Fan Noli
Teofan Stilijan Noli (alb. Theofan Stilian Noli), bolje poznat kao Fan Noli (alb. Fan Noli; Ibrik Tepe, 6. januar 1882 — Fort Loderdejl, 13. mart 1965) je bio albansko-američki pisac, naučnik, diplomata, političar, istoričar, govornik, i osnivač Albanske pravoslavne crkve, koji je služio kao premijer i regent Albanije 1924. godine.[1]
| Teofan Stilijan Noli | |
|---|---|
 Fan C. Noli | |
| Lični podaci | |
| Datum rođenja | 6. januar 1882. |
| Mesto rođenja | Ibrik Tepe, Osmansko carstvo |
| Datum smrti | 13. mart 1965. (83 god.) |
| Mesto smrti | Fort Loderdejl, SAD |
| Univerzitet | Univerzitet Harvard |
Fan Noli je poštovan u Albaniji kao šampion književnosti, istorije, diplomatije, novinarstva, muzike i nacionalnog jedinstva. Igrao je važnu ulogu u učvršćivanju albanskog kao nacionalnog jezika Albanije, sa brojnim prevodima remek djela svjetske književnosti. Njegov doprinos književnosti na engleskom jeziku je takođe mnogostruk: kao naučnika i autora serija publikacija o Skenderbegu, Šekspiru, Betovenu, religioznih tekstova i prevoda.[2]
Noli je stekao svoje obrazovanje na Harvardu i bio rukopoložen za sveštenika 1908. godine, uspostavivši time Albansku crkvu i uzdignuvši albanski jezik u sveštenu upotrebu. Kratko je prebivao u Albaniji poslije deklaracije o nezavisnosti 1912. godine. Poslije Prvog svjetskog rata, Noli je vodio diplomatske napore za ponovno ujedinjenje Albanije i primio podršku američkog predsjednika Vilsona. Kasnije vrši diplomatsko-političku karijeru u Albaniji, uspješno vodeći albanski pokušaj za članstvo u Društvu naroda.
Kao od ugledne figure koja je ostala kritična prema korupciji i nepravdi u albanskoj vladi, od Fan Nolija je traženo da vodi Junsku revoluciju 1924. godine. On je onda služio kao premijer dok njegova revolucionarna vlada nije srušena od Ahmed Zogua. Prognan je u Evropu i stalno se nastanio u Americi 1930. godine, stekavši američko državljanstvo i prihvativši kraj svog političkog angažovanja. Proveo je ostatak svog života kao akademik, vjerski vođa i pisac.
Porijeklo uredi
Noli je rođen u albanskoj zajednici Ibrik Tepe, Istočna Trakija, kao Teofanus Stilianos Mavromatis. Kao mladić Noli je lutao s kraja na kraj Mediterana, živeći u Atini (Grčka), Aleksandriji (Egipat) i Odesi (Rusija), radeći kao glumac i prevodilac. Znao je 13 stranih jezika. Kroz svoje kontakte sa Albanskim iseljeničkim pokretom, postao je vatreni pristalica pokreta nacionalista svoje zemlje, i prešao je u Boston 1906. godine da bi mobilisao albansku emigracionu zajednicu. U to vrijeme, u Bostonu su neki albanski hrišćani bili dio Grčke pravoslavne crkve, čiji je bio žestok protivnik iz razloga albanskog nacionalizma. Kad je jedan grčki pravoslavni sveštenik odbio da izvrši pogrebne obrede za preminulog Albanca po imenu Kristać Dišnica, člana Albanske zajednice iz Hadsona (Masačusets) zbog njegovog nacionalističkog djelovanja, Noli i grupa albanskih nacionalista iz Nove Engleske su osnovali nezavisnu Albansku pravoslavnu crkvu. Noli, prvi sveštenik nove Crkve, je rukopoložen za sveštenika 1908. godine od ruskog pravoslavnog episkopa u SAD. Godine 1923. Noli je hirotonisan za episkopa Albanske crkve.
