Spomenik crvenoarmejcima (Vrbas)

Spomenik Crvenoarmejcima u Vrbasu, posvećen je dvojici vojnika Crvene armije poginulih prilikom oslobođenja Vrbasa u Drugom svetskom ratu. Otkriven je u proleće 1946. godine. Postavljen je iznad njihovog grobnog mesta, na tek tada uređenom trgu između ulica Maršala Tita, Ivana Milutinovića i Bačke ulice. Nakon rezolucije Informbiroa 1948. godine biva marginalizovan, a potom i uklonjen.

Ovaj u narodu prozvan Ruski spomenik je obnovljen 2010. godine, a u obnovi spomenika su učestvovali Skupština opštine Vrbas i Ambasada Ruske federacije. Trg na kojem se nalazi spomenik 2013. godine je dobio naziv trg Crvene armije.

Podizanje spomenika

Između Srbije i Rusije postoje vekovne istorijske, civilizacijske i kulturne veze. Kao tradicionalni saveznik Srbije, zahvalnost i afirmacije veza sa Rusijom našle su svoje izraze i u spomeničkim formama. Olga Manojlović Pintar u tim vekovnim srpsko–ruskim vezama vidi i uzroke podizanja prvih spomenika nakon završetka Drugog svetskog rata po srpskim gradovima i selima, u kojima je zajedno čuvano sećanje na pale borce oba naroda. Prvi takav spomenik podignut je odmah po oslobođenju Beograda. Vest o sahrani i podizanju prvog spomenika Crvenoarmejcima koji su poginuli prilikom oslobođenja Beograda objavljen je u prvom broju „Politike“ od 28. oktobra 1944.godine. Samo u novembru 1944. godine u Beogradu, Crvenoarmejcima su podignuti 18 velikih i 32 mala spomenika. Tako su u samom centru Beograda, na svim značajnijim trgovima, bili podignuti spomenici Crvenoarmejcima: na današnjem Trgu Republike, na Slaviji, kod Vukovog spomenika, i drugde.

Svi su pravljeni od mermera i granita i isprva samo u formi postamenata i spomen–ploča. Ova praksa podizanja spomenika Crvenoarmejcima deo je šire akcije uređenja memorijalnih centara i vojničkih grobalja koji su predstavljali poseban oblik obeležavanja puta kojim se Crvena armija kretala kroz istočnu Evropu. Praksa sahranjivanja poginulih boraca Crvene armije na centralnim trgovima prenela se i na druge gradove Srbije, kao i na sela posebno oko Beograda i kroz Vojvodinu, koja su se nalazila na putu sovjetske vojske kroz Jugoslaviju. Tako su i u Novom Sadu, ispred spomenika Svetozaru Miletiću, januara 1945. godine sahranjena četiri avijatičara Crvene armije.

Spomenik posvećen dvojici vojnika Crvene armije poginulih prilikom oslobođenja Vrbasa u Drugom svetskom ratu, otkriven je tek u proleće 1946. godine. Postavljen je iznad njihovog grobnog mesta, na prostoru između ulica Maršala Tita, Ivana Milutinovića i Bačke ulice, na parteru koji iako nije činio centralni trg mesta, nije izabran slučajno. Naime od osnivanja Novog Vrbasa u 18. veku s dolaskom Nemaca, i iako spojena sa Starim Vrbasom u jednu celinu, sve do završetka Drugog svetskog rata ova dva naselja činili su zasebne opštine. Bačka ulica bila je linija razdvajanja odnosno granica između opština Starog i Novog Vrbasa. Podizanje spomenika na takvom mestu se čini namernim, kao vid simboličkog spajanja dva do tada „razdvojena“ grada, jer je te godine Vrbas i formalno ujedinjen u jedinstven grad.

Spomenik se sastojao od trostruke zvezde petokrake, koja čini njegovu osnovu, na koju je postavljen crni mermerni obelisk u vidu nadgorbnog spomenika na kome su ispisana imena poginulih - Aleksandar Tesa (1923–1944) i Aleksej Feodorovič Širšikov (1909–1944). Iznad njihovih imena nalazio se uklesan srp i čekić, a na vrhu spomenika postavljena je crvena zvezda petokraka, dok je pri dnu bio isklesan izvestan zapis čiji nam sadržaj danas nije poznat. Spomenik je otkrio tadašnji predsednik Mesnog Narodnog Odbora Vrbas, Prokopije Proka Iskrin, u prisustvu ruskog oficira i pripadnika JNA, kao i mnogobrojnih građana okupljenih na uređenom novom trgu oko spomenika.

