Википедија

Tijavanako

Grad Tijavanako je bio verska i politička prijestonica Tijavanako kulture (500-1200) koja se smatra najvažnijom kulturom koja je prethodila Inkama. Civilizacija Tijavanako je bila najdugotrajnija civilizacija smeštena u blizini jezera Titikaka, visoko u planinama današnjih država Perua i Bolivije. Tijavanako je jedna od navećih arheoloških lokacija Južne Amerike. Površinski ostaci trenutno pokrivaju oko 4 kvadratna kilometra i uključuju ukrašenu keramiku, monumentalne građevine i megalitske blokove. Na vrhuncu moći bila je između 500. i 1000. godine. Populacija ove lokacije je verovatno bila na vrhuncu oko 800 godine sa 10.000 do 20,000 ljudi.[1] Stanovništvo je nestalo oko 1000. godine n. e. pod misterioznim okolnostima.

Tijavanako
Kapija Sunca
MestoBolivija
Koordinate16° 33′ 17″ J; 68° 40′ 24″ Z / 16.554722° J; 68.673333° Z / -16.554722; -68.673333
Istorija
GraditeljCivilizacija Tijavanako

Ovo mesto je prvi put zabeležio u pisanoj istoriji 1549. godine španski konkistador Pedro Seza de Leon dok je tragao za glavnim gradom Inka Kulasujom.[2]

O značenju imena se još raspravlja. Prema mišljenju profesora A. L. Kolata izvorni naziv je bio Taypikhala, što je ajmarski za „kamen u središtu”, čime se aludiralo kako je ovaj grad središte sveta.[3] Pravi naziv grada je izgubljen, jer njegovi stanovnici nisu imali pismo.[4][5] Hegarti i Beresford-Džons sugerišu da je pukinski jezik najverovatnije bio jezik Tijavanaka.[6]

Tijavanako je upisan na Uneskov spisak mesta Svetske baštine u Americi 2000. godine,[7] jer „njegovi monumentalni ostaci svedoče o kulturnom i političkom značaju kulture koja se razlikuje od svih ostalih pretkolumbovskih kultura Amerika”.

Takozvano „Potonulo dvorište” hrama-piramide Akapana iznutra, pogled od 360º sastavljen od 14 pojedinačnih fotografija
Antropomorfni monolit el Fraile (monah) ispred piramide Akapana

Istorija uredi

 
Detalj monolita Frejle
 
Glave na zidu „potonulog hrama”

Tijavanako je u početku sagrađen kao jedan od brojnih gradova sa malim hramovima oko 1200. p. n. e.[8][9] Počev od 1970-ih, Karlos Ponse Sangines je predložio da je ova lokacija prvi put zauzeta oko 1580. p. n. e.,[10] sudeći prema najstarijem radiougljeničnom datiranju na lokaciji. Ovaj datum se i danas viđa u nekim publikacijama i muzejima u Boliviji. Od 1980-ih, istraživači su ovaj datum prepoznali kao nepouzdan, što je dovelo do konsenzusa da lokalitet nije stariji od 200 ili 300 godina pre nove ere.[11][12][13] Najnovije, statističke procene pouzdanih radiougljeničnih datuma navode da je nalazište osnovano oko 110. godine nove ere (50–170, verovatnoća 68%),[14] što je datum podržan nedostatkom keramičkih stilova iz ranijih perioda.[15]

Gradovi kvadratnih ćerpičnih kuća spojenih pravilnim popločanim ulicama, koji su zavisili od stada, lova, ribolova i nešto poljoprivrede (krompir, kukuruz, breskve, oka i kinoa), delili su kontrolu nad ovim područjem do otprilike 400. godine. U to vreme grad je počeo da preuzima kontrolu i uključuje ostale gradove u čvrsto kontrolisano jezgro regije koja je kasnije postala carstvo Tijavanaka. Počele su se koristiti lame za uzgoj vune i kao transportne životinje, počele su se praviti alatke od bakra i specijalizovali su se zanati, organizovan je sistem navodnjavanja koji je doveo do procvata poljoprivrede i neizravnog uzdizanja vladarske elite koja je kontrolisala trgovinu vunom od velikih krda alpaka. Njihovo bogatstvo je dovelo do izgradnje velikih javnih građevina od kamena koje su raskošno ukrasili lokalni majstori, ali i popločanih cesta koje su povezivale Tijavanako sa vazalnim gradovima, kao što je Vari u Peruu (koji će kasnije postati njegov rival).

