Samostalna radikalna stranka

Samostalna radikalna stranka je bila politička stranka u Kraljevini Srbiji početkom XX veka, jedna od dve vodeće u vreme razvijenog parlamentarizma, zastupnik liberalizma sa socijalnim linijama. Nastala je od nezadovoljnih članova Narodne radikalne stranke. Kratko je bila na vlasti i prvenstveno je predstavljala opoziciju Srbije, koje se domalo izjednačila sa strankom iz koje je nastala. SRS je vremenom postala jedna od dvije vodeće partije u Srbiji.

Istorija

Posle neuspelog Ivandanjskog atentata na bivšeg kralja Milana, za koji su bez dokaza optuženi radikali, stranački prvaci na čelu sa Pašićem našli su se na optuženičkoj klupi. Pod pretnjom da bude osuđen na smrt, Pašić je sudu optužio sopstvenu stranku za buntovnički rad i izjavi da je zbog toga treba raspustiti, što mu je donelo pomilovanje, ali zbog toga je izgubio autoritet među članovima stranke.

Samostalnu radikalnu stranku je osnovala grupa radikala liberalnijih pogleda, tj. onoga što se još naziva radikalni liberalizam, istupivši iz Narodne radikalne stranke 1901. godine. Za razliku od manjih liberala i naprednjaka, „samostalci“ su zastupali prave onovremene zapadnjačke liberalne stavove. Samu Samostalnu radikalnu stranku su osnovali u Beogradu 1902. godine, a prvi predsednik joj je bio Ljubomir Živković. Sukob je nastao zbog radikalsko-naprednjačke fuzije i približavanja narodnih radikala dvoru, odnosno Obrenovićima. U osnovi stranka nije priznavala aprilski oktroisani ustav koji je kralj Aleksandar Obrenović nametnuo i nije htjela novu direktivu narodnih radikala, u radikalsko-naprednoj fuziji. Ideološki, samostalci su bili umereniji i više nalevo orijentisani od „starih“, druge struje radikala pod vođstvom Nikole Pašića, koji su polako postajali konzervativni i zalazili ka nacionalističkoj desnici, što će postati osnova tzv. srpskog radikalizma do današnjeg dana. Svojim programom samostalni radikali se zalažu za povratak originalnim idealima Radikalne stranke iz 20. veka: jednodomno narodno predstavništvo, parlamentarnu monarhiju, smanjenje poreza i stvaranje balkanskog saveza između slobodnih nacija na Balkanu, što će docnije biti zamenjeno idejom stvaranja Jugoslavije.

Samostalna radikalna stranka vremenom brzo jača i skoro se izjednačuje sa Narodnom radikalnom strankom, koja je u trenutku podele uživala gotovo neospornu narodnu podršku. Od 1905. do 1912. godine predsednik joj je Ljubomir Stojanović, u čijem vremenu su samostalci na vlasti pod vladom akademika Stojanovića 1905. i 1906. godine. Posle Stojanovića postaje Ljubomir Davidović, koji ostaje lider SRS-a do kraja. Poslednji od tri Ljube koji su vodili samostalce je ubedljivo najveći pečat dao SRS-u i najveći doprinos.

