Википедија

Poštanska marka

Poštanska marka je način evidentiranja i plaćanja poštanskih usluga. Koverte ili razglednice obično sadrže mali pravougaonik na koji se marke zalepljuju. Poštanska marka potvrđuje da je pošiljalac pisma platio u potpunosti ili delimično cenu poštanske usluge. Korišćenje poštanskih maraka je najrašireniji način plaćanja poštanskih usluga.

„Crni peni” (1840.), prva poštanska marka u svetu
Jedna od prvih poštanskih maraka Srbije (1866)

Oblik poštanskih maraka uglavnom je pravougaon i sa zupcima (perforacija radi lakšeg odvajanja maraka iz lista), mada ih ima i u obliku trougla i petougla i mogu biti bez zubaca. Sijera Leone i Togo su izdale poštanske marke u obliku voćki. Butan je izdao poštansku marku koja je bila gramofonska ploča na kojoj je bila snimljena nacionalna himna. Marke su takođe izdavane na folijama a ne samo na papiru. Sjedinjene Američke Države izdale su jednu plastičnu poštansku marku. U Holandiji izdavane su marke na srebrnoj foliji.

Vlade izdaju marke različitih apoena u nejednakom broju i rutinski prekidaju neke linije i uvode druge, a zbog njihovih ilustracija i povezanosti sa društvenom i političkom stvarnošću vremena njihovog izdavanja kolekcionari maraka često ih cene zbog njihove lepote i istorijskog značaja. Izučavanje istorije maraka i poštanskih sistema se nazivaju filatelijom. Budući da kolekcionari često kupuju marke od izdavačke agencije bez namere da ih koriste za poštarinu, prihodi od takvih kupovina i plaćanja poštarina mogu donijeti izvor neto dobiti. Dana 1. maja 1840. u Velikoj Britaniji je izdata marka Peni Blek, prva lepljiva poštanska marka. U roku od tri godine poštanske marke su predstavljene u Švajcarskoj i Brazilu, nešto kasnije u Sjedinjenim Državama, a do 1860. godine bile su korištene u 90 zemalja sveta.[1] Na prvim poštanskim markama nije bilo neophodno da se prikaže zemlja izdavač, te na njima nije bilo imena države. Stoga je Ujedinjeno Kraljevstvo i dalje ostaje jedina zemlja na svetu koja je izostavlja svoje ime na poštanskim markama; monarhova slika označava Ujedinjeno Kraljevstvo kao zemlju porekla.[2][3]

Istorija uredi

Devetnaesti vek uredi

Poštanske marke su olakšavale dostavu pošte od 1840-ih. Pre toga, mastilo i ručne marke (otuda reč 'marka'), obično napravljene od drveta ili plute, često su se koristile za frankiranje pošte i potvrdu plaćanja poštarine. Džejms Čalmers iz Velike Britanije je prvi 1834. došao na ideju o razvoju poštanske marke. Sličnu zamisao imao je i Lovrenc Košir (Slovenac), poštanski službenik u Beču 1835, ali njegova ideja nije imala dobar prijem. Kasnije je koncept samolepljive poštanske marke objavio Roulend Hil u tekstu Postal Reform: its Importance and Practibility (Poštanska reforma: značaj i praktičnost) 1837. godine. U ovom tekstu on tvrdi da je bolje da pošiljalac plaća prenos poštanske pošiljke. Takođe se zalaže za uvođenje jedinstvene tarife od 1 penija za pismo bez obzira gde se šalje. Čalmerove ideje konačno su prihvaćene u britanskom Parlamentu avgusta 1839. i 6. maja naredne godine izdata je prva poštanska marka Crni peni na kojoj je bio lik kraljice Viktorije.[4][5] Postoje različiti navodi o pronalazaču ili pronalazačima marke.[6]

Pre uvođenja poštanskih maraka, poštu u Ujedinjenom Kraljevstvu plaćao je primalac, sistem koji je bio povezan sa nerešivim problemom: poštanska služba nije mogla da nadoknadi troškove dostave pošte kada primaoci nisu bili u mogućnosti ili nisu hteli da plate. isporučene pošiljke, a pošiljaoci nisu imali podsticaj da ograniče broj, veličinu ili težinu poslatih pošiljaka, bez obzira da li će na kraju biti plaćene ili ne.[7] Poštanska marka je rešila ovo pitanje na jednostavan i elegantan način, uz dodatnu prednost prostora za unošenje elementa lepote. Istovremeno sa prvim markama, Ujedinjeno Kraljevstvo je ponudilo omote za poštu. Kasniji srodni pronalasci uključuju poštansku opremu kao što su koverte sa unapred plaćenom poštarinom, razglednice, pismonosne karte, aerogrami, poštarina i, u skorije vreme, specijalne kutije i koverte koje je besplatno obezbedila Poštanska služba Sjedinjenih Država za prioritetnu ili ekspresnu poštu.