Tokom sledećih nekoliko stotina godina, Tijavanako je imao snažan uticaj na južne i srednje Ande kroz mešavinu strategije kolonizacije, indirektne kontrole i trgovačkih veza koje su se protežale od zapadne obale do istočnih džungli današnje Bolivije, Čilea i Perua. Trgovački putevi lama (camellones) su se rasprostirali na više od 65 km², širine preko 6 m i isprekidani vodovodnim kanalima širine 3 m svakih 200 m. Kanali su pored primarne vodovodne uloge služili i kao rašladni uređaji toekom dana, što je doprinosilo boljim uslovima krhke mikroklime poljoprivrednih polja.

Tijavanako je doživeo vrhunac oko 800. godine kada se rasprostirao na području od oko 6 km² sa oko 70.000 kuća u kojima je živelo oko 125.000 stanovnika. Opadanje grada je započelo u 11. veku, a potpuni kolaps se dogodio u prvoj polovini 12. veka iz nepoznatih razloga. Naučnici odbacuju teorije o invaziji i ratnom pustošenju grada, te pretpostavljaju da su razlozi bili klimatske promene koje su dovele do slabih uroda i slabljenja centralističkog sistema kako su njegovi delovi sticali nezavisnost.

Grad je prvi opisao španski konkistador i samoproglašeni „prvi hroničar indijanaca”, Pedro Kieza de Leon, 1549. godine kada je slučajno naišao na grad tokom potrage za Inka gradom Kolasujuom.[16]

Danas su stare ćerpićne kuće prekrivene modernim kućama, ali je obredno središte uglavnom sačuvano. Arheološki lokalitet i muzej su u opasnosti od propadanja zbog nedostatka planova iskopavanja, bespravne gradnje opštinskih vlasti i nemogućnosti ostvarenja projekta konzervacije koji u potpunosti finansira japanska bezprofitna organizacija Funds-in-Trust.[17]

Odlike uredi

 
Inka brod u Tijavanako muzeju
 
Hram Kalasasaja
 
Naušnice od sedefa, tirkiza i kore drveta prečnika 11 cm, pronađene u Tijavanaku (iz oko 800.-1200.)

Jezgro drevnog grada sastoji se od niza ogromnih monumentalnih skulptura. Najveća je piramida Akapana, kamenom obložena terasasta humka dugačka oko 200 m i visoka 18 m, okružena kanalom, koji sadrži središnje tzv. potonulo dvorište. Iskopavanjem je otkriveno da je izvorno bio obložen plavim kamenom i da je imao hram na vrhu, što je uobičajeno kod srednjoameričkih piramida. Zidovi manjeg potonulog hrama su sačinjeni od 48 stubaca od crvenog peščenjaka i ispunjeni su mnogim kamenim glavama koje nesumljivo predstavljaju odrubljene glave poraženih neprijatelja, a koje su verovatno bile izlagane u hramu.

Ostale velike konstrukcije uključuju Kalasaju, ogromnu povišenu platformu dugačku 130 m, te terasastu humku koji svojim oblikom podseća na slovo T, poznatu kao Pumapunku, a za koji se veruje kako je služila kao opservatorija. Ispred njega se nalazi verovatno najpoznatiji spomenik, Vrata Sunca, isklesana od jedinstvenog monolita s detaljnim reljefom glavnog božanstava. Božanstvo je prikazano u raskošnoj odeždi sa žezlom u obe ruke, okruženo antropomorfnim pticama i stojeći na frizu ljudskih lica. jedno od tumačenja je da se radi o poljoprivrednom kalendaru. Tu su i dva antropomorfna monolita.

Svojom arhitekturom kamenih blokova i sofisticiranim načelima, Tijavanaku je jasno uticao na razvoj kasnije arhitekture Inka.

