Sveti sinod Kraljevine Crne Gore

Sveti sinod Kraljevine Crne Gore je bio najviše crkveno-upravno tijelo u Knjaževini, odnosno Kraljevini Crnoj Gori. Upravljao je svim poslovima koji su se ticali Pravoslavne crkve u Crnoj Gori. Osnovan je početkom 1904. godine, kao Duhovni savjet, a potom je preimenovan donošenjem Ustava Svetoga sinoda u Knjaževini Crnoj Gori. Na čelu ovog tijela se od osnivanja nalazio tadašnji cetinjski mitropolit Mitrofan Ban. Zbog kašnjenja u izboru drugog eparhijskog arhijereja (zahumsko-raškog episkopa Kirila Mitrovića), Sveti sinod je sa radom započeo tek u proleće 1908. godine, a 16. (29.) decembra 1918. godine je donio istorijsku odluku o ujedinjenju Pravoslavne crkve u Crnoj Gori sa Pravoslavnom crkvom u Srbiji.

Mitropolit Mitrofan Ban (1885-1920)

Osnivanje Duhovnog savjeta

Knjaz i kralj Nikola I Petrović Njegoš (1860-1918)

Na predlog mitropolita Mitrofana Bana, knjaz Nikola I Petrović je 1. januara 1904. godine, nakon savjetovanja u Državnom savjetu Knjaževine Crne Gore, izdao Zakon o uređenju Duhovnog savjeta. Istoga dana, crnogorski knjaz je izdao i poseban ukaz kojim su za članove Duhovnog savjeta imenovani: mitropolit Mitrofan Ban, ostroški arhimandrit Petronije Rajičević, morački arhimandrit Mihailo Dožić, pivski iguman Prokopije Vračar, cetinjski protođakon Filip Radičević, vasojevićki protoprezviter Aksentije Bojović i kučki protoprezviter Pavle Petrović. Pomenuti knjaževski akti, koji su se odnosili na proglašenje Zakona o uređenju Duhovnog savjeta i imenovanje članova tog tijela, objavljeni su u službenom listu "Glas Crnogorca" od 1. januara 1904. godine. U istom broju pomenutog glasila je na trećoj stranici, pod naslovom Duhovni Savjet i Konzistorija, bio objavljen i službeni urednički komentar, koji je u celini glasio:

Njegovo Kraljevsko Visočanstvo, naš Uzvišeni Gospodar, blagovolio je potpisati zakone o uređenju Duhovnog Savjeta i Konzistorije u Crnoj Gori, kao što se to vidi iz odnosnih ukaza, koji su doneseni na čelu današnjega lista. Ove zakone - po želji našeg Mitropolita gosp. Mitrofana - napisao je Njegovo Preosveštenstvo, doktor bogoslovlja, Nikodim Milaš, pravoslavni Episkop Dalmatinski. Pošto se G. Episkop Milaš danas računa među najbolje kanoniste, što ih pravoslavna crkva ima, to smo uvjereni, da će i ovi zakoni u potpunome smislu odgovoriti svijema savremenim potrebama sv. pravoslavne crkve u Crnoj Gori. Mi iskreno i sa osobitom radošću pozdravljamo ovaj napredak svete naše crkve i našeg sveštenstva.

Ove službene vijesti o ustanovljenju Duhovnog savjeta u Crnoj Gori prenela su početkom 1904. godine i druga glasila. Međutim, nedugo potom je došlo do izvjesnih promjena, koje su se odnosile na zvanični naziv, sastav i prirodu pomenutog tijela.