Srbija uredi

Prva poštanska marka u Srbiji izdata je 1866. godine. Na njoj je prikazan tadašnji srpski grb, iznad je stajao natpis „K. S. POŠTA” (kneževska srpska pošta), a ispod cena od jedne pare. Te 1866. godine izdato je pet maraka (cene su bile, redom: 1 para, 2 pare, 10 para, 20 para i 40 para).

Crna Gora uredi

Prva poštanska marka u Crnoj Gori izdata je 1874. godine. Na njoj je prikazan lik knjaza Nikole I i koštala je 2 (tadašnja crnogorska) novčića.

Glavne osobine poštanskih maraka uredi

Oblik i veličina uredi

Oblik poštanskih marki je obično četverougaon u raznim razmerama stranica. Zbog lakšeg štampanja i odvajanja iz tabaka, format je ostao još od početka izdavanja. Pošte nekih zemalja izdaju u zadnje vreme izdanja raznih oblika, trouglaste su još u 60-tim godinama bile česte u izdanjima francuske pošte i pošta afričkih zemalja koje su u bile francuske kolonije, dok se okrugle marke pojavljuju u nekoliko zadnjih godina, pogotovo u izdanjima sa motivom fudbala. Poznata su takođe izdanja u obliku srca koja imaju više filatelističku i reklamnu vrednost, obično povodom dana Svetog Valentina. Poznati su takođe i drugi oblici kao romb, osmerougao, petougao, šestougao, izgled geografske karte, banane, kokosovog oraha, grba države itd. Pošta Butana je 1973. godine izdala seriju od 7 okruglih poštanskih maraka, koje su ujedno i gramofonske ploče sa narodnom muzikom, istorijom i himnom Butana. Veličina je obično određena podelom na redovne i prigodne marke. Tako da su redovne marke po pravilu manjeg formata, jednostavnije izrade i visokog tiraža, a prigodne veće, kvalitetnije izrade, štampe i manjeg tiraža. Po pravilu se format marke definiše kao B x H, gde je B širina (vodoravno), a H visina (vertikalno) poštanske marke.

Nazubljenje uredi

Nazubljenje je oblik razdvajanja poštanskih maraka iz bloka. Blokovi se nakon izrade perforiraju u pravilnim razmacima uspravno i vodoravno, te tako nastaje nazubljenje. U početku su se marke štampale bez perforacije, te su se na šalteru prilikom prodaje, rezale makazama. Razvojem tehnologije, omogućeno je perforiranje blokova, čime je omogućeno brže odvajanje iz bloka. Za razliku od maraka koje su rezane iz bloka, marke su ručno perforirane i na šalteru, te je to dovodilo do toga da iste marke imaju različito nazubljenje. Nazubljenje se internacionalno meri po broju perforacija (zubaca) na dužini od 2 cm, a označava se npr. brojevima Ks 12½ : 9. Prvi broj označava da na širini od 2 cm su 12½ zubaca. Drugi broj označava nazubljenje po visini. U slučaju različitog nazubljenja, nazubljenje označavamo po sistemu:

  • 11 : 9½ : 12 : 11, gde vrednosti idu sleva na desno i te vrednosti označavaju nazubljenje gore-levo-dole-desno.
  • dvostrano ili trostrano nazubljenje, kod marki iz karneta, po kom se može odrediti položaj marke u karnetu. Kod ovog nazubljenja jedna je strana ravna.

