Porajmos u Srbiji
Genocid nad Romima, poznat pod imenom Porajmos (uništenje) ili Samudaripen (masovna ubistva) su zločini koje su vršili fašističke i nacističke organizacije, uglavnom uz pomoć kvinsliških vlasti kako u okupiranim teritorijama tako i na teritoriji Trećeg Rajha, tokom Drugog svetskog rata. Uz Jevreje i Slovene, Romi su smatrani "neprijateljima viših rasa".[1]
Status Roma od početka Drugog svetskog rata u Srbiji uredi
Na teritoriji Srbije, sve naredbe izdate od maja 1941. godine i kasnije, upućene Jevrejima, odnosila se i na Rome. Zabranjeno im je da se bave uređivačkim poslovima, da posećuju pozorišta, bioskope, kabaree i varijatee ili da rade u njima. Izjednačen status Jevreja i Roma potvrđen je naredbom od 30. maja, koja se odnosi na "Jevreje i Cigane". Hiljade Roma u Beogradu su tako morale da nose žute trake s natpisom "Ciganin" , zabranjen im je ulaz u sve javne institucije, uključujući i zdravstvenu i obrazovnu mrežu, kao i celokupni javni transport, i propisan je obavezni prinudni rad. [2]
Na dan 11. jula 1941. godine, vojni zapovednik za Srbiju naređuje da "radi uklanjanja izvesnih oštrina, koje su nastale u sprovođenju moje Uredbe u pogledu Jevreja i Cigana od 30. maja 1941. godine" , sa srpskim državljanima "ciganskog" porekla koji mogu dokazati da su njihovi preci nastanjeni u Beogradu od pre 1850, ne treba postupati po istoj uredbi.
Od tog trenutka, progon se odnosio samo na takozvane čergare, odnosno sve Rome koji nemaju regulisan stalni boravak i koji ne mogu dokazati svoje "beogradsko" poreklo. Uglavnom je bio reč o najsiromašnijem delu romske populacije , koja je istovremeno bila i najsiromašnija populacija beogradske populacije. Upravo njihov ekonomski status i društvena izolacija sprečili su bilo kakvu mogućnost bekstva u unutrašnjost ili u inostranstvo, ali i pokušaj skrivanja u samom Beogradu. [3]
Hapšenja i streljanja Roma na teritoriji grada Beograda uredi
Krajem oktobra 1941. godine, nemački vojnici, srpska žandarmerija i agenti Specijalne policije sproveli su racije u svim romskim naseljima u Beogradu: Jatagan mala, Čubura, Marinkova bara. Bulbulder, Pašino brdo, ali i u okolini tadašnjeg Beograda: Mirijevo, Resnik, Višnjica, Žarkovo, Obrenovac, s ciljem hapšenja i interniranja svih romskih muškaraca u logor Topovske šupe. Velika hapšenja i streljanja Roma su počela već u oktobru, ali ove racije su za cilj imale masovno i totalno uništenje romske muške populacije, kao i u slučaju jevrejskih muškaraca. Nemačke jedinice su imale zadatak da opkole određenu lokaciju, a žandarmerija i agenti Specijalne policije su išli od kuće do kuće i hapsili Rome.[3]
Najveća racija je sprovedena na dan 28. oktobra 1941. godine u Marinkovoj bari. Rano ujutru, oko 4 sata, nemački vojnici su opkolili jednog od navećih romskih naselja u Beogradu. Srpski žandarmi IX reona (kvarta) i policajci, počeli su da iz svake kuće odvode romske muškarce, pod izgovorom da idu na prinudni rad na seči šuma na Adi Ciganliji i da će se vratiti u roku od nekoliko dana. Nekima su govorili da idu u obližnju žandarmerijsku stanicu radi saslušanja i da će biti pušteni odmah nakon toga. Međutim, mnogi su znali da će biti internirani u logor Topovske šupe, te su spremili nešto obuće i hrane.
Raciju je vodio Bora Janković, komandir lokalne žandarmerijske stanice, koja je bila smeštena u Osnovnoj školi "Branislav Nušić" . Pored ulice Peke Pavlovića, u kojoj su živeli isključivo Romi, racija je obuhvatila i sve susedne ulice: Trubarovu, Jaše Ignjatovića, Volnikovu, Vojvode Luneta, Pavla Orlovića, Toplice Milana, Kostolačku, Đakona Avakuma, Stevana Prvovenčanog i dr. Svi uhapšeni su odvođeni u žandarmerijsku stanicu, gde su ostali tek sat vremena, a zatim u obližnji logor Topovske šupe. Po svedočenjima, njihov trag se gubi već treći dan od hapšenja, a veruje se da su streljani u Jabuci pored Pančeva.
