Rača (tvrđava)

Srednjovekovno utvrđenje i grad Rača nalaze se na ušću reke Drine u Savu, na sremskoj obali.

Rača se prvi put pominje kao grad s kaštelom „Villa Rachcha“ u dokumentu iz 1275. godine. Kasnije se Rača pominje pod raznim imenima: kao „Possessio Racha“ 1398. i 1445. godine, zatim kao „Castellum Racha“ 1465. godine, pa „Oppidum Racha“ 1477. godine, i „Castrum Racha“ 1498. godine. Rača je u srednjem veku predstavljala granični prelaz, karantin i trgovište između Austrijskog i Otomanskog carstva.

Sačuvani protokoli carinarnice u Rači svedoče o velikim poslovima mitrovačkih trgovaca sa susednom Bosnom. Iz Bosne su u Austriju uvožene: svinje, ogrevno i građevinsko drvo, voće, suve šljive, a u vreme nerodnih godina 1847-48. čak i žitarice i brašno. U Bosnu se izvozila: bakarna roba, gvožđarija, užarija, vino, rakija, južno voće i razna sitničarska roba.

Rača je često menjala gospodare. Grad je najpre bio u posedu mađarskih plemića francuskog porekla iz porodice Ajnhard. Kada se član te porodice Ladislav Zar pobunio protiv kralja Ladislava IV, oduzet mu je grad Rača i dodeljen na upravu Šomakošu Kukujevačkom. Posle izumiranja te porodice, kralj Žigmund je poklonio Raču banu Ivanu Moroviću. Kralj Matija, nakon smrti Morovića, dodelio Raču 1477. godine vlastelinu Stefanu Batoriju.

Utvrđenje pod imenom „Kraljevska varoš Rača na ušću Drine u Savu“ pominje se u raznim spisima u drugoj polovini 14. veka, posle smrti kralja Lajoša I.

Turci su osvojili Raču 1529. godine. Pod turskom upravom Rača je sredinom XVI veka bila razvijena kasaba, sa znatnim prihodima od skele i trgovine. Bartol Kašić u svom putopisu po turskim krajevima iz 1613. i 1618. godine govori o crkvi Svetog Nikole i ostacima manastira na potezu Bela Crkva.

Poznati turski putopisac Evlija Čelebija posetio je polovinom XVII veka kasabu Bijeljinu, grad Raču i grad Morović, što znači da je tom prilikom prošao i pored mesta na kojem će nekoliko decenija kasnije niknuti šanac Ušće, potonje graničarsko selo Bosut. O gradu Rači koji se nalazio na četiri sata hoda od Bijeljine, Čelebija piše sledeće: „Ime mu je srpsko. Ovaj je grad podigao jedan od srpskih kraljeva, otac bana Kodža-Matijaša. Kasnije je ovaj grad osvojio Ibrahim - paša, veliki vezir Sulejman-hanov, koji je ubijen. Sada njime upravlja vojvoda sremskog sandžaka. To je kadiluk u rangu kadiluka od sto pedeset akči. Nahije su mu pokorne i poslušne. Ima muftiju, predstavnika šerifa (nekibul-ešraf), spahijskog ćehaju (sipahi kethuda jeri), janjičarskog serdara, carinskog povjerenika za harač (harač emini). Ovim gradom upravlja budimska vojska (kol). On ima tržnog nadzornika (muhtesib), baždara i načelnika grada, ali nema gradskog dizdara ni posade. To je bio divan grad koji se nalazio na obali reke Save položen na visokom i ravnom terenu obraslom u zelenilo. Sam grad ležao je na vrhu jednog rta. Imao je trougaoni oblik, a sazidan je od cigle tako tvrdo kao da ga je gradio Šeddad. Suprotno od rta na kome je položen ovaj grad teče od Zvornika velikom snagom rijeka Drina i udara na veliku rijeku kao što je Sava. Pred ovim gradom Račom sjedinjuju se rijeke Drina i Sava. Tako ujedinjene one su ruinirale ovaj grad tako da je na obali Save ostala samo jedna kula. Zbog toga u tome gradu nema dizdara niti gradske posade. Na spomenutom u zelenilo obraslom rtu, na mestu gde se reke Drina i Sava slivaju jedna u drugu, nalaze se sedam muslimanskih i četiri bugarske i srpske mahale. Tu ima u svemu pet stotina i pedeset kuća prizemnih i na sprat. To su dobrostojeće kuće sa po dvije bašte. Svi su putevi potpuno popođeni daskom. Štaviše i sve ulice su popođene daskom i balvanima. Okolina varoši je za zimskih dana prava močvar jer je teren nizak. Tu ima u svemu pet muslimanskih bogomolja i u svih pet se obavlja sedmična molitva petkom. To su dobro posećene džamije, a svih pet ih je pokriveno daskom. Tu se nalaze dve medrese i tri osnovne škole, ali im djeca nisu tako bistra ni darovita. Tu postoje dve derviške tekije, dva mala hana, a oba se nalaze na vrhu carinarnice pristaništa. Ima i jedan prijatan hamam, ali je malen. U varoši se nalaze tri drvena mosta. Kad reke Drina i Sava jako nadođu poplave mnoge vrtove. Zbog toga su podignuti drveni mostovi. Tu ima sedamdeset dućana, a nema bezistana. Na glasu su im: hljeb, medovina, šljive i jabuke. Grožđe im nije dobro. Ovu varoš okružuje reka Sava. To su većinom brodari transportnih brodova. Njihovi prvaci nose krajiško odelo. Svo je stanovništvo vrlo čisto i voli da uživa; to su gostoljubivi ljudi i prijatelji stranaca. Većina tih ljudi ne znaju za spletke i prevare. Idući odatle šest sati prema severu došli smo u grad Morović (»Moraveč«).“