Ispred nazubljenja u katalogu obično stoji slovna oznaka nazubljenja, koja je u zavisnosti od jezika na kojem je katalog štampan, označava vrstu nazubljenja. Nazubljenje se meri upoređivanjem sa posebnim ključem, raznim mehaničkim šablonima, kao i posebnim kompjuterskim programima. Osim ovih nazubljenja, postoje tzv. sigurnosna nazubljenja koja se prepoznaju po jednom ili više specijalnih zubaca, kojima se onemogućava krivotvorenje. Prema vrsti perforacija razlikuju se sledeća nazubljenja:

  • bez nazubljenja, su poštanske marke koje se režu, ili na šalteru prilikom prodaje ili odmah nakon štampanja. Razlozi su obično, nedostatak mogućnosti zupčanja kao i financijska ušteda kroz povoljniju izradu, kao i na samom početku izdavanja poštanskih marki kada su se skoro sve niže kategorije (novinske marke, paketne marke...) proizvodile bez nazubljenja. U zadnje vreme retke, mada je poznato izdanje Bh. pošte iz 1992. godine sa serijom tadašnjeg grba Republike Bosne i Hercegovine, koje gotovo nije bilo u opticaju zbog rata u BiH. Danas se mogu naći na tržištu mnogobrojne krivotvorine, te je marku bez nazubljenja, pogotovo ako ima veću katalošku vrednost, potrebno stručno ispitati ili uporediti sa katalogom, da li uopće postoji izdanje bez nazubljenja.
  • bez nazubljenja, ali sa šalterskim perforiranjem, su marke koje su krajem 19. veka i početkom 20-tog zupčene na šalterima vrlo jednostavnim noževima. Tako su poznata izdanja koja imaju nepravilna nazubljenja i prilično oštečene zupce.
  • Linijsko nazubljenje je jedno od prvih načina nazubljenja. Blok se perforira prvo u jednom pravcu (npr. vodoravno), nakon čega se okreće, te se perforira u drugom pravcu. Postupak je prilično neprecizan, te su marke sa ovim nazubljenjem različite veličine i uglovi markica su obično nepravilni ili oštećeni.
  • Prikaz linijskog nazubljenja
  •  
    Vodoravno
  •  
    Uspravno
  • Obično češljasto nazubljenje. Blok se perforira sa tri strane istovremeno i to jednom vodoravno i dva puta uspravno. Perforira se red po red. Osobina ovog nazubljenja je da su uglovi poštanskih markica očuvani i pravilnog izgleda.
  • Prikaz običnog češljastog nazubljenja
  •  
    Prvo zupljenje
  •  
    Drugo zupljenje
  • Unakrsno češljasto nazubljenje,
  • Blok nazubljenje je nazubljenje u kojem se blok istovremeno perforira. Ne razlikuje se od češljastog nazubljenja, osim po tome, da je za proizvodnju kraći proces izrade. Time se obično ograničava format poštanskih marki, jer se pošte zbog niskih troškova odlučuju za nekoliko formata.
  • Prikaz blok nazubljenja
  •  
    Blok nazubljenje
  • Mešovito nazubljenje je danas vrlo retko. Označava nazubljenje koje je na marki vertikalno i vodoravno različito. Obično nastaje ako se velika serija vodoravno perforira, te se naknadno vertikalno zupča na drugoj mašini.

Vodeni žig uredi

 
Vodeni žig na poleđini poštanske marke britanskih kolonija, sa motivom krune i oznakom CA - Crown agent

Vodeni žig je vid zaštite poštanskih marki utiskivanjem žiga u papir. Radi se o specijalnom žigu, koji je na papiru otisnut u pravilnim oblicima i pravilnim razmacima. Vidljiv je pod ultraljubičastim svetlom, ali i pod normalnim osvetljenjem. Slični žigovi se štampaju na novčanicama, kao zaštita od krivotvorenja. U filateliji je od posebitog značaja položaj i pravac vodenog žiga na marki. Tako se može razlikovati marka na kojoj je vodeni žig zaokrenut za 90° ili za 180°. Filatelistička vrednost se može razlikovati od standardnog položaja. Motiv vodenog žiga je obično vezan sa simbolikom, tradicijom pošte i države izdavanja, te se mogu razlikovati kraljevske krune, istorijski simboli, ime države, kao i jednostavna grafička rešenja biljaka i životinja.