Ovaj spomenik, kao i većina drugih koji su podignuti od Aleksinca do Subotice, u uslovima tek ostvarene socijalističke revolucije i ratne pobede, su kroz pozitivnu predstavu sovjetskih vojnika i njihovog herojstva i žrtve služili kao sredstvo propagande socijalističkih ideja i savezništva novog komunističkog rukovodstva sa SSSR. Nakon rezolucije Informbiroa 1948. godine, ovi spomenici postaju nepoželjni u javnom prostoru, te su uklanjani, prenošeni na gradska groblja ili uništavani. Oni prestaju da budu značajna mesta jer su izražavali vezu sa SSSR koja je prekinuta. Spomenik u Vrbasu je jedan od retkih koji nije uklonjen 1948. godine, ali biva marginalizovan. O tome kada je uklonjen ne postoje tačni podaci i povodom toga ima različitih mišljenja, koja uglavnom spadaju u vremenski period od šezdesetih do osamdesetih godina 20. veka.

Kako Pintarova ističe, dok je od oslobođenja simbol vojnika Crvene armije i spomenici njima u čast služili za „uprostoravanje ideologije socijalističke revolucije pozivanjem na tradicionalne veze Srba i Rusa“, nakon sukoba sa Informbirom, potreba prezentovanja autohtonog puta Jugoslavije u socijalizam „zahtevala je nove prezentacije Drugog svetskog rata, koje su isticanje žrtve Crvenoarmejaca nužno potisnule u drugi plan.“

Obnova spomenika

Ideju o obnovi spomenika pokrenulo je Društvo srpsko–ruskog prijateljstva „ROD“ iz Vrbasa krajem 2009.godine. Ova inicijativa je donekle ishod rezultata i utisaka posete ruskog predsednika Medvedeva Srbiji 2009. godine. Njegov dolazak poklopio se sa obeležavnjem 20. oktobra, Dana oslobođenja Beograda u Drugom svetskom ratu, koje je od petooktobarskih promena bilo marginalizovno.

Sakupivši potpise građana, Društvo srpsko-ruskog prijateljstva „ROD“ je već u novembru 2009. godine predalo skupštini opštine Vrbas peticiju za obnovu Ruskog spomenika. Uz peticiju stajalo je i obrazloženje njihovog predloga: „Smatramo da se, oni koji su pali za slobodu naše zemlje ne smeju zaboraviti, ma kom narodu pripadali, a posebno ne oni koji su se borili protiv fašizma u NOR-u. Nadamo se da i Vi mislite tako i da je interes cele Opštine da čuva svoje spomenike i kulturnu baštinu uopšte.”

Inicijativa je prihvaćena već u martu 2010. godine. Ruska ambasada u Srbiji obaveštena je o odluci da se obnovi spomenik borcima Crvene armije i izrazila je veliku zainteresovanost za ovaj projekat. Rešeno je da obnovljeni spomenik bude isti kao i originalni podigut 1946. godine, te je obnovljeni spomenik izrađen na osnovu fotografija starog. U svrhu izrade ovog projekta koji je podrazumevao ne samo obnovu spomenika već i uređenje prostora oko njega, opština Vrbas se obavezala da će urediti prostor oko spomenika, dok je ruska ambasada na sebe preuzela izgradnju samog spomenika.

Obnovljeni spomenik poginulim Crvenoarmejcima svečano je otkriven 20. oktobar 2010.godine, kojem su, pored predstavnika opštine Vrbas i Društva srpsko-ruskog prijateljstva „ROD“, prisutvovali i ambasadori Rusije i Ukrajine, i predstavnik ambasade Belorusije, kao nekoliko hiljada okupljenih građana Vrbasa. Srđan Radović ovakvu vrstu memorijalnog uspostavljanja i jačanja međunarodnih veza naziva „aktivnom memorijalnom diplomatijom“.

