Toma Arhiđakon
Toma Splićanin (lat. Thomas Spalatinus / Spalatensis; oko 1200 - 8. maj, 1268), odnosno Toma Arhiđakon (lat. Thomas Archidiaconus) bio je dalmatinski hroničar i rimokatolički sveštenik iz Splita. Njegovo najznačajnije istoriografsko delo, pod naslovom Historia Salonitana, obuhvata prošlost poznoantičke Salone i potonjeg Splita, od rimskog doba do 1266. godine, sa naglaskom na istoriji drevne Salonitanske mitropolije i kasnije Splitske nadbiskupije.[1]
| Toma Splićanin | |
|---|---|
| Lični podaci | |
| Datum rođenja | oko 1200. |
| Mesto rođenja | Split, Ugarska |
| Datum smrti | 15. maj 1268. |
| Mesto smrti | Split, Ugarska |
| Obrazovanje | Univerzitet u Bolonji |
| Naučni rad | |
| Polje | Istoriografija |
Biografija
urediRođen je oko 1200. godine u Splitu, koji je pripadao Kraljevini Dalmaciji, jednoj od krunskih zemalja Kraljevine Ugarske. Pripadao je romanskoj porodici De Alberti. Posle završenih studija teologije i prava u Bolonji, vratio se u rodni grad. Potom je 1227. godine postao notar i kanonik splitske crkve, a od 1230. godine obavlja dužnost arhiđakona. Bio je značajna ličnost u tadašnjem političkom i crkvenom životu Splita. Nastojao je da se očuva splitska autonomija, u odnosu na ugarskog kralja i velikaše iz hrvatskog zaleđa. Zalagao se za pravo sveštenstva da samostalno bira svoje biskup, bez uticaja svetovnih faktora. Preminuo je 8. maja 1268. godine u Splitu.
Historia Salonitana
urediSvoje istoriografsko delo napisao na latinskom jeziku i ono predstavlja značajan istorijski izvor za lokalnu istoriju Splita i regionalnu prošlost Dalmacije, a od posebne je važnosti i za poznavanje nacionalnih istorija Hrvata i Srba. Kao rođeni Splićanin i arhiđakon Splitske nadbiskupije, imao je pristup izvorima koji su bili pohranjeni u splitskim crkvenim ustanovama. Takođe se oslanjao i na lokalna predanja, pogotovo kada je reč o starijoj prošlosti, dok je kasnije doba prikazivao i na osnovu ličnog iskustva, kao osoba koja je bila očevidac i učesnik tih događaja. Kao dalmatinski Roman, odnosno Latin, Toma Splićanin se u svom delu izražavao nepooljno o Slovenima.[2]
Izvornik Tominog dela nije sačuvan. Najstariji prepis potiče iz druge polovine 13. veka (spitski prepis) i smatra se vremenski bliskim samom izvorniku. U jednom od poznijih prepisa istog dela (trogirski prepis, iz druge polovine 14. veka), nalazi se i umetak u vidu dokumenta koji je u istoriografiji postao poznat kao Pacta Conventa. Reč je o umetnutom falsifikatu, koji slovi kao navodni ugovor iz 1102. godine, sklopljen između ugarskog kralja Kolomana i hrvatskog plemstva. Naučne analize su pokazale da je reč o krivotvorenom dokumentu, koji je umetnut u pomenuti prepis Tominog dela.
Historia Salonitana Maior
urediTomino delo Historia Salonitana je znatno kasnije, tokom prve polovine 16. veka, poslužilo kao osnova za nastanak znatno proširene i dopunjene kompilacije, koja je u istoriografiji postala poznata pod nazivom Historia Salonitana Maior.[3][4] Nepoznati sastavljač te pozne kompilacije je Tominom delu pridodao razne sadržaje koji se odnose na stariju prošlost, što je ubrzo pobudilo sumnju u verodostojnost tih dodataka. Među prvima, sumnju je iskazao poznati dalmatinski hroničar Ivan Lučić (1604-1679), koji je neke od tih dodataka označio kao falsifikate.[5]
Time su u istoriografiju uvedena neka od najsloženijih pitanja iz oblasti kritike izvora, prvenstveno onih koji se odnose na poznoantičku i ranu srednjovekovnu prošlost Dalmacije i Hrvatske. O tim pitanjima su vođene brojne rasprave, prvenstveno u hrvatskoj istoriografiji. Od samog početka, posebnu pažnju istraživača privlačilo je pitanje o autentičnosti pojedinih umetaka koji se odnose na navodno održavanje crkvenih sabora u Saloni, koji se datuju u 530. i 533. godinu, kao i onih koji se odnose na održavanje navodnih sabora u Splitu, a koji se datuju u 925. i 928. godinu.[6][7][8]
Vidi još
urediReference
uredi- ^ Matijević-Sokol 1995, str. 117-135.
- ^ Matijević-Sokol 2002.
- ^ Klaić 1967, str. 59-64.
- ^ Klaić 1979, str. 171-198.
- ^ Basić 2019, str. 655-676.
- ^ Jarak 2003, str. 543-548.
- ^ Dodig & Škegro 2008, str. 9-22.
- ^ Prozorov 2013, str. 275–287.
Literatura
uredi- Basić, Ivan (2019). „Prilog kritici intertekstualnosti kronike Historia Salonitana i kolektaneja Historia Salonitana Maior”. Zbornik Drage Roksandića. Zagreb: Zavod za hrvatsku povijest. str. 655—676.
- Dodig, Radoslav; Škegro, Ante (2008). „Akti crkvenih sabora održanih 530. i 533. u Saloni”. Povijesni prilozi. 35: 9—22.
- Dragojlović, Dragoljub (1989). „Crkvene prilike u Dalmaciji od razaranja Salone do obnove Splitske nadbiskupije”. Balcanica. 20: 211—226.
- Jarak, Mirja (2003). „Toma Arhiđakon i vrijeme osnutka Splitske metropolije”. Opuscula archaeologica. 27: 543—548.
- Klaić, Nada (1967). Historia Salonitana Maior. Beograd: Naučno delo.
- Klaić, Nada (1971). Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku (1. izd.). Zagreb: Školska knjiga.
- Klaić, Nada (1979). „Način na koji je nastajalo djelo Historia Salonitana Maior”. Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku. 72-73: 171—198.
- Klaić, Nada (1990). Povijest Hrvata u srednjem vijeku. Zagreb: Globus.
- Kurelac, Iva (2012). „Oblici humanističke i ranonovovjekovne historiografske metodologije rada na srednjovjekovnim narativnim izvorima: Primjer djela Historia Salonitana”. Colloquia Maruliana. 21: 89—105. Arhivirano iz originala 24. 03. 2020. g. Pristupljeno 28. 05. 2024.
- Matijević-Sokol, Mirjana (1995). „Toma Arhiđakon Splićanin (1200.-1268.): Nacrt za jedan portret”. Povijesni prilozi. 14: 117—135. Arhivirano iz originala 26. 09. 2016. g. Pristupljeno 28. 05. 2024.
- Matijević-Sokol, Mirjana (2002). Toma Arhiđakon i njegovo djelo: Rano doba hrvatske povijesti. Jastrebarsko: Slap.
- Prozorov, Vadim (2013). „The Tenth Century Councils in Split and the Problem of the Reliability of Their Acts”. Crkvene studije. 10: 275—287.