Materijal (papir) uredi

Razvojem tehnologije, papir za štampanje marki se od prvobitnog relativno nekvalitetnog papira, razvio u visokokvalitetni papir sa raznim vidovima zaštite. Najčešće korišteni materijal za štampanje poštanske marke je visokovredni papir koji u svom sastavu ima fluoroscentne materije, koje onemogućavaju krivotvorenje, te omogućavaju kontrolu pri automatskom žigosanju na automatima, prilikom otpreme poštanskih pošiljki. U početku se na marke dodatno utiskivala fluoroscentna zaštita obično u vidu uske fluoroscente trake, te postoje izdanja sa i bez zaštitne trake. Kvalitetni zahtevi papira odnose se takođe na trajnost, sposobnost držanja boje, lepka na poleđini, određenu debljinu papira, kao i mehaničke osobine papira moraju zadovoljavati kriterije koje postavljaju pošte prilikom automatskog očitavanja, žigosanja, sortiranja i otpreme poštanskih pošiljki. Postoje i izdanja pojedinih pošta koja su na drugim materijalima, kao npr.:

Međutim svi drugi materijali osim papira, pokazali su se nepraktičnim za upotrebu, te su ta izdanja više pogodna za filateliste i završavaju obično u albumima, neupotrebljena u poštanskom prometu.

Papir koji se koristi u štampanju poštanskih marki može se podeliti na:

  • Ručno izrađeni papir,
  • Vlaknasti papir,
  • Papir sa svilenim koncem,
  • Papir u boji
  • Visokokvalitetni papir,

Kvalitet gumene poleđine uredi

Na poleđini poštanske marke nalazi se tanki nanos lepka ili gume koja u dodiru sa vodom reaguje, te se time aktiviraju lepljive materije. Danas se gumeni nanos nanosi na prazan blok pre štampanja, dok se ranije lepak nanosilo tek nakon završenog štampanja, obično ručno četkom. Na početku se koristio lepak životínjskog porekla, a kasnije lepak na biljnoj bazi. Danas se uglavnom koristi lepak na osnovi sintetičkog polimera polivinil alkohola. Glavna je osobina svih lepaka da reagiraju u dodiru sa vodom ili povećanim stepenom vlažnosti, te se aktiviranjem lepljivih materija, omogućava lepljenje marke na poštansku pošiljku. Neke pošte danas isključivo koriste samoljepljive marke, npr. pošta SAD, dok neke povremeno izdaju samolepljive marke. One se po pravilu teško odvajaju od papira te su za filateliju relativno manje vredne. Na tržištu se pojavljuju rastvori koje omogućavaju odvajanje od papira samoljepljivih marki, mada kvalitet zaostaje od tzv. standardnog gumiranja. Pokušaji nemačke pošte pedesetih i osamdesetih godina da u lepak dodaju mirišljave materije (sa okusom mente i sl.) ostao je kao eksperiment i nije prešao u praksu.

Kvalitetno se može prepoznati dobro gumiranje, po tome da zalepljena marka zadržava oblik i ne gužva se nakon što je odlepi sa papira i presuje.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ „The Penny Post revolutionary who transformed how we send letters”. BBC. Pristupljeno 14. 8. 2019. 
  2. ^ Garfield, Simon (januar 2009). The Error World: An Affair with Stamps. Boston: Houghton Mifflin Harcourt. str. 118. ISBN 978-0-15-101396-8. 
  3. ^ O'Donnell, Kevin; Winger, Larry (1997). Internet for Scientists. CRC Press. str. 19. ISBN 90-5702-222-2. 
  4. ^ „British Postal Museum, The Penny Post and After”. Arhivirano iz originala 18. 10. 2020. g. Pristupljeno 12. 9. 2019. 
  5. ^ National Postal Museum: World’s First Postage Stamps
  6. ^ „Before the Penny Black, by Ken Lawrence, 1995”. Arhivirano iz originala 25. 7. 2018. g. Pristupljeno 3. 8. 2010. 
  7. ^ „Cost of Stamps”. Arhivirano iz originala 22. 4. 2011. g. Pristupljeno 3. 8. 2010. 

Literatura uredi

  • Williams, Louis N., & Williams, Maurice (1990). Fundamentals of Philately (revised izd.). American Philatelic Society. ISBN 0-933580-13-4. 
  • Felix, Ervin J. The Stamp Collector's Guidebook of Worldwide Watermarks and Perforations, from 1840 to date. Racine, WI.: Whitman Publishing Co., 1966 256p.
  • Johnson, R.A. Stamp Perforations with Particular Emphasis on Canadian Stamps. Ottawa: British North America Philatelic Society, 2009 ISBN 978-1-89739-148-8 100p.
  • Williams, L.N. and M. Centenary Of Perforation. In: Gibbons Stamp Monthly, March 1954, Vol. XXCII, no. 7. 3p.


Spoljašnje veze uredi

 
Poštanska marka na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Поштанска_марка&oldid=27552609”