrijarhalni duh seoske uprave.

Stav ravnogorskog pokreta i učešće žena y jedinicama JVuO

uredi
 
Sanitetski odsek VK JVuO, koji je u svom sastavu imao ženu
 
Pripadnice JVuO

Ravnogorski pokret nije ulagao mnogo napora u pridobijanje žena za svoj pokret, jer je nastupao je sa konzervativnih, patrijarhalnih stanovišta koja su se malo razlikovala od kolaboracionističkih, videći ženu isključivo kao suprugu i majku. Na to je uticao i Mihailovićevo gledište da je njegov pokret isključivo vojni, što je uticalo na nedovoljno angažovanje oko političkih ciljeva. Propaganda koja se obraćala ženama bila je zapostavljena u ravnogorskom pokretu i o njoj se malo vodilo računa.

U svojim najznačajnijim aktima, pokret nije razmatrao pitanje davanja političkih prava ženama, a nije računao ni sa velikim doprinosom žena svojoj vojnoj organizaciji čiji su pripadnici imali sklonost ka agresivnom iskazivanju muškosti. Četnici su osnovnu ulogu žene videli u tome da „vodi računa o kući, porodici, da bi se na taj način stvorili uslovi za čuvanje narodnih običaja, zaveta, zdravog porodičnog života, sačuvala kuća od „anacionalne propagande i sl.”.[21][22] Organičavanjem uloge žene na kuću i porodicu, ravnogorci su „diskriminisali žene kao činioce javne aktivnosti i borbe“.[23]

U radu ženskih ravnogorskih organizacija koje nastaju u poslednjoj godini okupacije u početku su propagirani konzervativni stavovi, da bi nakon kratkotrajnog zalaganja za angažovanje žena u cilju emancipacije, ponovo došlo do povratka na ranije gledanje i ponašanje.

Četnici su rat izgubili prvo politički pa tek onda vojno, najviše iz razloga što im je ideologija bila lišena socijalnog naboja koji bi mobilisao mase, naročito žene, i ulio im borbeni žar i motivaciju.[3]

Najkompleksniji je bio odnos četnika prema učiteljicama na selu. Kako su one najčešće bile jedine obrazovane žene sa kojima su dolazili u kontakt, od njih se očekivalo dodatno angažovanje u korist ravnogorskog pokreta. Učiteljicama su određivane posebne dužnosti i one su na taj način prisilno uvlačene u pokret.[24]

Kada je razvoj ratne situacije nametnuo potrebu iznošenja konkretnijeg političkog programa i većeg angažovanja stanovništva pokret se okrenuo i pitanju položaja žena čija je modernizacija do tada posmatrana sa negativnog stanovišta. Ne samo da se, kao u kolaboracionističkim krugovima, gledanje na žene zasnivalo na patrijarhalnim i tradiconalnim stavovima, već su one optuživane i za propast jugoslovenske države i njen vojni slom. Krivica žena zatim je proširena i na njihovo nedovoljno angažovanje i doprinos ratnim naporima. Iako je uviđana potreba pridobijanja žena i činjeni pokušaji da se one aktiviraju, takva nastojanja ostajala su okvirima tradicionalizma, a osim neodređenih obećanja, pitanje poboljšanja političkog i društvenog položaja žena ostajalo je zapostavljeno.[3]

Mnoge žena u ravnogorskom pokretu bile su izložene hapšenjima, proganjanjima i odmazdama od strane okupacionih vlasti, ali su postajale i žrtve samovoljnog ponašanja svojih muževa ili su koristile njihove položaje za bahate postupke prema okolini.

Očekivanja i značaj koji im je pridavan od javnosti i pokreta, uzrokovali su da su mnoge bile uvučene u sukobe i intrige koje su vladale u pokretu i bile izložene pokušajima manipulacije. Njihovo ponašanje i postupci bili su pod stalnim okom i javnosti i pokreta, a one izložene neprestanom ocenjivanju i olakoj osudi.[3]

U okviru ravnogorskog pokreta pojedine žene su se samoorganizovala. Tako su nastale „Crne šamije” ženska organizacija, kao reakcija na masovna streljanja. Ona je nastala ko poseban ratni fenomen organizovanja u Kragujevcu i okolnim selima s krajem 1941. godine. Kao glavni organizatori Crnih šamija, pored sestara Saramandić, spominje se Radmila Božić iz Badnjevca, ćerka prote Andre Božića, koji je već maja 1941. počeo da sarađuje sa ravnogorskim pokretom, a 21. oktobra 1941. je streljan od strane Nemaca prilikom represalija.[25]

Stav partizanskog pokreta i učešće žena u NOB

uredi
Vidi još: Žene u Narodnooslobodilačkoj borbi
 
Srpske žene iz okoline Aleksinca u NOB

Partizanski pokret, za razliku od kolaboracionističkih vlasti i ravnogorskog pokreta, zalagao za pozitivno rešenje ženskog pitanja. Iako je u predratnom periodu došlo do povećanja broja žena u partijskom članstvu, veliki odziv i učešće žena u narodnooslobodilačkim odredima bili su neočekivani i neplanirani od strane komunističkog vođstva.

