Prvi konjički puk „Obilić“ u Aprilskom ratu
Prvi konjički puk „Obilić“ u Aprilskom ratu, bio je jedan od primera hrabrosti i požrtvovanja u borbama protiv daleko jačeg i opremljenijeg okupatora Srbije. U kratkotrajnim ratnim dejstvima od 6. do 13. aprila 1941. godine, puk je delovao u okolini Niša i Kruševca pod komandom slovenca pukovnika Miroslava Nežmaha.[1]
Uslovi koji su prethodili aktivnostima puka uredi
Neutralna Kraljevina Jugoslavija našla se početkom 1941. u složenom političkom položaju. Nemačka je do tada okupirala celu zapadnu i srednju Evropu i spremala se da preko Rumunije i Bugarske napadne Grčku i tako učvrsti svoje položaje na Mediteranu i obezbedi direktnu liniju snabdevanja za Romelovu armiju na severnoafričkom frontu. Pristupanjem Bugarske silama Osovine početkom marta 1941. Kraljevina Jugoslavija se našla u potpunom okruženju.
U nastojanjima da sačuva neutralnost i izbegne rat jugoslovenska Vlada vodila je pregovore sa nemačkim Rajhom i 25. marta potpisan je u Beču protokol o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. Dva dana kasnije, 27. marta, grupa oficira je izvela državni udar, smenila Vladu, proglasila punoletstvo kralja Petra Drugog i predala mu vlast.
Sva nastojanja nove jugoslovenske vlade na čelu sa generalom Dušanom Simovićem da pregovorima spreče neprijateljstva sa nemačkim Rajhom bila su uzaludna. Hitler, se žurilo da što pre okupira Grčku i protera britanske snage koje su se tamo nalazile, i zato je morao da pokori Jugoslaviju.[2]
Nakon događaja od 27. marta, vlada je naredila strogu pripravnost za sve jedinice, uključujući i one u Niškom vojnom garnizonu. Ratni planeri koji su pripremili spoljašnju odbranu Niša od napada sila Osovina nisu ništa kalkulisali. Izveštaji koji su svakoga sata stizali govorili su da će do napada svakako doći. Nemci su konstantno pojačavali trupe na bugarskoj granici.
Pod strogo poverljivim dopisom od 28. marta 1941. saobraćajno odeljenje je izvestilo štab Pete armijske oblasti da je na stanici Dragoman, 18 km od granice, viđen jedan teretni voz sa trideset vagona punih nemačkih vojnika i ratne spreme. Dan kasnije, saobraćajno odeljenje izveštava kako se toga dana hiljadu nemačkih vojnika iskrcalo na stanici u Dragomanu, kao i da po stanicama od Sofije do Slivnice ima osam vozova pešadije i artiljerije koji čekaju od 28. marta.
Pete armijske oblasti naredila je evakuaciju i vangradski razmeštaj ostalih jedinica, a pešadijske jedinice koje su bile stacionirane u gradu Nišu su još 28. marta 1941. u većini raspoređene u okolini grada.[3] Dvadeset devetog marta jedinice 1. konjičkog puka „Obilić“ napustile su Niš i stacionirale se u selu Hum. Vozarska četa 2. konjičke divizije se nalazila u Gornjoj Toponici, 2. divizion konjičke artiljerije je otišao u Berčinac, 2. pontonirski eskadron u selu Čamurlija, gde se nalazio i 2. eskadron za vezu.
U gradu Nišu jedino je opstao operativni deo štaba Pete armijske oblasti, komanda i osoblje Niškog garnizona pod zapovedništvom generala Antonija Stošića i Miroslava Jovanovića, jedan deo 1. konjičkog puka „Obilić“, koji je 6. aprila napustio grad i tišao u pravcu Draževca.
Naređenje za mobilizacijau izdato je 2. aprila 1941. godine u 00.00 časova, a mobilizacija je trajala četiri dana. Od 3. do 5. aprila 1941. godine, komandiri niških jedinica nakon što su primili iz pukovskog magacina na Crvenom krstu u Nišu ratnu opremu za svoje jedinice, istu su dislocirali na po ratnom planu srpske vojske određena mobilizacijska mesta u okolini Niša (selo Hum i Donji Komren).
- Sasatav i mobilizacija puka
Prvi konjički puk „Obilić“, sa sedištem u Požarevcu, pred početak Aprilskog rata bio je dislociran u konjičku kasarnu u Nišu. U svom formacijskom sastavu imo je dva streljačka eskadrona, mitraljeski, streljački i tehnički eskadron i trupnu komoru, sa svojim štabom i drugim jedinicama. Ukupna snaga puka na dan 27. marta 1941. godine iznosila je oko 1.000 starešina i vojnika. U cilju veće vojne bezbednosti Kraljevine Jugoslavije, posle ulaska nemačkih armija na bugarsku teritoriju, puk je aktivirao i dva streljačka eskadrona i jedan mitraljeski vod.