Pred kraj SRS počinje i borbu protiv monarhove vlasti. Tu se pogotovo primećuje problem regenta Aleksandra Karađorđevića, koji je bio sušta suprotnost svoga oca u pogledima demokratije. U vreme ujedinjenja 1918. godine, zajedno sa ostatkom srpske opozicije, učestvuje kao glavna srpska opoziciona stranka u pregovorima o ujedinjenju Jugoslovena 1918. godine podržavajući političke predstavnike iz Države Srba, Hrvata i Slovenaca naspram idejama Pašićeve vlade s ciljem što većeg i prihvatljivijeg dogovora, a N. Pašić radi na minorizaciji opozicije u Srbiji. Kao simpatizer sna južnoslovenskog ujedinjenja, podržava stvaranje zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca, ali smatra da je Kraljevina Srbija istorijsko-politička tvorevina koja se ne sme jednostavno utopiti sa Crnom Gorom i Jugoslovenima pod Austrougarskom u jednu zajednicu, već mora očuvati svoje dotadašnje težnje i ravnopravno i sporazumno ući u državnu zajednicu sa ostalima, u prvom redu Hrvatskom. Ovakav stav se pokazao izuzetno dalekovid, imajući na umu silne krize i promašaje koji su usledili u jugoslovenskoj monarhiji, kao i grubo prekinuti proces srbijanskog parlamentarizma koji je upravo strahovitom brzinom napredovao, srpsko društvo sazrevalo, kao što je i sama Samostalna radikalna stranka, koja je pred izbijanje Prvog svetskog rata premašila Narodnu radikalnu u svojoj popularnosti. U samom procesu ujedinjenja, zajedno sa ostatkom srbijanske opozicije staje na stranu Države Slovenaca, Hrvata i Srba sa uspešnim ciljem ostavljajući pašićevce iz NRS-a usamljene i u nameri da se što većim konsenzusom dogovorno stvori zajednička država, a umanji moć Pašićevog unitarizma.

1919. godine u Privremenom narodnom predstavništvu Srba, Hrvata i Slovenaca, Samostalna radikalna stranka stupa u klub sa Srpskom narodnom samostalnom strankom iz Austrougarske, odnosno Trojednice, stvarajući Demokratsku zajednicu. Proces se potom nastavlja i u Sarajevu se iste godine mnogobrojne političke stranke širom jugoslovenskog etničkog prostora ujedinjuju u Demokratsku stranku, čije predsedničko mesto uzima lider SRS-a Ljuba Davidović. Samostalna radikalna stranka je glavna stranka iz Srbije koja je ušla u novostvorenu i prvu jugoslovensku političku stranku.

Vidi još

• Milorad Drašković
• Milan Grol

Literatura

• Popović-Obradović, Olga (2008). Kakva ili kolika država?: Ogledi o političkoj i društvenoj istoriji Srbije XIX–XXI veka. Helsinški odbor za ljudska prava. 
• Radojević, Mira (1997). „Milorad Drašković i Milan Grol”. Jugoslovenski istorijski časopis. 30 (1): 67—84. 
• Radojević, Mira (1998). „O jugoslovenstvu samostalnih radikala” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 16 (2): 17—31. 
• Radojević, Mira (2001). „Jedan srpski naučnik u jugoslovenskoj politici (Božidar Marković, 1874-1946)”. Dijalog povjesničara-istoričara. 4. str. 281—291. 
• Radojević, Mira (2007). „Dinastija Karađorđević u dnevnicima i sećanjima samostalaca”. Novovekovne srpske dinastije u memoaristici. Beograd: Istorijski institut SANU. str. 203—222. 
• Radojević, Mira (2007). Naučnik i politika: Politička biografija Božidara V. Markovića (1874—1946). Beograd: Filozofski fakultet. 
• Radojević, Mira (2008). „Civili i oficiri: Iskustvo Samostalne radikalne stranke (1903)”. Vojnoistorijski glasnik. 58 (1): 25—37. 
• Radojević, Mira (2009). „Božidar (Boža) Marković i Hrvati”. Hrvatsko-srpski odnosi: Politička saradnja i nacionalne manjine. Sremska Kamenica: Fakultet za evropske pravno-političke studije. str. 21—29. 
• Radojević, Mira (2010). „Milorad Drašković u Prvom svetskom ratu” (PDF). Naša prošlost. 11: 9—30. Arhivirano iz originala (PDF) 27. 07. 2018. g. Pristupljeno 27. 07. 2018. 
• Radojević, Mira (2014). Milan Grol. Beograd: Filip Višnjić. 
• Radojević, Mira (2017). „Samostalna radikalna stranka u borbi za preporod unutrašnje uprave (1901—1914)”. Država i politike upravljanja: 18-20. vek. Beograd: Istorijski institut SANU. str. 103—121.