Mada je naglašavana potreba ravnopravnosti, u odredima su vladali tradicionalni odnosi, ali je sama mogućnost masovnog učešća žena u borbi predstavljala prelomni korak u odnosu na prošlost. Tako je npr. pokrajinski komitet KPJ za Srbiju ukazivao Okružnim komitetima na mogućnost i raznovrsne oblike angažovanja žena u partizanskim jedinicama, sanitetskoj službi i sl. Nastale su i mnoge organizacije žena Srbije antifašističke orijentacije koje su okupljale veliki broj žena u narodnooslobodilački pokret. Žene su se prvo uključile u nabavljanje odeće, obuće i hrane za partizanske odrede. Tako je vremenom izgrađena čitava mreža organizacija žena u Srbiji koja je delovala u toku četvorogodišnjeg rata.

Prisustvo žena u odredima je uticalo da one postanu i omiljena meta protivničke (načicističke i kolaboracionističke) propagande. Retorika o nemoralnosti partizanki sadržavala je značajne primese antisemitizma, a znala je da dosegne granice vulgarnosti. Istovremeno, ona je služila i kao opravdanje okupatoru za seksualno zlostavljanje zarobljenih partizanki.[3]

U odredima su za žene važili drugačiji standardi, naročito za prestupe seksualne discipline. Međutim i pored komunistička samodisciplina i seksualna uzornost promovisane kao partizanske vrednosti, u praksi zajednički život u odredima, kao i neizvesnost i strah, uticali su na oslobađanje emocija i uspostavljanje bliskosti. Romantične veze su obeshrabrivane, parovi razdvajani, a neželjeno seksualno ponašanje ponekad kažnjavano, ili iz odreda, prebacivane u druge jedinice, gde se sa njima politički radilo. Partijska disciplina i sprovođenje mera za kršenje seksualne askeze zavisili su od položaja osobe u odredima i međuljudskih odnosa, što je znalo da dovede i do ekstremizma, tragičnih situacija i incidenata.

Ove pojave navode na zaključak da su za žene važili drugačiji seksualni standardi nego za muškarce i da su one posredno optuživane za unošenje seksualnih tenzija u odrede. Takođe su za seksualne prestupe često kažnjavane samo žene... Pored duplih standarda u pogledu roda postojali su i dupli standardi u hijerarhiji pokreta.[3]

I kadaje kriza partizanskog pokreta početkom 1942. godine uticala na opadanje borbenog morala i entuzijazma kod pojedinih članica pokreta, većina žena je ostajala odlučna za borbu. To je bilo značajno i zbog ćinjenice da je prisustvo žena u partizanskim odredima imalo jak psihološki efekat i delovalo je obeshrabrujuće na borbenu gotovost pripadnika suprotstavljenih snaga.[3]

Stvaranje antifašističke organizacije žena u NOB imalo je za cilj ukazivanje pomoći odredima i političko uzdizanje žena, ali je ovaj rad sputavan i odvijao se usporeno, da bi okončanjem okupacije u najvećoj meri poslužio izgradnji nove vlasti. Potreba ravnopravnosti žena u odredima naglašavana je i u najvažnijim aktima partizanskih odreda u Srbiji, što ukazuje na postojanje suprotne prakse. Na partijskom savetovanju vojnih i političkih rukovodilaca partizanskih odreda i bataljona iz Šumadije i Zapadne Srbije avgusta 1943. osim isticanja da su žene ravnopravne sa muškarcima u odredu, posebno je naglašavano da se onima koje vrše vojne dužnosti ne smeju poveravati izvanredni poslovi kao što su kuvanje, pranje i krpljenje, ukoliko vrše svoje redovne dužnosti kao i muškarci.[26]

Žene koje su bile partijski angažovane, po dolasku u odrede su dobijale partijske zadatke i delovale, pre svega na manjim partijskim funkcijama, uglavnom kao političke delegatkinje ili članice odredskog rukovodstva. U partizanskim odredima najčešće su žene dosezale do funkcija zamenica političkog komesara. Osim toga, po dolasku na te pozicije, one su učestvovale i u borbama, ali i u drugim poslovima od bolničarskih do kuvarskih i kulturno-prosvetnih.[27]

Uprkos isticanoj surovosti partizanki i odsustvu empatije prema neprijatelju, prisustvo žena u odredima verovatno je omogućavalo da jedinice budu otvorenije i manje ogrubele. Iako je oštrina partijske discipline uticala na ublažavanje emotivne slabosti pripisivane ženskom rodu, posebnu ulogu u odredima imao je lik bolničarke. Ideal brižne i požrtvovane bolničarke je doprinosio naklonosti i poverenju ranjenih i bolesnih boraca.[3]

Učešće žena u odredima nije imalo samo značaj samopotvrđivanja i dokazivanja, već je pored emancipatorskog potencijala za mnoge žene predstavljalo egzistencijalnu nužnost.