Od savjeta do sinoda

Episkop Kirilo Mitrović

Nedugo nakon objavljivanja januarskih odluka o osnivanju i sastavu Duhovnog savjeta, došlo je do značajnih promjena. Prvobitni naziv, pod kojim je ovo tijelo bilo osnovano, naknadno je promjenjen u Sveti sinod i pod tim nazivom je potom objavljen Ustav Svetoga sinoda u Knjaževini Crnoj Gori, koji je štampan tokom iste 1904. godine, ali je na kraju samog teksta antidatiran pod navodnim 30. decembrom 1903. godine. Međutim, to je bila samo jedna u nizu neobičnosti koje su se odnosile na pomenuti akt. Naime, pojedine odredbe ovog Ustava odstupale su od zvanično objavljenih januarskih odluka, što se prvenstveno odnosilo na sastav tog tijela. Prema januarskom ukazu, za članove Duhovnog savjeta su između ostalih imenovani i tadašnji predstojatelji moračkog i pivskog manastira, ali u naknadno objavljenom Ustavu nije bilo ni pomena o njihovom članstvu u Svetom sinodu. Ove i druge razlike i nesaglasnosti između službenih podataka iz Glasa Crnogorca od 1. januara 1904. godine i naknadno štampanog, ali antidatiranog Ustava Svetoga sinoda, predstavljale su jasno svjedočanstvo o napuštanju prvobitnih zamisli o osnivanju redovnog Duhovnog savjeta zarad stvaranja Svetog sinoda kao značajno dugačijeg tijela.

Slične naknadne promjene su sredinom 1904. godine izvršene i prilikom objavljivanja posebnog Ustava pravoslavnih konsistorija u Knjaževini Crnoj Gori, koji se po raznim osnovama razlikovao od januarskog Zakona o uređenju Pravoslavne Konsistorije. Prema ukazu o proglašenju ovog zakona od 1. januara 1904. godine, u Crnoj Gori je osnovana jedinstvena konzistorija. Međutim, u tekstu naknadno objavljenog konzistorijalnog Ustava, koji je sredinom 1904. godine takođe štampan pod antidatiraniom vremenskom odrednicom, odnosno pod navodnim 1. januarom 1904. godine, stajalo je da se Crnoj Gori osnivaju dve posebne eparhijske konzistorije. Ova ključna razlika je dodatno svedočila da je tokom prve polovine 1904. godine došlo do značajnog odstupanja od prvobitnih januarskih zakona i ukaza.

Najznačajniju novinu u odnosu na januarske odluke predstavljalo je preimenovanje prvobitnih zakona u naknadne ustave, kao i preimenovanje Duhovnog savjeta u Sveti sinod. Po kanonskom pravu, pojam sinoda se mogao odnositi samo na tijelo sastavljeno od skupine arhijereja, ali u vrijeme objavivanja antidatiranog Ustava Svetoga sinoda u Crnoj Gori je postojao samo jedan arhijerej - mitropolit Mitrofan Ban, koji je u isto vrijeme administrirao i upražnjenom Zahumsko-raškom eparhijom. Iako je Ustav predviđao da će budući zahumsko-raški episkop takođe biti član Svetog sinoda, to nije bilo dovoljno za stvaranje punopravnog sinoda, pošto je kanonsko pravo propisivalo da takvo tijelo mora imati najmanje trojicu arhijereja u svome sastavu. Crna Gora je u to vrijeme imala samo dvije eparhije, što znači da nisu postojali ni osnovni kanonski preduslovi za stvaranje punopravnog sinoda. Zbog tih i drugih poteškoća, krnji Sveti sinod je počeo da zaseda tek u proleće 1908. godine, nakon imenovanja Kirila Mitrovića za zahumsko-raškog episkopa, a treći arhijerej je pribavljen tek 1913. godine, kada se u sastav ovog tijela uključio Gavrilo Dožić, koji je ukazom kralja Nikole postavljen za pećkog episkopa. Iako je rad na osnivanju Svetog sinoda započeo 1904. godine, ovo tijelo je osnovne kanonske preduslove za rad steklo tek 1913. godine.