Reference uredi

  1. ^ Janusek, John (2004). Identity and Power in the Ancient Andes: Tiwanaku Cities through Time. New York: Routledge. ISBN 978-0415946346. 
  2. ^ Kolata, Alan L. (1993). The Tiwanaku: Portrait of an Andean Civilization. Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-55786-183-2. 
  3. ^ Kelley, David H.; Milone, Eugene F. (19. 11. 2004). Exploring Ancient Skies: An Encyclopedic Survey of Archaeoastronomy. Springer. ISBN 978-0-387-95310-6. 
  4. ^ Hughes, Holly (20. 10. 2008). Frommers 500 Places to See Before They Disappear (500 Places). Frommers. str. 266. ISBN 978-0-470-18986-3. Pristupljeno 9. 8. 2009. 
  5. ^ „Profile: Fabricio R. Santos - The Genographic project”. Genographic Project. National Geographic. Pristupljeno 2009-08-09. 
  6. ^ Heggarty, P.; Beresford-Jones, D. (2013). „Andes: linguistic history”. Ur.: Ness, I. The Encyclopedia of Global Human Migration. Oxford: Wiley-Blackwell. str. 401—409. ISBN 978-1-44435-107-1. doi:10.1002/9781444351071.wbeghm852. 
  7. ^ „Tiwanaku: Spiritual and Political Centre of the Tiwanaku Culture”. UNESCO. Pristupljeno 1. 2. 2012. 
  8. ^ Posnansky, Arthur (1910). Tihuanacu e islas del Sol y de la Luna (Titicaca y Koati). La Paz. 
  9. ^ Posnansky, Arthur (1945). Tihuanacu, the Cradle of American Man. I—II. Translated by James F. Sheaver. New York: JJ Augustin. 
  10. ^ Ponce Sanginés, Carlos (1971). Tiwanaku: Espacio, Tiempo y Cultura. La Paz: Academia Nacional de Ciencias de Bolivia. 
  11. ^ Browman, David (1980). „Tiwanaku expansion and economic patterns”. Estudios Arqueológicos. 5: 107—120. 
  12. ^ Janusek, John (2003). „Vessels, Time, and Society: Toward a Ceramic Chronology in the Tiwanaku Heartland”. Ur.: Kolata, Alan. Tiwanaku and Its Hinterland: Archaeological and Paleoecological Investigations of an Andean Civilization, Vol. 2: Urban and Rural Archaeology. Washington, D.C.: Smithsonian. str. 30—89. 
  13. ^ Stanish, Charles (2003). Ancient Titicaca. Los Angeles: University of California Press. 
  14. ^ Marsh, Erik (2012). „A Bayesian Re-Assessment of the Earliest Radiocarbon Dates from Tiwanaku, Bolivia”. Radiocarbon. 54 (2): 203—218. doi:10.2458/azu_js_rc.v54i2.15826  . 
  15. ^ Marsh, Erik (2012). „The Founding of Tiwanaku: Evidence from Kk'araña”. Ñawpa Pacha. 32: 169—188. doi:10.1179/naw.2012.32.2.69. 
  16. ^ Alan L. Kolata, The Tiwanaku: Portrait of an Andean Civilization, Wiley-Blackwell, (1993) ISBN 978-1557861832
  17. ^ World Heritage Centre expressed concern to the Minister of Cultures of Bolivia on Tiwanaku

Literatura uredi

  • Bermann, Marc Lukurmata Princeton University Press (1994) ISBN 978-0-691-03359-4.
  • Bruhns, Karen Olsen, Ancient South America, Cambridge University Press, Cambridge, UK, c. 1994.
  • Goldstein, Paul, "Tiwanaku Temples and State Expansion: A Tiwanaku Sunken-Court Temple in Moduegua, Peru", Latin American Antiquity, Vol. 4, No. 1 (March 1993), pp. 22–47, Society for American Archaeology.
  • Hoshower, Lisa M., Jane E. Buikstra, Paul S. Goldstein, and Ann D. Webster, "Artificial Cranial Deformation at the Omo M10 Site: A Tiwanaku Complex from the Moquegua Valley, Peru", Latin American Antiquity, Vol. 6, No. 2 (June, 1995) pp. 145–64, Society for American Archaeology.
  • Janusek, John Wayne Ancient Tiwanaku Cambridge University Press (2008) ISBN 978-0-521-01662-9.
  • Kolata, Alan L., "The Agricultural Foundations of the Tiwanaku State: A View from the Heartland", American Antiquity, Vol. 51, No. 4 (October 1986), pp. 748–762, Society for American Archaeology.
  • Kolata, Alan L (jun 1991), „The Technology and Organization of Agricultural Production in the Tiwanaku State”, Latin American Antiquity, Society for American Archaeology, 2 (2): 99—125, doi:10.2307/972273 .
  • Protzen, Jean-Pierre and Stella E. Nair, "On Reconstructing Tiwanaku Architecture", The Journal of the Society of Architectural Historians, Vol. 59, No. 3 (September 2000), pp. 358–71, Society of Architectural Historians.
  • Reinhard, Johan, "Chavin and Tiahuanaco: A New Look at Two Andean Ceremonial Centers." National Geographic Research 1(3): 395–422, 1985.
  • ——— (1990), „Tiahuanaco, Sacred Center of the Andes”, Ur.: McFarren, Peter, An Insider's Guide to Bolivia, La Paz, str. 151—81 .
  • ——— (1992), „Tiwanaku: Ensayo sobre su cosmovisión” [Tiwanaku: essay on its cosmovision], Revista Pumapunku (na jeziku: španski), 2: 8—66 .
  • Stone-Miller, Rebecca (2002) [c. 1995], Art of the Andes: from Chavin to Inca, London: Thames & Hudson .
  • Vallières, Claudine (2013). A Taste of Tiwanaku: Daily Life in an Ancient Andean Urban Center as Seen through Cuisine (Ph.D.). McGill University. 

Spoljašnje veze uredi

 
Tiwanaku na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Тијаванако&oldid=27556626”