Strahote hapšenja koje je podrazumevalo opasnost od seksualnog zlostavljanja i sigurne smrti, uticale su da su partizanke u teškim i bezizglednim situacijam odlučuju na samoubistvo, što je na teritoriji okupirane Srbije bila veoma česta pojava koju je podsticalo i partizansko rukovodstvo. Osim toga, pripadnice narodnooslobodilačkog pokreta stradale su tokom rata u gotovo podjednakoj meri u zatvorima i logorima, kao i u borbama, a razmere stradanja rasle su kako se rat bližio kraju.[3]

Vidi još

uredi

Izvori

uredi
  1. ^ Smiljana Đurović, „Istorija žena u istoriografiji savremene istorije“, Deseti kongres istoričara Jugoslavije, 15-17. januar 1998, Zbornik radova, Beograd 1998, 341-346. str. 343.
  2. ^ Knut Ćestali, Prošlost nije više što je nekad bila, Beograd (2004). str. 113.
  3. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj Ljubinka S. Škodrić, Položaj žena u okupiranoj Srbiji 1941–1944, doktorska disertacija Beograd, 2015
  4. ^ Anđelka Milić, „Patrijarhalni poredak, revolucija i saznanjeo položaju žene", Srbija u modernizacijskim procesima 19. i 20. veka, II, Položaj žene kao merilomodernizacije, naučni skup, Beograd 1998, 551-559, str. 553.
  5. ^ VA, Ča, 12-3-52
  6. ^ Women, Gender and Fascism in Europe 1919–1945, edited by Kevin Passmore, New Jersey (2003). str. 34.
  7. ^ Jill Stephenson, Women in Nazi Germany, New York2001; Jill Stephenson, Women in Nazi Society, New York 2013;
  8. ^ Claudia Koonz, Mothers in theFatherland. Women, the Family and Nazi Politics, New York 2013; Matthew Stibbe, Women in the ThirdReich, London 2003; Home-Front. The Military, War and Gender in Twentieth-Century Germany, Editedby Karen Hagemann and Stefanie Schüler-Springorum, Berg, Oxford, New York 2002;
  9. ^ Irene Guenther,Nazi Chic? Fashioning Women in the Third Reich, Berg, Oxford, New York 2004; Dagmar Rees,Growing Up Female in Nazi Germany, Michigan 2006
  10. ^ Majn Kampf Adolfa Hitlera. Celovito izdanje na srpskom jeziku sa polemičkim komentarima. Prevod, polemički komentari i razmatranja – Radomir Smiljanić, Beograd (2010). str. 273.
  11. ^ AS, G-25, f 9, zl. br. 1755
  12. ^ Heder Vilijams, Padobranci, patrioti i partizani, Beograd (2009). str. 48.
  13. ^ VA, Čačak, 120-6-45 (Vojni arhiv, Četnička arhiva)
  14. ^ AS, BIA, III-1 (Četnička arhiva)
  15. ^ Miloš Timotijević, „Prostitucija u Čačku tokom 20. veka“, Tokovi istorije, 1-2/ (2007). str. 183.
  16. ^ Zbornik NOR-a, I-4, Borbe u Srbiji 1942. godine, Beograd, (1954). str. 269.
  17. ^ Dragana Stojanović, „Problematika neizrecivosti Holokausta i pitanje pozicije žena u Holokaustu“, Tokovi istorije, 2/2014, 185-200. str. 193.
  18. ^ Branislav Božović, Stradanje Jevreja u okupiranom Beogradu 1941–1944, Beograd (2004). str. 5.
  19. ^ Dragan Subotić, „Građanske i socijalističke ideje o ženskom pitanju u Srbiji (19. i 20. vek)“, Srbija u modernizacijskim procesima 19. i 20. veka, II, Položaj žene kao merilo modernizacije, naučni skup, Beograd 1998, 443-450. str. 447.
  20. ^ Dimitrije V. Ljotić, Odabrana dela, II, Minhen (1990). str. 250.
  21. ^ „Našim ženama – majkama, suprugama, sestrama, ženama i kćerima – Poruka Ravne Gore“. VA, Ča, 15-1-19
  22. ^ Branko Petranović, Strategija Draže Mihailovića 1941–1945, Beograd 2000.
  23. ^ Branko Petranović, Srbija u Drugom svetskom ratu.... str. 375.
  24. ^ VA, Ča, 27-5-33.
  25. ^ Slobodan Ćirović, Gruža u četnicima, I, Kragujevac 2000, str. 166-167.
  26. ^ Zbornik NOR-a, I-5. str. 252.
  27. ^ Milan Borković, „SKOJ i omladina Srbije u partizanskim odredima 1941. godine“, Užički zbornik, 10/1981, 127-147. str. 137.

Spoljašnje veze

uredi
  • Ljubinka S. Škodrić, Položaj žena u okupiranoj Srbiji 1941–1944, doktorska disertacija Beograd, 2015.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Положај_жена_у_Србији_у_Другом_светском_рату&oldid=27872927”