Nešto više od mesec dana posle ove racije, 11. decembra 1941. godine, nemački vojnici su ponovo opkolili Marinkovu Baru, i ovog puta uhapsila sve žene i decu. Isto kao i sa muškarcima, prvo su smešteni u žandarmerijsku stanicu, a zatim su prebačeti u logor Sajmište i Paviljon broj 2 , zajedno sa romskim ženama i decom iz drugih delova Beograda. Od preko 600 zatočenih žena i dece, 237 je uspelo da dokaže da su njihovi preci nastanjeni u Beogradu od pre 1850. godine, te su pušteni na slobodu. Najveću ulogu u spasavanju je imala sestra Matilda, Jevrejka koja je bila određena za nadzornicu paviljona broj 2. Ostale žene i deca su umrli tokom zime zbog hladnoće, gladi i bolesti, ili su bili pogubljeni sa Jevrejima, tokom proleća 1942. godine[4]
Hapšenja i streljanja Roma u ostatku Srbije uredi
Sudbina najsiromašnijih Roma iz Beograda je zadesila i Rome iz drugih delova okupirane Srbije. Smatra se da je tokom Drugog svetskog rata na teritoriji Srbije stradalo 2500 Roma u različitim logorima i stratištima.
| Datum | Lokacija | Broj streljanih |
|---|---|---|
| Oktobar 1941. godine | Šabac | 150 Roma |
| 21. oktobar 1941. godine | Kragujevac | 250 Roma, mnogi su bili maloletnici |
| 11. decembar 1941. godine | Leskovac | 300 Roma |
| Početak februara 1942. godine | Bubanj, Niš | 23 Roma |
| Februar 1943. godine | Bubanj, Niš | 43 Roma |
| 1941-1943 | Kruševac | 70 Roma |
Svedočanstva uredi
Ostala su zabeležana najmanje dva svedočanstva Drage Lekić i Sibinke Janković, izvedena ispred Državne komisije tokom juna meseca 1945. godine o stradanju Roma na teritoriji Beograda i Srbije, sačuvanim u Arhivu Jugoslavije:
Moj muž Mika Lekić, muzikant, odveden je prilikom masovnoga kupljenja Cigana u Marinkovoj Bari dana 28. oktobra 1941. godine u pola četiri ujutru iz kuće Peke Pavlovića 32. U kuću su došla dva naša policajca, dva agenta i dva nemačka vojnika. Jedan od agenata zove se Dulić, bliže podatke ne znam, dok drugi agent mislim da se zvao Selja i za njega takođe nemam bliže podatke. Dvojicu stražara ne poznam ali se sećam da je jedan od njih bio visokog rasta, i da je imao veliki mladež više desne usne. Naredili su mom mužu da se obuče i da pođe sa njima. Moj muž se obukao, na sebi je imao novo crno odelo, nove cipele, nov zimski kaput a pored toga sobom je poneo dva para veša i jedan ćilim za pokrivanje, što je sve unapred spremio pošto smo znali da policija kupi cigane. Mog muža su stavili u autobus koji je pun cigana stajao pred kućom i odvedila ga sa ostalima u Auto komandu, gde je ostao dva dana, a šta je dalje sa njime, ja ne znam (...) Moj muž je bio star 40 godina, rodom je iz Uba, vere pravoslavne, a u Beogradu je bio nastanjen preko 20 godina (...)
— Svedočanstvo Drage Lekić od 5. juna 1945., AJ 110-273-132
Decembra meseca 1941. godine, odveden je u logor na sajmište kao Ciganin moj unuk Mita Vasiljević. star 3 godine, rođ. u Beogradu, dete iz zakonitog braka moje umrle kćeri Ružice Vasiljević i Todora Vasiljevića kočijaša iz Beograda, koji je oteran u logor oktobra 1941. god. i čiji sam slučaj zasebno prijavila. Odveden je iz Orlovića Pavla br 2 skupa sa bavom po ocu Vukosavom Vukić (prezime iz drugog braka), stara 50 godina, rpđ. u Beogradu , vere pravos. narod. srpske. Imenovani su u logoru proveli oko 2 i po meseca i tu umrli. Kako sam obaveštena od komšinica koji su skupa sa mojim unučetom i njegovom babom bili u logoru, Vukosava Vukić je umrla od posledica koje su nastupile pošto je tukao jedan Nemac u logoru, a dete je umrlo od gladi i zime. (...)
— Svedočanstvo Sibinke Janković od 30. juna 1945., AJ, 110-273-208
Reference uredi
- ^ The historiography of the Holocaust. Stone, Dan, 1971-. Houndmills [England]: Palgrave Macmillan. 2004. ISBN 0-333-99745-X. OCLC 55754416.
- ^ Acković, Dragoljub, 1952- (2009). Romi u Beogradu : istorija, kultura i tradicija Roma u Beogradu od naseljavanja do kraja XX veka. Beograd: Rominterpres. ISBN 978-86-7561-095-3. OCLC 681746059.
- ^ a b Acković, Dragoljub, 1952- (2009). Romi u Beogradu : istorija, kultura i tradicija Roma u Beogradu od naseljavanja do kraja XX veka. Beograd: Rominterpres. ISBN 978-86-7561-095-3. OCLC 681746059.
- ^ Jovanović, Danijela (1. avgust 2005). „Romi u Jevrejskom logoru Zemun 1941-1942”. Balkanski književni glasnik. 5: 338—339.[mrtva veza]