Treći naziv: Arhijerejski sabor

Ustav Knjaževine Crne Gore iz 1905. godine

Glavni članak: Nikoljdanski ustav

Tokom 1905. godine, na ranije pomenuta pitanja nadovezalo se još jedno slično pitanje, koje je otvoreno donošenjem državnog Ustava Knjaževine Crne Gore. U članovima 135. i 137. koji su se odnosili na pojedina crkvena pitanja, pomenuti su inostrani sabori i sinodi, kao dve vrste crkvenih tijela, ali u čitavom tekstu ustava nije bilo ni pomena o nedavno stvorenom Svetom Sinodu u samoj Crnoj Gori, već je umesto tog tijela u članovima 129. i 131. doslovno pomenut nekakav "Arhijerejski Sabor". Povrh toga, u članu 129. je bila pomenuta samo jedna eparhija - Mitropolija crnogorska, dok o drugoj eparhiji u Crnoj Gori (Zahumsko-raška eparhija) u čitavom tekstu ustava nije bilo ni spomjena, što je došlo do posebnog izražaja u članu 45. koji je predviđao da će crnogorski mitropolit po položaju biti član Narodne skupštine, dok takva mogućnost nije ni pomenuta za poglavara druge eparhije, koja je u to vrijeme bila upražnjena, što znači da je i o tom pitanju prilikom donošenja ustava bio načinjen nekakav izuzetak ili previd.

Pomenuti primjeri svjedoče da je u roku od nepune dvije godine (1904-1905) isto crkveno tijelo u tri ključna i zvanična akta bilo imenovano na tri potpuno drugačija načina: prema prvobitnom zakonu naziv je glasio "Duhovni savjet", potom je u crkvenom ustavu uveden naziv "Sveti sinod", a zatim je u državnom ustavu uveden naziv "Arhijerejski sabor". Ove nedoslednosti na slikovit način svjedoče o nepostojanju jasnih smjernica za uređenje postojanog i na kanonima zasnovanog crkvenog poretka u Crnoj Gori.

Sastav

Sveti sinod su sastavljali: arhiepiskop cetinjski i mitropolit Crne Gore, episkop zahumsko-raški, arhimandrit cetinjski, arhimandrit ostroški, tri protoprezvitera i sinodski sekretar. Predsjednik je bio mitropolit crnogorski, brdski i primorski, a ako je bio spriječen zastupao ga je episkop zahumsko-raški.

Prva četiri sinodska člana su bili članovi po pravu, a tri protoprezvitera članovi po izboru (sa trogodišnjom službom). Njih su za prvi put birali sinodski članovi po pravu, a kasnije svi sinodski članovi. Dužnost sekretara u Svetom sinodu je vršio sekretar Cetinjske konsistorije.

Sveti sinod se sastajao u prestonici redovno dva puta u godini, u proljeće i u jesen. Mogao se sastajati u prestonici i vanredno u svako doba godine, kad se istakne potreba. U oba slučaja, morala je biti izviještena državna vlast o svakom sinodskom sastanku. Vrijeme i dan sinodskog sastanka je određivao mitropolit, a kad njega nema, njegov zamjenik.

Na vanrednoj sjednici Svetog sinoda Pravoslavne crkve u Crnoj Gori od 16. decembra 1918. jednoglasno je donesena odluka „da se nezavisna Srpsko-Pravoslavna Sv. Crkva u Crnoj Gori ujedini s autokefalnom Pravoslavnom Crkvom u Kraljevini Srbiji”. Sinodski članovi su bili: mitropolit Crne Gore Mitrofan Ban, mitropolit pećki dr Gavrilo Dožić, episkop nikšićki Kirilo Mitrović i sinodski sekretar đakon Ivo Kaluđerović.

Djelokrug

Djelokrug Svetog sinoda prostirao se, u smislu 6. kanona Sedmog vaseljenskog sabora, na sva kanonička i evanđelska djela koja su se ticala Mitropolije. Isključeno je bilo samo ono što je spadalo u ličnu nadležnost mitropolita.

Poslovi Svetog sinoda su se dijelili na unutrašnje, strogo državne i čisto crkvene, i spoljašnje, takođe crkvene ali koji su u dodiru sa državnom vlašću. Jedni unutrašnji poslovi su bili upravnog (administrativnog) karaktera, a drugi sudskog. Sve odluke i presude Svetog sinoda o unutrašnjim poslovima po sebi su bile izvršne. Njih su izvršavale, po naredbi mitropolita, nadležne crkvene i građanske vlasti. Odluke Svetog sinoda o spoljašnjim poslovima, da bi postale izvršne i za svakog obavezne, morale su imati vrhovno knjaževsko odobrenje.