Ratni sastav Prvog konjičkog puka „Obilić“ na dati znak mobilizacije, jedinice je popunjavao vojnim obveznicima, konjima i kolima iz Požarevačkog ratnog okruga, s obziromna na to da je on bio u sastavu Druge konjičke divizije, sa sedištem u Požarevcu.[4]
Aktivnosti puka po napuštanju Niša uredi
Po obavljenoj mobilizaciji komandant puka primio je u štabu Pete armijske oblasti zapovest za marš po kome je trebalo da, da 6. aprila, u ponoć, napusti Niš, i zauzme položaj na pravcu Beograd-Niš u u sela Draževac.
Kada je puk u zoru 6. aprila stigao u selo Draževac kod Aleksinca, sačekala ga je vest da su Nemci bombardovali Beograd i da je tim aktivnostima okupatora praktično otpočelo ratno stanje. Iznad Niša i okoline, 6. aprila, kružili su neprijateljski izviđački avioni koji su prvo vršili aerofotosnimanja terena ali nisu borbeno dejstvovali.
Tokom noći 6/7. april, puk je usiljenim maršom krenu u pravcu Ražnja, gde je novim položajima ostao do 8. aprila 1941. godine. Nakon što je 8. aprila bombardovan Niš, u popodnevnim časovima komandant puk je telefonski iz štaba Pete armijske oblasti dobio naređenje da puk izvrši pokret ka prevoju Ploča, dvadesetak kilometara istočno od Niša u pravcu Pirota, odakle se očekivala iz Bugarske nemačka 12. armija.
Krenuvši iz okoline Aleksinca ka Nišu, puk je preko Niške Banje stigao na prevoj Ploča. Na prolasku kroz Nišku Banju pukovnik Nežmah je u štabu Armije dobio naređenje da se sa pukom stavi na raspolaganje komandantu Topličke divizije, i bude u sastavu jedinica koje obezbeđenju pravca Pirot – Bela Palanka – Niš.
Maršujući ka prevoju Ploača, iz pravca Pirota ka puku se kretala nepregledna kolona pešaka, automobila, vojnika i civila koji su bežali prema Nišu, a na starom putu za Ploču puk je zatekao napuštenu artiljerijske položaje opremu i topove, bez posluge, jer je nastala dezorganizacija vojske u kojoj niko niko nije znao dokle su Nemci stigli.
Pukovnik Nežmah je nakon što je na Ploči kratko upoznat sa situacijm na frontu: „Nemci su iz pravca Caribroda (danas Dimitrovgrad) probili front Pete armije”, dobio je naređenje da zauzme novi položaja, na sasvim suprotnoj strani Niša – na Mramorskom brdu iznad mosta na Južnoj Moravi na putu Niš-Prokuplje. Novi položaj puk je zaposeo u pet časova izjutra, kada su Nemci već počeli da ulaze u Niš.
Borberna dejstva uredi
I tako konačno nakon višedenvnog premeštanja puka, sa jednog na drugi položaj, oko 11 časova 9. aprila 1941. ispred borbenog poretka puka na Mramorskom brdu pojavili su se se iz pravca Niša prvi nemački motociklisti – izviđači i tenkovi, i primorali puk da stupi u borbu. Drveni most preko Južne Morave odmah je dignut u vazduh. Otvorena je vatra iz topova i mitraljeza na Nemce, koji su za trenutak napustili vozla i zauzeli položaj na sredini puta Niš-Prokuplje. Jedan nemački tenk sa pratećom pešadijom otvorio je jaku vatru na položaj puka. Tada je došlo do prvih ranjavanja pripadnika puka i uništavanja opreme.[4]
Pukovnik Nežmah imao je zadatak da sa pukom drži zauzeti položaj na Mramorskom brdu do daljeg naređenja. Intenzitet borbe je sve više rastao, a borba se vodila po oblačnom i maglovitom prolečnom vremenu sve do mraka. Tog dana puk je imao 3 mrtva i oko 15 ranjenih.
Moral među vojnicima na Mramorskom bojištu, bio je takav da je blizu 80% pripadnika bilo spremno za dalju borbu, a 20% ne (uglavnom se radilo o manjinama – Nemcima i Mađarima). Ipak, u Konjičkom puku, veći broj boraca nemačke narodnosti, ostao je veran vojničkoj zakletvi do poslednjeg dana postojanja puka.[4]
Oko 21 čas, 9. aprila komandant puka primio je naređenje da zauzme pravac Prokuplje-Blace. Odred je izvršio marš i 10. aprila stigao do Blaca, gde su mu se pridružili četnici Koste Pećanca, koji su bili spremni da učestvuju u borbi protiv nemačkih tenkova. Tog dana nije bilo borbi.