Trg Crvene armije

Spomenik Crvenoarmejcima na dan proglašenja trga Crvene armije 2013. godine

Već u vreme priprema za obnovu spomenika, postojala je ideja da taj prostor uređen kao trg ponese naziv „Ruski trg“, "Crveni trg" ili "Trg Crvene armije". U raspravama koje su trajale gotovo dve godine, konačno je usvojen naziv trg Crvene armije.

Svečanost proglašenja trga određena je 10. maja 2013.godine, u okviru proslave 9. maja, Dana pobede nad fašizmom. Svečanosti je, uz veliki broj građana Vrbasa i funkcionere lokalne samouprave, Opštinskog Odbora SUBNOR-a i predstavnika Društava srpsko–ruskih prijateljstava, prisustvovali i Aleksandar Čepurin, ambasador Ruske Federacije u Srbiji, pukovnik Andrej Bloha, predstavnik Ambasade Ukrajine, i Džavanšir Madžidov, predstavnik Ambasade Azerbejdžana - predstavnici država i naroda koji su činili Crvenu armiju. Nakon intoniranja himni Srbije i država gostiju, sledilo je polaganje venaca svih prisutnih delegacija (ambasada, Udruženja „ROD“, SUBNOR-a, OO Demokratske stranke, OO SPS i OO PUPS). U govorima predsednika opštine, kao i ambasadora Rusije i predstavnika ambasada Azerbejdžana i Ukrajine, potom predstavnika SUBNOR-a i Udruženja „ROD“ istaknuto je sećanje na pale borce, vekovnog prijateljstva i ulozi Crvene armije u oslobođenju zemlje od fašizma.

Skrnavljenje spomenika

Oskrnavljeni spomenik-otkinuta zvezda bačena odmah pored i ulubljena tabla naziva trga

U aprilu 2014. godine lokalni list izvestio je da je već po drugi put neko skinuo zvezdu petokraku sa spomenika Crvenoarmejcima. Od tada do danas SUBNOR i Društvo srpsko-ruskog prijateljstva „ROD“ vode bitku sa nepoznatim počiniocima tako što svaki put skinuto obeležje vrate. Prema tvrdnjama vrbaskog SUBNOR-a od postavljenja spomenika 2010. do 2017. godine dogodila su se četrnaest napada na ovaj spomenik. Petokraka skinuta sa spomenika bila bi pronađena u blizini spomenika. Takođe je jednom prilikom došlo i do ulubljivanja table sa natpisom Trg Crvene armije postavljenog ispred spomenika kao i čupanja tek posađenih sadnica ruža.

Spomenik Crvenoarmejcima jedan je od nekoliko spomenika posvećenih Narodnooslobodilačkoj borbi na teritoriji Vrbasa. Hronološki gledano, on je podignut prvi (1946. godine), ali i poslednji (2010.godine). Povodom obeležavanja 10. godišnjice Ustanka u Drugom svetskom ratu 1951.godine, u Vrbasu su podignuta dva spomenika : spomenik Isi Sekickom na gradskom groblju u Vrbasu i Spomenik palim borcima Narodnooslobodilačkog rata i žrtvama fašističkog terora koji se nalazi u parku na centralnom trgu Nikole Pašića. Kasnije, 1966. godine na gradskom groblju podignuta je spomen-kosturnica u kojoj su sahranjeni poginuli prilikom ulaska okupatorskih snaga u Vrbas 1941.godine kao i borci koji su preminuli u vrbaskoj bolnici u preriodu od 1944. do 1945. godine. 80-ih godina 20. veka podignuti su spomenici dvojici najviše cenjenih ličnosti iz NOR-a u Vrbasu: Isi Sekickom, na mestu njegove pogibje u kulskom ataru, i Savi Kovačeviću, na poljoprivrednom dobru koje nosi njegovo ime. Takođe su tokom godina podizane brojne spomen-biste i spomen-ploče.

Galerija

• 
  Govor oficira JNA prilikom otkrivanja spomenika Crvenoarmejcima u Vrbasu 1946.
• 
  Govor Proke Iskrina prilikom otkrivanja spomenika Crvenoarmejcima u Vrbasu 1946.1
• 
  Govor Proke Iskrina prilikom otkrivanja spomenika Crvenoarmejcima u Vrbasu 1946.2
• 
  Spomenik Ise Sekickog na gradskom groblju.
• 
  Spomenik Isi Sekickom na mestu pogibje u kulskom ataru.