Sveti sinod je mogao donositi punovažne odluke kad su bili prisutni u sjednici predsjednik i bar još tri člana, od kojih dva člana po pravu i jedan po izboru. Sinodski članovi po izboru su imali savjetujući glas. Episkop zahumsko-raški i arhimandriti cetinjski i ostroški su imali odlučujući glas, a mitropolit još i potvrđujući glas. Nikakva sinodska odluka nije mogla biti punovažna ako nije svojim glasom pristao na nju mitropolit ili mitropolitov zamjenik.

Unutrašnji poslovi

Unutrašnji poslovi Svetog sinoda upravnog karaktera:

• vrhovni nadzor i staranje o tome da se u punoj strogosti čuvaju primljeni Pravoslavnom crkvom dogmati vjere i da se ti dogmati vjerno i pravilno tumače u smislu učenja Pravoslavne crkve;
• nadziranje da li se svugdje po kanoničkim odredbama vrše svete tajne i ostali bogoslužbeni čini i izdavanje naredaba u pogledu opšteg i posebnog bogopoštovanja u smislu osnovnih bogoslužbenih ustanova Pravoslavne crkve;
• nadziranje i staranje da se u strogosti čuvaju sveti apostolski, saborni i otačaski kanoni, sveštena predanja i običaji koji su osvećeni vaseljenskom crkvom i da se ne bi od toga u čemu odstupalo ili novo šta „uvađalo“;
• odobravanje štampanja knjiga određenih za opštu upotrebu;
• nadziranje sadržaja knjiga, časopisa i slika koje su štampane u Knjaževini ili u inostranstvu i donesene u Knjaževinu, a tiču se vjere i namijenjene su na upotrebu mladeži ili sveštenstva;
• prosuđivanje o tome kad se otkriju svetiteljske mošti ili čudotvorne ikone i rješenje kakvo se poštovanje ima odavati tim moštima ili ikonama;
• nadziranje da se svete crkve, manastiri, groblja i uopšte osveštane zgrade dostojnu poštuju i da se sačuvaju od svake profanacije, a tako isto da ne budu profanaciji izloženi sveti krstovi, svete mošti, svete ikone i svi oni osveštani predmeti koji su namijenjeni bogosluženju;
• nadziranje i staranje o hrišćanskom moralu u narodu i izdavanje okružnih sinodskih poslanica sa poukom o strogom čuvanju i ispunjavanju vjerskih i crkvenih dužnosti prema kanoničkim propisima Pravoslavne crkve;
• nadziranje o tome da ne bi koji inovjerac nanosio „vrijeda“ Pravoslavnoj crkvi i potkopavao osnove pravoslavne vjere sredstvom usmenog ili pismenog inovjernog učenja, ili inače ma kojom bilo vrstom prozelitizma;
• izdavanje naredaba za uzdržavanje opšte duhovne discipline među klirom, a posebno u pogledu spreme kandidata za sveštenički čin, u pogledu vršenja od strane sveštenstva svešteničkog poziva u službi učitelja vjere i morala, strojitelja svetih tajni i rukovođača naroda u religiozno-moralnom životu;
• izdavanje pravila po kojima se moraju kaluđeri da vladaju, kakvu spremu moraju da imaju prije nego što će stupiti u čin i uopšte pravila o manastirskom životu;
• izdavanje pravila po kojima imaju eparhijske konsistorije da upravljaju eparhijskim poslovima, i to u smislu pozitivnih crkvenih i državnih propisa;
• pretresanje pitanja po pravoslavnom crkvenom pravu koja se u Mitropoliji istaknu i izravnjanje sporova koji su se slučajno kroz to istakli;
• slušanje izvještaja koje podnose Svetom sinodu eparhijske konsistorije o svom radu kroz dotičnu godinu;
• ispitivanje lica koje je izabrano za arhijereja da li je dostojno episkopske hirotonije i izdavanje tome licu odnosne sinodske gramate.