Nemci su 12. aprila izvršili poslednja pregrupisavanje snaga i potom krenuli u žestok napad sa svim raspoloživim oklopnim jedinicama i pratećom pešadijom. Nemci su izvršili tenkovski proboj na pravcima: Prokuplje-Blace i Kuršumlija-Blace. Ovim dejstvom, kao i probojem na drugim delovima bojišta, slomljen je front u širem rejonu Toplice. Zarobljeni su komandant Blačkog odreda, komandant artiljerije i komandant 2. velosipedskog bataljona, potpukovnik Julijus Reš.
Oko 10 časova 12. aprila, kada je nastalo povlačenje na čitavom frontu. Gubici Prvog konjičkog puka bili su oko 50 mrtvih, i veći broj ranjenih vojnika. Delovi jedinica konjičkih, artiljerijskih i velosipedskih koje su uspele da se borbenim desjstvima povuku kroz Jankovu Klisuru, stigle su 12. aprila u Kruševac. Uskoro su pristigle i jedinice vojne komore.[4]
Dolaskom u rajon Kruševca 1. konjički puk je sa ostalim jedinicama ušao u sastav Razbojinskog odreda.
Trinaestog aprila nije bilo borbi, osim puškaranja i izviđanja. Sutradan, naređeno je utvrđivanje položaja. Da bi oko 13 časova izvidnice primetile jake nemačke pokrete motorizovanih kolona iz pravca Kruševca prema Razbojni. Puk je prvo dozvolio prednjim neprijateljskim delovima, da se približe položajima na oko jedan kilometar, a potom na iste je otvorena vatra iz protivtenkovskih topova, pešadijskih topova i teških mitraljeza. Nemci su na kratko bili zaustavljeni i naterani da napuste vozila. Borba se vodila dva sata kada su se i ostali nemački delovi jedinica morali povući prema Kruševcu.[4]
U 17 časova komandant odreda naredio je povlačenje jedinica sa položaja i obrazovanje kolone na putu Brus – Razbojna. U 18 časova odred je krenuo pravcem Brus-Kopaonik-Jošanička Banja. Stigao je u Brus oko 23 časa. Tu je dat odmor radi prijema i podele hrane a zatim je nastavljen marš ka Jošaničkoj Banji. Sutradan je naređen pokret za Kraljevo.[4]
Rasformiranje puka uredi
U Jošaničkoj Banji 13. aprila 1941. godine, pukovnik Nežmah održao je svoj poslednji govor. Poručio je vojnicima da idu svojim kućama, jer je puk u obavezi da se preda. U 15 časova izvršeno je raspuštanje boraca i starešina Razbojnskog odreda. Nežmah se sa još nekim vojnicima kamionima uputio u pravcu Kraljeva, ali je na tom putu zarobljen od Nemaca i oteran u kraljevački logor a kasnije u zarobljeništvo.[5] Celokupno ljudstvo koje je palo u ropstvo, najvećim delom je odvedeno u zarobljenički logor Offlag VD u Ofenburgu.[6]
Vidi još uredi
Izvori uredi
- ^ Roš F., Slovenski izgnanci v Srbiji 1941-1945, Maribor, 1967.
- ^ Petranović B., Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945, Beograd, 1992.
- ^ VA, FVKJ, k. 16, reg. br. 23/3-1, 3-2, k. 26, reg. br. 32/3-1.
- ^ a b v g d đ Kako smo se borili u Aprilskom ratu U: Ivan Gruden, Stradanje slovenaca u Nišu tokom Drugog svetskog rata (1941-1944), Niš. (2014). str. 11.–14.
- ^ Lazić B., Svedočenja o ratnim zarobljenicima vojske Kraljevine Jugoslavije u Drugom svetskom ratu 1941-1945, Beograd, 1998.
- ^ Istorijski arhiv Niša (IAN), fond, Glavni odbor Crvenog krsta – okružni odbor Niš (1878–1947), kutija 71, dokument 2/582.
Literatura uredi
- Terzić, Velimir (1982). Slom Kraljevine Jugoslavije; uzroci i posledice poraza - knjiga 1. Beograd - Ljubljana - Podgorica: Narodna Knjiga - Partizanska knjiga - Pobjeda.
- Terzić, Velimir (1983). Slom Kraljevine Jugoslavije; uzroci i posledice poraza - knjiga 2. Beograd - Ljubljana - Podgorica: Narodna Knjiga - Partizanska knjiga - Pobjeda.