Političko djelovanje uredi
Godine 1908. Noli je počeo studije na Harvardu, stekavši diplomu 1912. godine. Vratio se u Evropu da potpomogne albansku nezavisnost, kročivši u Albaniju prvi put 1913. godine. Vratio se u SAD tokom Prvog svjetskog rata, služivši kao vođa organizacije VATRA, koja ga je zaista dovela na mesto vođe albanske dijaspore. Njegovi diplomatski napori u SAD i Ženevi stekli su podršku predsjednika Vudroa Vilsona za nezavisnu Albaniju, i 1920. godine ostvarili članstvo nove države u mladom Društvu naroda. Iako je Albanija već proglasila svoju nezavisnost 1912. godine, članstvo u Društvu Naroda je predviđalo državu sa međunarodnim priznanjem, koju ona do tada nije uspjela da dobije. Godine 1921. Noli je ušao u albanski parlament kao predstavnik liberalne VATRA partije, vodeće liberalne partije u zemlji. Služio je kratko kao ministar inostranih poslova u vladi Džafera Ipija. Godine 1923. je hirotonisan za episkopa novoproklamovane autokefalne Albanske pravoslavne crkve. Ovo je bio period intenzivnih previranja u zemlji između liberala, zastupljenih od VATRE, i konzervativaca, koje je vodio premijer Ahmed Zogu. Poslije neuspjelog atentata na Zogua, konzervativci se svete ubistvom drugog popularnog liberalnog političara, Avni Rustemija. Nolijev govor na Rustemijevom pogrebu bio je tako snažan da su pristalice liberala ustale protiv Zogua i primorale ga da pobjegne u Kraljevinu SHS u martu 1924. godine. Zogua su nakratko naslijedili tast Šefket Verlaci i liberalni političar Iliaz Vrioni. Noli je imenovan za premijera i regenta 17. jula 1924. godine.
Poznate su i često citirane njegove reči o albanskom nacionalizmu:
Možete izabrati bilo koju vjeru, koju ste nasledili od predaka ili koja vam se sviđa, ali ne možete izabrati drugu nacionalnost i boriti se protiv svoje, a da vam se na čelo ne stavi veliki pečat „izdajice”.[3]
Pad i izgnanstvo uredi
Uprkos svojim naporima da reformiše zemlju, Nolijev „Program u dvadeset tačaka“ nije bio popularan, i njegova vlada je srušena od grupe lojalne Zoguu na Badnje veče iste godine. Dvije sedmice kasnije, Zogu se vratio u Albaniju, i Noli je pobjegao u Italiju pod prijetnjom smrtne presude. Vratio se u SAD 1932. godine i formirao republikansku opoziciju Zoguu, koji se otada samoproklamovao kao kralj Zog I.
Tokom narednih godina, nastavio je svoje obrazovanje, studirajući i kasnije predajući vizantijsku muziku, i nastavljajući razvoj i promociju autokefalne Albanske pravoslavne crkve čiji je nastanak pomogao. Za vrijeme izgnanstava, kratko je u savezu sa kraljem Zogom, koji je pobjegao iz Albanije prije italijanske invazije 1939. godine, ali nije bilo moguće stvoriti čvrst antiosovinski i antikomunistički front.
Poslije rata, Noli uspostavlja neke veze sa komunističkom vladom Envera Hodže, koja je preuzela vlast 1944. godine. Neuspješno je pozvao američku vladu da prizna režim, ali Hodžino povećanje progona svih religija sprečava Nolijevu Crkvu od održavanja veza sa pravoslavnom jerarhijom u Albaniji. Uprkos antiklerikalno nastrojenom Hodžinom režimu, Nolijev vatreni albanski nacionalizam doveo je episkopa pod pažnju američkog Federalnog istražnog biroa. Bostonska kancelarija FBI-ja je držala episkopa pod istragom više od decenije, bez konačnog ishoda.
Pred kraj života, Noli se povukao u Fort Loderdejl, Florida, gdje je umro 1965. godine. Ogranak Albanske pravoslavne crkve kojim je upravljao je na kraju postao Albanska arhidijeceza Američke pravoslavne crkve.
Fan Nolijev lik je na albanskoj novčanici od 100 leka izdatoj 1996. godine, a u centru Tirane mu je podignut spomenik.
Reference uredi
- ^ „Fan S. Noli prime minister of Albania”. Britannica. Pristupljeno 31. 1. 2021.(jezik: engleski)
- ^ „Who is Fan Noli?”. The Balkanista. Pristupljeno 31. 1. 2021.(jezik: engleski)
- ^ „Thënie nga Theofan Stilian Noli”. www.aforizma.al (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-10-08.