Turci su držali Raču sve do poraza pod Bečom, da bi je napustili u jesen 1687. godine, povukavši se u Bosnu. Posle toga Rača je više puta menjala gospodare, prelazeći čas u hrišćanske, čas u turske ruke. Na saboru crkvenih i narodnih prvaka u Beogradu od 18. juna 1690. godine, kojim je predsedavao patrijarh Arsenije III Čarnojević, dogovoreno je da se pošalje caru Leopoldu I u Beč molba za priznavanje crkveno-narodne autonomije srpskog naroda u Austriji. Saboru koji je prethodio Velikoj seobi Srba prisustvovali su brojni narodni predstavnici iz Srema. Tada se naseljava brojno srpsko stanovništvo koje je došlo u Srem sa Arsenijem Čarnojevićem i malobrojniji rimokatolički živalj, pre svega vojnici koji su služili u utvrđenju. Austrijske vlasti su temeljno preuredile tvrđavu u Rači, koja je tada nosila naziv ,,Fort-Racsa’’. Ona je bila veoma značajna za Austriju kao pogranično utvrđeno mesto naspram Turske.

Kada je buknuo novi rat sa Turskom 1716. godine, račansku tvrđavu su zaposeli nemački vojnici pod komandom generala Langleta. Početkom XIX veka bilo je 60 domova sa oko 500 stanovnika. Tada su zabeležene i najstarije porodice u selu, od kojih neke i danas žive u selu Sremska Rača: Vučičević, Vukojević, Milovanović, Mirković i Ostojić.

Tvrđava Rača je 1873. godine obnovljena i preuređena u zatvor sa 300 mesta. U njoj je obično boravilo oko 180 kažnjenika i 20 čuvara. Uslovi su bili veoma loši zbog nezdravog podneblja, lošeg objekta i čestih poplava. Zato je kaznionica premeštena 1880. godine u Lepoglavu.

Nešto kasnije objekat je na licitaciji kupio trgovac Kajmar iz Osijeka koji je na tom mestu otvorio pivnicu. Tvrđava je kasnije opet preprodata i porušena, a cigla sa nje odvučena. Poslednji ostaci tvrđave Rača, tada već u sastavu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, porušeni su i rasprodati 1919. godine.