Spoljašnji poslovi

Spoljašnji poslovi Svetog sinoda:

• određenje oblasnih granica svake eparhije;
• osnivanje novih ili ukidanje starih manastira;
• vanredni crkveni praznici, osobito kad se ima to svetkovati u „rabotne dane“ ili van hrama;
• pitanja o učevnim zavodima za sveštenstvo i o dobrotvornim javnim zavodima;
• dozvola za kupljenje u narodu priloga za gradnju koje nove crkve, manastira ili dobrotvornog crkvenog zavoda, ili za pomaganje kakve zadruge sa crkveno-prosvjetnim karakterom;
• biranje tri sveštena lica koja će se predložiti knjazu da jednoga od njih imenuje na vikantnu arhijerejsku stolicu u Knjaževini;
• biranje arhimandrita Cetinjskog manastira i arhimandrita Ostroškog manastira;
• rješenje o tome, kada se istakne neophodnost staviti u penziju mitropolita ili episkopa;
• raspravljanje pitanja o slučajnom nesporazumu između građanske vlasti i crkvene vlasti u pogledu prava Pravoslavne crkve i jerarhije i u pogledu imuniteta svetih mjesta i ličnog imuniteta sveštenih lica.

Sudska vlast

Unutrašnji poslovi Svetog sinoda sudskog karaktera:

• u pitanjima strogo crkvenim imao je vrhovnu jurisdikciju nad svim sveštenstvom Mitropolije bez razlike čina;
• kao vrhovna sudska vlast, u sporovima čisto crkvenim i u disciplinarnim stvarima svešteničkih lica, djelovao je kao sud ili prve ili druge instance;
• revidirao, potvrđivao ili preinačavao je presude koje mu je nadležna konsistorija po službenoj dužnosti podnosila;
• izdavao je rješenja kad se nadležna konsistorija dvoumila o kazni koja bi se imala naložiti dotičnom sveštenom licu za učinjenu krivicu;
• davao je mišljenje kad bi se jedno svešteno lice, osuđeno na svrgnuće, obratilo molbom knjazu za pomilovanje;
• nadzirao je da li se izvršavaju zakonski propisi kad bi neko svešteno lice bilo optuženo za građanski prestup;
• nadzirao je da li se izvršavaju zakonski propisi kad bi se jedno svešteno lice moralo da „prikaže“ građanskom sudu.

U unutrašnje poslove iz nadležnosti Svetog sinoda spadala su i bračna pitanja.

Vidi još

• Mitropolija crnogorsko-primorska
• Zahumsko-raška eparhija

Literatura

• Dragović, Živko, ur. (1904). „Duhovni Savjet i Konzistorija”. Glas Crnogorca. 33 (1): 3. 
• Dragović, Živko, ur. (1904). „Ustav pravoslavnih konsistorija u knjaževini Crnoj Gori”. Glas Crnogorca. 33 (29): 3. 
• Ustav Svetoga Sinoda u Knjaževini Crnoj Gori. Cetinje: Državna štamparija. 1904. 
• Ustav pravoslavnih konsistorija u Knjaževini Crnoj Gori. Cetinje: Državna štamparija. 1904. 
• Vuković, Sava (1996). Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka. Beograd: Evro. 
• Durković-Jakšić, Ljubomir (1991). Mitropolija crnogorska nikada nije bila autokefalna. Beograd-Cetinje: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve, Mitropolija crnogorsko-primorska. 
• Ivanović, Filip (2006). Problematika autokefalije Mitropolije crnogorsko-primorske. Podgorica-Cetinje: Unireks, Svetigora. 
• Slijepčević, Đoko M. (1966). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 2. Minhen: Iskra. 
• Džomić, Velibor (2006). „Kanonsko-pravni i državno-pravni status Mitropolije crnogorsko-primorske”. Pravoslavlje u Crnoj Gori. Cetinje: Svetigora. str. 129—157.